Heimskringla - 01.10.1941, Blaðsíða 4

4. SÍÐA
HEIMSKRINGLA
Hdmakrittgla
(StofnuO 18S6)
Kemur út á hverjum miSvikudegi.
Eigendur:
THE VXKING PRESS LTD.
853 og 855 Sargent Avenue, Winnipeg
Talsími: 86 537
Verð blaðsins er $3.00 árgangurinn, borgist
fyrirfram. Allar borganir sendlst:
THE VIKING PRESS LTD.
öll viðskiíta bréf blaðinu aðlútandi sendist:
Manager J. B. SKAPTASON
853 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjóri STEFAN EINARSSON
Uitanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA
853 Sargent Ave., Winnipeg
"Heimskringla” is published
and printed by
THE VIKING PRESS LTD.
853-855 Sargent Avenue, Winnipeg, Man.
Telephone: 86 537
WINNIPEG, 1. OKT. 1941
HEIMSKRINGLA 55 ÁRA
Með þessu tölublaði Heimskringlu,
byrjar hún 56. árið. Sennilega hefir
stofnandann, Frímann B. Anderson, ekki
dreymt um það, er hann fór af stað með
blaðið, að það ætti eftir að verða eins
lengi og nú er raun á orðið ”ljós í lágu
hreysi” hingað fluttra íslendinga. Hann
var ungur mentamaður, fyrsti Islending-
urinn er útskrifaðist úr Manitoba-há-
skóla og var fróðleikur fyrir öllu. Þörf-
ina á íslenzku blaði hér gat honum því
ekki dulist. Úr fé var ekki miklu að spila,
en það litla sem hann átti, lagði hann,
upp á von og óvon, út fyrir hugsjón sína.
En hann lifði það samt að sjá Heims-
kringlu sina verða hálfrar aldar gamla
og þó nokkuð betur, því hann varð lang-
lífur, lézt fyrir skömmu á ættjörðinni.
Sagði hann í bréfi til Hkr. síðasta árið
sem hann lifði, að í hvert skifti sem
Heimskringlu bæri að garði, létti yfir sér
og honum fyndist hann lifa upp aftur
sína fyrri tíma.
I byrjun var blaðið óháð í stjórnmál-
um og trúmálum, en ^lét sig auðvitað
frelsi og viðsýni bæði í þessum áminstu
greinum og öðrum skifta. Þá birtast í
því kvæði og frumsamdar sögur eftir
hina kunnu snillinga, Einar Hjörleifsson,
Gest Pálsson og Jón Ólafsson. En að
einu ári liðnu og eftir að annað blað var
hér stofnað (Lögberg), fóru stjórnmálin
brátt að freista blaðanna. Flokksmálin
eru ávalt gott æsingalyf og fyrir þau
hafa eflaust margir orðið stöðugir fylgis-
menn Heimskringlu og Lögbergs. En
þó virðist sem miklu meira beri fyrst í
stað á persónulegum skömmum í blöð-
unum en verulegrar fræðslu í stjórnmál-
unum. Það hefir stundum verið í þetta
timabil hér vitnað á síðari árum, sem
“hina gömlu, góðu tima blaðamenskunn-
ar vestra” en flestir, er íslendinga
þekkja, mun gruna í hverju góðu tím-
arnir voru helzt fólgnir og að stjórnmál-
unum voru þeir ekki að þakka. Ákveðn-
ara flokksblað íhaldsflokksins hefir
Heimskringla ef til vill aldrei verið en á
ritstjórnartíð B. L. Baldvinssonar, en
aftur frjálsust, ekki endilega víðsýnust, í
nálega öllum öðrum málum, að því leyti,
að í henni gat hver sem vildi komist að
með sitt og nálega hvað sem það var.
Auðvitað hefir það sína kosti, en jafn-
framt ókosti. En alt um það átti Heims-
kringla miklum vinsældum að fagna á
tíð Baldvinsonar, ef til vill meiri en á tíð
nokkurs annars ritstjóra.
Upp úr árinu 1921 styður Heimskringla
í stjórnmálum hina svonefndu nýju
Bændahreyfingu, eins og íhaldsmenn þá
yfirleitt gerðu, og var þá um tíma meira
skrifað um hana og samvinnumál, en
íslenzk blöð hér hafa gert fyr eða síðar.
