Heimskringla - 05.06.1946, Blaðsíða 3

WINNIPEG, 5. JÚNI 1946
HEIMSKRINGLA
3. SIÐA
Konur sinntu gegningum.
Mismunur á fénaðarhirðingu
var afarmikill á Norður- og Suð-
urlandi, þaf sem mér var kunn-
ugt, um miðja 19. öld. Sunnan-
lands var það ekki almennt, að
menn stæðu yfir fé á vetrum,
eins og títt var nyrðra, heldur
var fé rekið á haga, og því síðan
smalað heim. Meðan féð var úti,
varð fjármaðurinn að sækja hey
heim í heygarð og bera það til
húsanna, sem oft voru alllangt
frá bænum, en þar stóð heygarð-
urinn. Um vertíðina, frá því í
byrjun febrúar og fram í miðj-
an maí, var það verk kvenfólks
og unglinga að hirða féð, því að
karlmenn fóru allir í verið nema
efnuðustu bændur og örvasa
gamalmenni. Á þeim árum átti
kvenfólk á Suðurlandi sannar-
lega auma ævi allan seinni hluta
vetrar og fram á vor. Konur
urðu að berjast úti í verstu bylj-
um, oft klæðlitlar og ekki ósjald-
an svangar. Fóðrið urðu þær að
bera í hverja skepnu eftir að
þær höfðu leyst það í heygarðin-
um og látið það í meisana eða
laupana, sem svo voru nefndir.
Það var ekki ótítt að sjá kven-
mann kjaga í ófærð langa leið,
hvernig, sem viðraði, með fjögra
kúameis í bak og tveggja kúa-
meis í fyrir. Voru þeir festir
saman með bandspotta, sem lá á
annari öxlinni. Var þetta ekki
lítil byrði, því að venjulegir kýr-
meisar munu hafa tekið 12 pund
af töðu. Var 10 kindum ætlaður
kýrmeis í mál af góðu útheyi.
Var fjögra ,kúameis ætlaður 40
kindum í innistöðu. Meðan gefið
var úr meisunum varð að hleypa
fénu út, hvernig sem veður var,
til þess að hægt væri að gefa í
hinar mjóu jötur með hliðveggj-
unum. Var það ærið seinlegt, því
að færa þurfti meisinn með þeim
jafnóðum og halda honum með
hnjánum jafnhátt jötustokknum,
svo að maður varð blautur á
hnjánum, þótt gaddur væri úti
Útigangshesti var gefinn kýr-
meis í mál af moði og rekjum, en
góð tugga af heyi látin saman
við. Eldishestar fengu miklu
minna að vöxtum, en töðugæft
hey eða töðu. Ekki þótti það
góður ásetningur, ef kindinni
voru ekki ætlaðir 2 hestar af
þurrabandi.
Þegar konur komu frá gegn-
ingum á vetrum, settust þær að
ullarvinnu og litu ekki upp frá
henni, nema meðan þær borð-
uðu, og lesin var húslestur. Eg
get ekki láð það fólki hér nyrðra,
þótt því þyki þessi meðferð á
kvenfólki sunnanlands ótrúleg
og dæmi hana hart. Eg mundi
sjálfur eiga bágt með að trúa því,
hefði eg ekki verið að sjónarvott-
ur, og get eg ekki mælt slíkujn
óvana bót.
Skógarvinna
Vor og haust var á skógarjörð-
unum mikið starfað að skógar-
vinnu. Það var kallað að “fara í
skóg”. Það gerðu bæði karlar og
jafnvel kvenfólk og unglingar.
Allir bændur þurftu að fá sér
viðarkol til að dengja ljái og ann-
ara smíða. Þá var skógviður
einnig notaður í árefti á hús, í
amboð o. fl.
Þegar feldur var skógur eða
tekinn upp sem kallað var, voru
stofnarnir eða lurkarnir höggnir
í sundur við rótina með vana-
legum öxum sem kallaðar voru
ýmist skógaraxir, ketaxir eða
handaxir.
Það mátti með sanni segja, að
“lítt væri af setningi slegið” við
skógarhöggið, og mundi ekki
hafa líkað vel aðferð margra,
sem að því unnu. Sumir hjuggu
undir allar rætur og létu þær
fylgja stofninum, og þótti það^
drýgra til kolagerðar. Jafnóðumj
og hríslurnar losnuðu var þeim
safnað í kesti og gerðu það lið-
léttingar. Þeir voru einnig látn-
ir afkvista. Var það gert með
svonefndum sniðli. Sniðillinn
var stór hnífur með krók upp úr
-oddinum, er líktist litlum fiski-
MÁTTARVÖLD
Miklu, dýru máttarvöld,
menningar um dapurt kvöld,
lífs í stríði líknið öld.
— Ljósin slokkna tíðum. —
Forðið lýðum. Forðið þjáðum lýðum.
Ódáðahraun er að sjá
alt í kring og jöklasnjá.
Enginn forlög flýja má.
— Fargið legst að síðum.
Forðið lýðum. Forðið svöngum lýðum.
Alstaðar er angursneyð,
illúð, hungur, kvöl og deyð,
eða fýsnin fölsk og leið,
farg, á ríkum lýðum.
Forðið lýðum. Forðið örmum lýðum.
Enginn skilja ykkur má.
Allir vilja heyra og sjá,
ljótan streng, sem löndin á
Jeika í auð og stríðum.
Forðið lýðum. Forðið blindum lýðum.
Gamla spekin eygir öld
ókomna á bak við tjöld.
Aldrei sá hún örlög köld
eins, hjá heimsins lýðum.
Forðið lýðum. Forðið skelfdum lýðum.
Engnin veginn eina sér —
ykkar lögmál brotið er.
Æfinlega að einu fer
ófriðar í hríðym.
Forðið lýðum. Forðið þreyttum lýðum.
Á sitt horfa æfikvöld
auðvald, kirkja og stjórnarvöld.
Örbirgðin á kjúkum köld
kreistir þau í hríðum.
Forðið lýðum. Forðið spiltum lýðum.
Fátækt líka föl og köld
ferst, og hreppir makleg gjöld
að ala bæði auð og völd
í öllum heimsins stríðum.
Forðið lýðum. Forðið heimskum lýðum.
Jörð vor reið og rúin er.
Ráðið eina er, sýnist mér,
að flytja lífsins heila her
á hnött, með engum stríðum.
Forðið lýðum. Forðið öllum lýðum.
Hún af syndum orðin ær,
alla menn á burtu slær,
svo hún geti þakið þær,
í þúsund vetra hríðum.
Forðið lýðum. Forðið dæmdum lýðum.
Illar fylgjur auka ferð.
Yfir höfðum vofir sverð,
Þið hafið nóga hnatta mergð
heims í geimi víðum.
Forðið lýðum. Forðið þangað lýðum.
★
Almenn hyggja að mér hlær.
Aldrei var eg henni kær.
Ef eg sézt — mig einhver slær —
úti á brautum víðum.
Forðið lýðum. Forðið mér frá lýðum.
J. S. frá Kaldbak
krók, var hann notaður til þess
að krækja að sér hríslur úr kest-
inum. Sniðilblaðið var um 9
þuml. langt frá krók að skafti,
og gekk tangi úr því upp í skaftið
og var sterkur járnhólkur þar
utan yfir. Sjálft var skaftið
um 7 þuml. langt og á annan
þuml. í þvermál. Blaðið var á-
líka og ljáblað að styrkleika.
Þegar kvistað var, stóð sá, er
kvistaði, hægra megin við kvist-
inn, tók hann með vinstri hönd
hríslurnar úr kestinum, þannig
að hann hélt um stofninn, og
sneri þá rótin upp en limið nið-
ur. Hjó hann. limið utan af lurkn-
um með sniðlinum, og var það
fljótlegt, ef sniðillinn beit. Lim-
ið féll niður við fætur hans, en
lurkunum fleygði hann í köst til
hægri handar.