Á milli stefnu Heimskringlu þá og fram-
sóknar flokksins heima, var ekki sjáan-
lega mikill stefnumunur. En hér brást
flokksforingja. Hér var enginn Jónas
frá Hriflu. Á meðal enskra var hér
enginn, sem fram úr öðrum skaraði inn-
an bændaflokksins, svo maður úr flokki
liberala, sem hreyfingunni eða tilgangi
bænda með henni var al-ókunnugur, var
gerður að forustumanni bændaflokksins.
Leið ekki á löngu, að ekki varð greint á
milli þessa bændaflokks og annara lib-
eral flokka í vesturfylkjum Canada og
reyndar hvar sem var í þessu landi. En
framsóknin drógst úr hömlu og skildi í
þjóðlífinu litlar eða engar menjar eftir
sig í jafnaðar- eða viðreisnaráttina eins
og þó var til ætlast og raun bar vitni um
að heima á Islands átti sér stað.
Yfirleitt munu Islendingar hér hafa
lagt sama skilning og Hkr. í hina nýju
stjórnmálastefnu, bændahreyfinguna, og
séra Albert Kristjánsson hlífðist vissu-
lega ekki við að túlka þá skoðun fyrir
enskum bændum bæði á fylkisþinginu
og út á meðal þeirra. En þeir reyndust
þá, sem fyr, í þeim málum sem að þjóð-
félagsumbótum eða breytingum lúta,
ekki hugsuðir á borð við Islendinga. Eða
stafar það af óvana í að hugsa nokkuð í
breytingaráttina? Hvað sem olli afstöðu
þeirra, átti heimskringla á meðal landa
sinna þarna, sinn þátt í raunverulegu
umbótastarfi í þjóðmálunum.
Siðustu 20 árin má segja, að stefna
Heimskringlu hafi í þá átt hneigst, að
líta sem óháðustum augum á hvert mál
og hvetja íslendinga til að halda áfram
að hugsa fyrir sig sjálfa. Það eru engin
bjargráð til sem það. Hér er fult af
flokkum sem annarstaðar, sem reka þá
iðju, að halda á lofti alskonar blekking-
um bæði í stjórnmálum og trúmálum í
þvi eina skyni, að halda öllu sem lengst
í sömu skorðunum og tryggja sér völd
og yfirráð með þvi. Við þessu verður að
sjá. Múgsálin gerir það ekki. Þessvegna
er svo mikið reynt til að fjölga þeim.
Látið okkur um það að hugsa fyrir ykk-
ur, er kjörorðið. Liberalar notuðu það
er þeir átu upp bændaflokkinn sem hér
hefir verið minst á, og verkamannaflokk-
inn á tíð Dixons sællar minningar. Hjá
þessum flokkum varð vart einlægra um-
bóta hugsjóna. En það hafði svipuð á-
hrif á liberala og rauð dula á tarf. í
trúmálum er sömu blekkingum og í sama
tilgangi haldið á lofti af kaþólskum og
þeim andlega skyldum kirkjum, blekk-
ingum um lifið og þennan heim, sem
jafnvel engu skólabarni dylst að er
helber vitleysa. Á þetta er aðeins minst
sem dæmi af mörgu öðru, En þau
nægja til að sýna þörfina á sönnu um-
bótastarfi í þjóðfélaginú í margvíslegum
skilningi. Og það er í því sem Heims-
kringla vildi eiga einhvern þátt á árun-
um, sem hún á eftir að tóra. í trúmál-
unum hefir hún síðustu 20 til 30 árin
hallast ákveðið að stefnu Sambands-
kirknanna íslenzku af því, að þar er um
þá einu stefnu í trúmálum að ræða, sem
reynir að sameina þau vísindum. Það
má kalla að gera sér far um að fylgjast
með tímanum alt sem unt er og af því
veitir ekki. Flokksfylgi Heimskringlu
hefir af sömu ástæðum dvínað og færst
nær hinni upprunalegu stefnu hennar en
nokkru sinni fyr. Á stjórnmál lítur nú
enginn hugsandi maður eingöngu frá
flokkssjónarmiði, nema liberalar, vegna
þess'að í þvi er engin sönn umbót fólgin
og ekkert annað en valdafýkn.
Stórt hlutverk íslenzks blaðs hér í
landi, má auðvitað skoðast í því fólgið,
að halda hér við íslenzku og kynningu
við frændurna heima, sögu þjóðarinnar,
í einu orði sagt erfðirnar. Þetta er alt
okkur svo náið að við megum ekki án
þess vera. Það má vera að við minn-
umst þess af og til að eitt sinn skal hver
deyja, og búumst við þvi, með tíð og
tíma, að hverfa inn í þjóðlíf þessa lands.
En fari svo, óskar maður þess, að það
verði með svipuðum hætti og þegar Róm-
verjar lögðu Grikki undir sig, en grísk
menning stóð þá svo föstum fótum í heim
inum, að mál Grikkja var tekið upp og
talað meira og minna um alt Rómaveldi
hið forna. Um skeið var sagt að helm-
ingur allra ibúa Rómaborgar hefðu mælt
á gríska tungu! Að ýmsu leyti stendur
likt á með okkur Vestur-lslendinga og
Grikki. Við erum að vísu ekki herteknir
sem þeir, en flutningi vorum til þessa
lands fylgja svipuð álög. Við eigum
sem Grikkir bókmentir, sem dýrmætar
eru. Þær geyma menningarsiði nor-
rænnar þjóðar, sem á sínum tíma var
öndvegisþjóð Evrópu. En öndvegisþjóð
verður engin þjóð af tilviljun. Ástæðan
fyrir því að norrænir menn báru ægis-
hjálm yfir öðrum mönnum, andlega og
líkamlega, var að líkindum sú, að upp-
eldi þeirra var í meira samræmi við lifið
á þeim tímum, en átt hefir sér stað hjá
nokkurri annari þjóð síðan. Þetta er
arfur sem vert er um að ræða og að
reyna að vernda og halda við. Sú
vernd verður auðvitað í því fólgin, að
kenna afkomendum okkar íslenzku eins
lengi og þess er nokkur kostur, því arf-
inn hefir ekkert geymt sem tungan. Eftir
því sem það tekst, fer um framkvæmd-
irnar að kynna Vesturheimsmönnum
hann eins og grískuna Rómverjum. Af-
komendur vorir hér verða að gera það,
því þeir standa þar betur að vigi með
sína hérlendu mentun, en innflytjendurn-
ir. Að þjóðernisspursmálið okkar hér sé
því einskisvert fer mjög fjarri. Þó menn
segi að á sama standi um það og allir
menn séu jafnir, er það helber heila-
spuni. Það eru ekki allir menn jafnir og
hafa aldrei verið. Það er meira virði, en
menn gera sér grein fyrir, að eiga ætt
að rekja til mikillar þjóðar. Grikkir
voru sagðir að hafa sýnt yfirburði forn-
þjóðar sinnar, andlegt þrek, í stríðinu á
Grikklandi. íslendingar eiga vissulega
enn sinn norræna arf óskertastan allra
þjóða. Canadisk þjóð þarf þess arfs
með. *Það er því í þágu hennar eins
mikið og sjálfra vor, að halda hér við
íslenzku og missa ekki sjónar á norræn-
um arfi.
Að öllu þessu athuguðu er vonandi að
enginn Islendingur láti sér í hug koma að
öll þörf íslenzkra blaða sé hér úti. Von-
góð um það heilsar Heimskringla því
við byrjun 56. ársins.
GRUNDVALLARRIT UM
ÍSLENZKAR ÞJÓÐSÖGUR
Eftir prófessor Richard Beck
Einar Ól. Sveinsson: Um íslenzk-
ar þjóðsögur. Hið Islenzka Bók-
mentafélag, Reykjavík, 1940.
íslenzka þjóðin er óvenjulega auðug
að þjóðsögum, ekki óliklega auðugasta
þjóð í þeim efnum, að tiltölu við mann-
fjölda. Glögt dæmi þess er það, að í
hinni itarlegu skrá höfundar þessa rits
(bls. 124-127) eru talin 20 þjóðsagna-
sofn, sem komið hafa á prent síðan 1915;
þetta er einnig talandi vottur um það,
hverjum vinsældum þjóðsögurnar eiga
enn að fagna með þjóð vorri.