Þegar búið var að kvista, var
tekið að kurla. Sá, sem kurlaði,
settist réttum beinum á jörðina
með viðhögg eða fjalhögg, sem
oftast var rekaviðarrót, milli fót-
anna. Hafði hann lurkaköstinn
til hægri handar eða aftan við
sig. Síðan tók hann hvern lurk
og byrjaði að höggva af mjórri
endanum. Kurlin, sem voru um
4—6 þuml. löng hrukku víðsveg-
ar, og voru unglingar oft notaðir
til að tína þau saman, gekk það
misjafnt, enda hljóðar máltækið,
“að sjaldan komi öll kurl til
grafar”. Á kolli kurlahrúgunn-
ar sat sá, er kurlaði og hafði
torfusnepil til að sitja á.
Að þessu búnu var farið að
svíða kolin. Fyrst var rist torf
ofan af kringlóttum bletti oftast
um 3 al. í þvermál, og var grafin
þar skálmynduð gröf um alin á
dýpt í miðjunni. Þá var látinn
eldur á miðjan botninn og raðað
kurlum utan að og bætt á jafn-
óðum og kurlin urðu glóandi unz
gröfin var orðin barmafull með
kúf upp af. Þá var byrjað að
tyrfa utan með, og var grasvegur
torfanna látinn snúa að glóð-
inni, og mokað mold utan að, og
hún troðin með fætinum. Þessu
var haldið áfram upp á koll hrúg-
unnar, og ef reykur sást koma,
var bætt þar á mold, og ekki var
hætt að troða gröfina fyrri en
hvergi heyrðist braka undir fæti.
Að endingu sá eg suma leggja
tvö kurl í kross á kollinn. Frá
því að gröfin var byrgð leið
nokkuð langur tími, þangað til
mátti opna hána, man eg það
ekki með vissu, en held það hafi
skift dægrum.
Á vorin komu menn víða að
;il að fá kol. Mig minnir, að
kolatunnan væri seld á einn rík-
isdal. Sagt var, að hverjum
bónda veitti ekki af 2—4 kola-
tunnum á ári eftir stærð heimil-
anna.
Mataræði
Matarveitingar munu hafa
verið svipaðar um alt Suðurland
í mínu ungdæmi. Gamall maður
óljúgfróður, er ólst upp í Kjós-
inni á fyrri hluta 19. aldar sagði,
að á betri bæjum þar, t. d. Mið-
felli og Hálsi, hefði skamturinn
verið á vorin sem hér segir: —
Fyrst að morgninum var veitt
kaffi. Morgunmatur var flóuð
mjólk með skyri og káli (kál-
hræru) ofan í, 4 marka askur
handa karlmanni og 3 marka
handa kvenmanni. I miðdegis-
mat, um nón, var haft svonefnt
harðæti. Hálfur IHtill, hertur
fiskur (smáfiskhelmingur) eða
sjötti partur úr stórum þorski,
hálfur vænn þorskhaus og kaffi
á eftir. Á kvöldin var skamtað
um 3 merkur af mjólk og skyr-
hræra ofan í.
Um túnslátt vöknuðu menn
eða fóru til sláttar um kl. 3 á
nóttunni. Um miðmorgunsleytið
(kl. 6) fór hitt fólkið á fætur, og
fengu þá sláttumenn kaffi og 2
merkur af skyri (litli skattur).
Aðal morgunmaturinn var 4
merkur af skyri og mjólk út á.
Um nónið harðfiskur og kaffi, og
kvöldmaturinn var 2 merkur
mjölmjólk eða skyrhræra. Þegar
leið á sumarið var oft hafður kál-
grautur saman við. Að haustinu
var grautur og skyr kvöld og
morgna, en harðæti ásamt kaffi
um nónið. Þegar kjötsúpa var
borðuð, var aðeins tvímælt. —
Handa karlmanni voru 3 litlir
spaðbitar og gulrófa í súpunni
en heldur minna handa kven-
manni.
I Kjósinni var vegið út smjör
og feitmeti til viku eða hálfs
mánaðar, og man eg eigi, hvað
gamli maðurinn sagði, að það
hðfði verið, líklega hefir það ver-
ið 2 eða 2ý(> pund til vikunnar.
En útgerð um vetrarvertíð, frá
byrjun feðrúar til 12. maí var:
30 pund smjör, sauður í kæfu,
og 20 pund harðfiskur. Auk þess
höfðu vermenn oftast soðningu.
þorskhausa, kútmaga, heilag-
fiski o. fl. Þá var þeim einnig
vegið 25—35 þund af rúgi til
brauða 4 pund af kaffi og 2 pund
af kandís. Þar að auki áttu þeir
að fá 2 merkur af vatnsgraut á
dag hjá útgerðarmanni.
Þetta, sem hér er sagt, kemur
vel heim við það, sem mig rekur
minni til um mataræði, nema
ekki minnist eg þess, að nokkurn
tíma væri tvímælt, né að smjör
og viðmeti væri vegið út. Hjá
mörgum varð þröngt í búi, þeg-
ar leið að vordögum. Þá fór kjöt
og fiskur að minka, og um korn
til brauðgerðar var ekki að tala
um hjá almenningi. Helzta
bjargræði margra var þá mjólk-
in, alt þar til kom að Lokaferð-
um um miðjan maí. Þá komu út-
róðrarmenn heim og höfðu með
sér skreið, dálítið af komvöru o.
fl. Þegar kýrnar geltust á vorin
kom sauðburðurinn, og var
stekkjarmjólkin bjargræðishjálp
margra.
Fólk var þá gestrisið, þar sém
eg þekit til. Alsiða var að veita
gestum mat og kaffi, þótt ekki
væru það næturgestir. Brenni-
vín var lítið haft um hönd, þótt
stöku menn sæust druknir við
sum tækifæri, helzt um lesta-
tímann og í veizlum.
Lítið var þá keypt af kornvöru
til heimilanna. Mest var keypt
ómalað korn. Reyndar fluttist
rúgmjöl, var það í hálftunnum úr
brenni með svigagjörðum. Þótti
lakara að kaupa það en rúginn
ómalaðan. Bankabygg og rúgur
voru algengustu korntegundirn-
ar. Stöku sinnum tóku menn
matbaunir eða ertur. Hrísgrjón
voru lítt þekt nema í fínni veizl-
um og á helztu heimilum. Hálf-
grjón sá eg aldrei fyr en hér á
Borðeyri milli 1864 og 1870. —
Flórmjöl var ekki haft um hönd
nema í betri veizlum og á helztu
heimilum. Baunir voru stöku
sinnum hafðar til miðdegisverð-
ar, helzt um sláttinn með kjöti og
gulrófum. Þeir, sem ekki höfðu
kjöt, létu út á þær samfengna
mjólk eða nýtt smjör.
—Heimilisblaðið. ,
SILFURBRÚÐKAUP
Það var bjartur og skemtileg-
ur silfurbrúðkaupsdagur Helga
G. Helgasonar og konu hans
Rósu, sem var haldinn að Kirkju-
bæ 19. maí af skyldmennum og
vinum þeirra.
Var byrjað með því að syngja
“Hvað er svo glatt, sem góðra
vina fundur”. Svo talaði Thor
Fjelsted veizlustjóri nokkur orð
og skýrði tilgang þessa fagnað-
ar samsætis; sagði það þyrfti
ekki að skýra þar hvaða mann-
val brúðhjónih væru, það vissu
allir það, sem þar væru og víðar.