Mætti þá ætla, að mikið hefði þegar
verið ritað um þessa merkilegu bók-
mentagrein á vora tungu; því fer þó
fjarri; um það efni hefir fátt eitt, fram
að þessu, verið skráð á islenzku, og ekk-
ert heildarrit. Bók þessi fyllir því stórt
skarð í bókmentasögu vorri og mun
reynast traust grundvallarrit í íslenzkri
þjóðsagnafræði. Höfundurinn á því
mikla þökk skilið fyrir samningu þess
og Bókmentafélagið fyrir að hafa gefið
það út; en stjórn félagsins valdi hinn
rétta mann til verksins, þar sem var dr.
Einar Ól. Sveinsson, því að hann er bæði
lang lærðastur íslenzkra samtíðarmanna
sinna í íslenzkum þjóðsagnafræðum og
hefir áður margt og merkilegt um þau
ritað á erlendum málum og íslenzku.
Segir hann, í megindráttum, frá þeirri
bókmentaiðju sinni í formála ritsins og
kemst þar þannig að orði: “Þegar eg lít
um öxl, við lok þessarar bókar, verður
mér því mjög rikt í huga samhengi allrar
þessarar viðleitni minnar^ og eg skoða
þessa bók sem þáttarlok.”
Lesandinn gengur einnig fljótt úr
skugga um það, að hér heldur þaulæfður
vísindamaður og prýðilega ritfær á
pennanum; strang-fræðimannlega er
með efnið farið, en þó er bókin greiður
lestur hverjum þeim, sem ekki telur eftir
sér að einbeita dálitið huganum á það,
sem hann les, og mun, góðu heilli, enn-
þá margt af slíku fólki íslenzku beggja
megin hafsins. En jafnframt víðtækari
þekkingu og glöggum skilningi á við-
fangsefni sínu, er höfundurinn í ríkum
mæli gæddur því ímyndunarafli og inn-
sæi, sem blæs lífi í þurran og kaldan
fróðleikinn og gerir hann almenningi
aðgengilegri og hugstæðari.
Ritið, sem er hið skipulegasta, er í
fimm þáttum. Fyrsti þátturinn er al-
menns efnis; skilgreinir höfundur þar,
meðal annars, hvað átt er við með þjóð-
sögum, sk^rir frá flokkun þeirra, ein-
kennum þeirra og uppruna, og kenning-
um fræðimanna um þá hluti.
1 öðrum þætti eru heimildir íslenzkra
þjóðsagna að fornu og nýju raktar ítar-
lega, og er það einkar fróðleg greinar-
gerð. Hefir höfundur réttilega lagt á-
herslu á það: “að draga fram í dagsljósið
og halda á lofti gögnum um íslenzkar
þjóðsögur á þeim öldum, þegar þær eru
mest myrkva huldar.” Eigi verður hon-
um samt svo starsýnt á það tímabilið í
sögu íslenzkra þjóðsagna, að hann van-
ræki að rekja þá sögu á siðari öldum;
itarlega er hér einnig, að verðleikum,
sagt frá þjóðsagnasöfnun Jóns Árnason-
ar og samverkamanna hans, og að
nokkuru greint frá þeim, er síðan hafa
fylgt honum í spor í söfnun þjóðsagna og
útgáfu þeirra.
Þriðji þátturinn, sem er mjög yfir-
gripsmikill, nefnist “Þjóðtrú og þjóð-
sagnir”; segir hér frá því, hvernig þjóð-
trúin kom til Islands frá ýmsum vættum,
innlendum og erlendum, tröllum, huldu-
fólki, ófreskisgáfum og göldrum, o. s.
frv.
Fjórði þátturinn er margþætt lýsing á
íslenzkum æfintýrum, uppruna þeirra og
sérkennum.