Óskaði að það yrði meiri söngur
en ræður og var því vel fylgt,
því þar voru þeir allir þrír valin-
kunnu Fjelsteds bræður frá Ár-
borg og kona Dóra Martin frá
Hnausa, við píanóið og annað
söngfólk gott.
iSvo kallaði veizlustjóri fram
Mrs. E. Einarson til að tala fyrir
hönd kvenfélags Hnausa-bygðar
og skýrði hún vel frá, hvað þær
hefðu verið lánsamar að fá Rósu
í félagið úr annari bygð og
mættu vera Helga þakklátar fyr-
ir að sækja hana svo langt á
skemtilegu hesta-teami fyrir 25
árum; hefðu þá margar ungu
stúlkurnar, sem nær voru, farið
að fá von til þess góða manns,
eins og nú gerist til þeirra sem
fengju sér gott “car”, og gerði
annað að gamni sínu áheyrend-
um til skemtunar.
Svo var sungið meir. Þá bauð
veizlustjóri, ef þar væru ein-
hverjir sem vildu hafa orðið,
aðrir en hann og kvenfélagið, og
var þar vinur heiðurshjónanr.a
og náfrændi brúðgumans, P. S.
Johnson frá Argyle-bygðinni,!
Glenboro, Man., til að samgleðj-
ast þessum valinkunnu hjónum
og öðrum vinum við þetta tæki-
færi. Og tók hann það tækifæri
til að koma vinahópnum til að
brosa og halda huganum sem
oftast glöðum, með því helzt að
læra þessa vísu:
Eg hefi fátt við ílsku átt,
elska sátta boðin,
að hugsa kátt og hlægja dátt
heilsu er máttar stoðin.
Sagðist hafa tekið eftir þolin-
mæði brúðgumans þegar þeir
voru fiskifélagar hér á fyrri ár-
Hhagborg U
FUEL C0. 11
★
Dial 21 331 no'A'Í) 21 331
um og sagðist ekki hafa gert sér
grein fyrir hvað nauðsynlegt það
væri að kunna og temja sér þetta
máltæki: “Þolinmæðin þrautir
vinnur allar” (jafnvel að velja
sér framtíðar förunaut), fyr en
full seint. Og hvatti unga fólkið
til að temja sér það sem fyrst,
svoleiðis gæti það veitt brúð-
hjónunum sem varanlegasta á-
nægju, og sýna íslenzkan hetju-
skap og árétti með vísu eftir eitt
íslenzka skáldið:
Heims um stræti hvar þú fer
helzt það bætir trega,
að hafa fætur fyrir sér
og fara gætilega.
Gerði svo nokkuð annað að
gamni sínu á ensku, svo sem vísu
til fiskimamiia, því þar voru
nokkrir, er lítið skildu íslenzku.
Svo fór hann með góða vísu
eftir eitt af betri skáldum Is-
lands:
Hin æðsta list er að lifa
og logana kinda í mannanna sál.
Sumum er skylt að skrifa,
og skýra sitt hjartans mál.
Sá snýr ekki við sem stefnuna
fann,
en stundum andar kaldast um
þann,
sem hugsar djarfast og heitast
ann.
Og óskaði það þyrfti ekki að
anda svo kalt um fólk í framtíð-
inni, eins og hefði gert um marga
í liðinni tíð.
Sagði svo ef hann talaði meir
mundi það hugsa eins og sonar
sonur hans hefði einu sinni sagt
við sig, þá þriggja ára (eitt uppá-
hald afa): “You talk too much,
afi”, er hann vantaði afa að gera
annað fyrir sig.
Var svo sungið. Þá brúðhjón-
unum veittar gjafir, og þakkaði
sonur þeirra, Gunnar, fyrir hönd
hjónanna, velvildina og gjafirn-
ar.
Svo veitti kvenfólkið bezta
kaffi og nóg af beztu veitingum.
Svo þegar allir voru búnir að
jafna sig eftir veitingar, var
sungið þar til fólk þurfti að sinna
búverkum. Allir kvöddust með
bros á vörum, glaðir og ánægðir
með daginn. Og var það einn
með þeim glöðustu dögum mín-
um á Kirkjubæ.
Palli frá Kirkjubæ
Til Hrifningar

Vefðu sígaretturnar þínar úr
Ogden’s Fine Cut eða reyktu
Ogden’s Cut Plug í pípu þinni