I fimta þættinum, sem nefn-
ist “Mannheimar og huliðs-
heimar”, sýnir höfundur með
glöggum dæmum, hvernig
þjóðsögurnar standa djúpum
rótum í þjóðtrúnni, en eru jafn-
hliða að öðrum þræði spegil-
mynd þjóðlífsins. En auk bók-
mentagildis margra þjóðsagn-
anna, frásagnarsnildar þeirra,
er það einmitt hið menningar-
sögulega gildi þeirra, sem gerir
þær svo merkilegar og verð-
mætar. Um þessa hlið þeirra
farast dr. Einari þannig orð:
“Þjóðsögurnar eru sneisa-
fullar af alls konar smámynd-
um úr þjóðlífinu, og er það ein
hin mesta prýði þeirra. Hér er
fólk inni við að vefa eða kemba
eða' sauma eða smíða, fólk úti
við slát eða hirðingu, smali að
fé eða í göngum, gegninga-
maður við beitarhús. Hér get-
ur að líta alls konar dýr, vilt
og tamin, fugla og fiska, og
sambúð manna við þau, illa og
góða. Hér eru menn að veiða
í björgum eða á heiðum uppi,
eða við fisk á sjó og vötnum,
það má sjá svipmynd af því
öllu, skip og skinnklæði, ver-
búðir og mötu, vermenn á ferð
um óbygðir í kafaldi. Langar
skreiðarlestir hlýkkjast eftir
götuslóðum og feta áfram
klyfjaganginn langan vordag-
inn, og á þær rignir og skin sól
þessa lands, sem gerir öllum
jafnt undir höfði, réttlátum og
ranglátum. En stundum sjást
menn líka varpa frá sér allri
vinnu og reyna þolrif gæðing-
anna, riða til kirkju, þeysa í
brúðkaup eða til gleðinnar, og
þar kveður við langspilið, söng-
urinn ómar, og dansinn glym-
WINNIPEG, 1. OKT. 1941
flytur Heimskringla með á-
nægju, enda þótt umrædd bók
hafi henni ekki verið send.
“ÞEIR SIGRUÐU EIGA
ENN SIN VOPN”
Eftir Sigrid Undset
Á efri árum sínum ritaði
Linné bók, sem hann tileinkaði
einkasyni sínum, hinum glæsi-
lega léttúðuga manni. 1 bók
þessari ætlaði Linné að færa í
letur það sem hann hafði lært
og reynt á langri lífsleið sinni.
En það fór svo að hann skrif-
aði ekki um sinn eigin merki-
lega æfiferil, um drenginn frá
fátækasta prestsetri landsins,
sem varð heimsfrægur vísinda-
maður, elskaður og dáður um
alla Evrópu, og sem nú var
riddarinn Carl von Linné.
Hann hafði myndað sér lífs-
skoðun er var eipkennilega ó-
snortin af því, að hánn sjálfur
var sannkallað óskabarn ham-
ingjunnar. Það sem hafði haft
dýpst áhrif á hann og gert
hann sannfærðan um réttláta
heimsstjórn, var, að hann hafði
aldrei orðið annars var en synd-
um og glæpum yrði hefnt,
stundum í skjótu bragði, stund-
um seint og síðar meir.
Kvörn Guðs malar hægt, en
hún malar örugt. Og hver sá,
sem fremur ranglæti getur ver-
ið viss um að hann fær ein-
hverntíam makleg málagjöld.
Bók sina kallaði Linné “Nem-
esis Divina” (Guðlega hefnd),
og trú sinni lýsti hann m. a.
með þessum orðum: “Hinir
sigruðu eiga sín vopn, þeir á-
frýja til Guðs.”
ur.
Myndin, sem þjóðsögurnar
gefa af islenzku þjóðlífi, er
fjarska f jölbreytt og skemtileg,
og verður ekki önnur heimild
fundin, sem sé auðugri af þessu
efni. Margt af því, sem þar er
lýst, er nú breytt. Borgir og
kauptún hafa bygst síðan, og
menning þeirra er önnur; jafn-
vel sveitalífið er breytt. Grasa-
ferðir eru úr móð, menn eru
hættir að brenna til kola, selin
eru rústir einar, skreiðalestir
sjást ekki framar.
Öll þessi störf eru lifandi,
því að hvarvetna má finna
mannshjarta slá. Þau eru
þrungin gleði og sorgum, von-
um og vonleysi menskra
manna. Alstaðar eru menn að
bjástra við sín viðfangefni,
berjast fyrir lífinu, reyna að ná
í nokkra sólskinsdaga, áður en
þeir yfirgefa þessi störf.”
íslenzkar þjóðsögur eiga eðli-
lega mörg megineinkenni sam-
eiginleg með þjóðsögum ann-
ara landa, en dr. Einar leiðir
gild rök að því, að þjóðsögur
vorar beri að mörgu leyti svip
hins islenzka umhverfis; hann
telur þær vera líkar landinu í
því að vera tilþrifamiklar og
stórfeldar; “þær eru íslenzkast-
ar af öllu íslenzku”, bætir hann
við. Þjóðsögurnar íslenzku eru
því hinn merkilegasti þáttur í
menningar- og bókmenta-arf-
leifð vorri.
Þessvegna er það þá einnig
drjúgum meir en fyrirhafnar-
innar virði, að kynnast þessum
margþætta þjóðskáldskap vor-
um í umræddri bók dr. Einars,
jafn skarplega og skilmerki-
lega og hann er þar skýrður og
túlkaður. Og sé hún rétt lesin,
getur þessi prýðilega bók gert
ennþá meira, og vil eg um það
atriði gera að mínum orðum
ummæli prófessors Ólafs Lár-
ussonar um hana (Eimreiðin.
4. hefti, 1940): “Hún ætti að
geta styrkt þjóðernismeðvitund
vora og ást vora á íslenzkri
menningu og mentun, og má
þar segja, að þótt oft hafi verið
þess þörf, þá sé nú fullkomin
nauðsyn.” Þau orð eru að
sönnu töluð til landa vorra
heima á Islandi, en eiga þau
ekki jafnmikið erindi til vor
Vestmanna?
Aths. Hkr.: Ritdóm þennan
▲
Ykkur löndum mínum heima
í Noregi kann að finnast, að
auðvelt sé fyrir okkur að tala,
sem erum langt í fjarska inn-
an um frjálsa menn í frjálsu
landi. — Þó við hér yfir frá
reynum að vinna Noregi gagn,
þá er það ekki í frásögur fær-
andi. — Hér leggur enginn
stein í götu okkar. Síður en
svo. Við erum beðin um að
tala og við erum spurð frétta
um erfiðleika Noregs meira en
við getum leyst úr. Fólk hér
vestra vill fá okkur til þess að
segja frá reynslu okkar í hin-
um litlu lýðræðisríkjum, þar
sem yfirlit yfir öll fyrirbrigði
þjóðlífsins er svo Ijóst, að þessi
ríki okkar eru ágætis reynslu-
skóli í öllu því er lýtur að ann-
mörkum og ágæti lýðræðisins.
Fólk vill fá skýringu á því
hvers vegna land okkar varð
ofbeldismönnunum svo auð-
unnin bráð, og hvað við höfð-
um áunnið með frelsi okkar,
hvernig við höfðum bygt upp
þjóðfélag okkar á þá lund, að
hver maður hafði rétt sinn
trygðan til þess að lifa sínu
lífi, og vinna fyrir lífsham-
ingju sinni. Fólk spyr um það
þjóðfélag, þar sem það var
borgaraleg skylda að sjá, að
hvert barn fengi tækifæri til
þess að læra það, sem gáfur
þess leyfðu, og vernduð yrði
andleg og líkamleg heilbrigði
hinnar uppvaxandi kynslóðar,
en sjúkum og gömlum séð fyrir
hjúkrun. Vissulega áttum við
langt í land til þess að ná því
takmarki er við höfðum sett
oss í þessum efnum, við áttum
margt vangert þegar yfir okk-
ur skall það sem steypti í rúst
þeirri þjóðfélagslegu byggingu,
er við vorum hreykin af. Hve
langt við vorum komin, hve
mikið, þrátt fyrir alt, okkur
hafði áunnist, það sjáum við e.
t. v. best nú, þegar framandi
ofbeldismenn reyna að kasta
eign sinni á Noreg, sem við
Norðmenn og engir aðrir höf-
um ræktað og bætt í árþús-
undir, og það undir óbliðum
skilyrðum. Og ef til vill vitum
við það best nú, hvernig þjóð-
arsál okkar er, þegar aðrir
leitast við að undiroka okkur.
k
Aðkomumennirnir halda því
fram, eða þeir gerðu svo að
/