Heimskringla - 30.06.1948, Blaðsíða 6

6. SIÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 30. JÚNf 1948
G. E. EYFORD:
Æfintýri Sigrúnar
frá Hóli
Það var komið fram á Góu, og menn voru
farnir að búa sig til sjávar. Vertíðin við Eyja-
sand var að byrja.
Einn meðal þeirra bænda í sveitinni, sem
var að fara í verið var Þorgeir á Hóli. Þau Hóls-
hjónin áttu eina dóttur, sem Sigrún hét, sem þá
var á áttunda ári.
Hún var hið mesta efnis barn. Þegar Þor-
geir var farin til sjávarins, gengdi Valgerður
kona hans útiverkunum, sem ekki voru mikil,
því bústofninn var ekki stór.
Þetta kot, Hóll, var kirkjujörð frá Staðnum.
og var hið mesta örreyti, slægjur aðeins til að
fóðra á Kvígildin. Þegar Þorgeir fór þangað
hafði honum verið lofað slægjubletti á Staðar-
engjunum, sem svo var aldrei efnt.
Þau Hóls-hjónin höfðu gert það er þau gátu
til að bæta jörðina, en það var auðvitað í smáum
stíl, en nóg til þess, að þau gátu nú haft fáeinar
kindur og eina kú fram yfir kvígildin, svo þau
litu vonglaðari fram á veginum, smátt og smátt
betri afkomu.
Eyjasandur er fyrir opnu hafi, og því mjög
brimasamt og hættuleg lending.
Það var komið fram á Einmánuð og lítið
hafði aflast, og voru menn orðnir óþolinmóðir
yfir aflaleysinu, en réru þó daglega, er fært var
á sjó, og það oft í mjög tvísýnu útliti.
Það var einn morgun að bátur sá, er Þorgeir
var á réri; útlit var ekki sem bezt, en er á daginn
leið, spiltist veðrið svo, að ekki varð lengur við-
vært, og lögðu þeir til lands; en er nær landi
kom sáu þeir, að óslitinn brimgarður var fyrir
öllum söndunum. Hvað gátu þeir nú tekið til
bragðs; óhugsandi að leita frá landi, er stórsjór
og stormur magnaðist, svo eina hugsanlega ráðið
var að bíða þess er skarðaði í brimgarðinn. Eftir
litla stund virtist brimið lækka, og tóku þeir þá
lífróður til lands. En er þeir voru rétt komnir
að landi kom geysistórt álag sem henti bátnum
flötum upp í sandinn og féll yfir hann, og sópaði
öllu sem í honum var út í brimgarðinn, og fórust
þar allir er á bátnum voru.
Þessi harma saga barst strax út um sveftina
og þóttu mikil og sorgleg tíðindi. Hreppstjórinn
tilkynti Valgerði lát mannsins hennar, en að
öðru leyti var henni engin hjálp né hluttekning
sýnd af hreppstjóranum né prófastinum á Staðn-
um, sem var landsdrottinn hennar.
Valgerður varð mjög harmi lostin við þessi
sorgar tíðindi, og veigraði sér við, fyrst í stað,
að láta Sigrúnu vita um það, en hún varð þess
brátt vör hve illa móður sinni leið, og var oft að
gráta; svo Valgerður fékk ekki dulið hana leng-
ur þess sem skeð hafði, og sagði henni eins og
var. Dagarnir liðu daufir og vonarsnauðir fram
til vorsins án neinna breytinga, þar til í fyrstu
vikunni í maí, að hreppstjórinn, Jón í Strýtu,
kom þangað ásamt öðrum manni. Þeir gengu
um húsin og út í fjósið og virtu alt fyrir sér, og
er hann kom inn byrjaði hann að spyrja Valgerði
um hagi hennar, og hvað henni tilheyrði af því
sem til var.
Sigrún litla var hálf hrædd við hreppstjór-
ann og spurði móður sína, því hann hefði verið
að spyrja um alla hluti og skrifa í bók, sem hann
var með, alt sem til var, “og svo heyrði eg hann
segja við þig, að þú gætir farið til hans Ólafs á
Teigi í vor. Því áttu að fara þangað mamma?
Eg vil ekki fara þangað, hann Ólafur gamli er
svo leiðinlegur.”
“Þú skilur þetta ekki barnið mitt. Hrepp-
stjórnin segir að eg verði að hætta þessu bú
hokri og fara í vist og vinna fyrir þér, svo sveit-
in þurfi ekki að leggja okkur neina hjálp, því
það lítið að við eigum sé ekki nema fyrir útfar-
arkostnaði og skuldum. Hreppstjórinn var að
skrifa upp þetta litla sem til er, það á að selja
það á uppboði núna á föstudaginn, þó þá fáum
við ekki að vera hér lengur, en verðum að fara
til Ólafs gamla í Teigi, eins og hreppstjórinn er
búinn að ráðstafa okkur. Eg vona að okkur geti
litið þar bærilega, enda eru engin önnur úrræði
fyrir okkur.”
Hún þagnaði og brá svuntuhorninu sínu upp
að augum sér og þerraði tár er runnu ofan kinn-
ar hennar. Sigrún starði á móður sína um stdnd,
og sagði loksins, kjökrandi:
“Ætlar hreppstjórinn líka að taka hana
Skjöldu okkar, mamma?”
“Já, barnið mitt, hann tekur alt sem við
eigum; það verður selt til að borga með því
landskuldina eftir þennan jarðarskika, og svo
legkaup og líksöngseyrir og ljóstoll, sem er ó-
borgaður frá því í fyrra. Hann sagði að það sem
við ættum gerði ekki betur en hrökkva fyrir
skuldunum.”
“Eg vil ekki fara til hans Ólafs gamla, hann
er svo f jarska leiðinlegur karlhrotan sú, sí nöldr-
andi og tóbakslufsan hangir úr nefinu á honum
langt niður fyrir munn. Nei, mamma, farðu ekki
þangið, og láttu mig ekki fara þangað. Eg held
eg dæi þar úr leiðindum.”
“Það er þýðingarlaust fyrir okkur, barnið
mitt að sýna yfirvöldunum nokkurn mótþróa.
Við getum engu ráðið um hagi okkar, af því við
erum svo fátækar. Þeir einir geta ráðið sér og
notið frelsisins, sem er svo mikið verið að tala
um, sem hafa efni, en fátæklingarnir verða altaí
að lúta vilja annara, og þola með þögn og þolin-
mæði hverskyns óréttlæti sem þeir eru beittir,
enda er okkur kent, að við eigum að hlýða yfir-
völdunum möglunarlaust, því þau séu umboðs-
menn guðs á jörðinni.”
“Mamma! Því trúi eg ekki, að guð hafi gert
hann Jón gamla í Strýtu að hreppstjóra. Hann
er ekki góður maður. Hann hrynti mér frá sér
og meiddi mig í handleggnum, þegar eg ætlaði
að standa í fjósdyrunum svo hann færi ekki inn
til að taka hana Skjöldu, það hefir verið sagt að
hann hafi barið hann Óla, niðursetninginn sem
er hjá honum, með lurk og handleggsbrotið hann,
þegar hann gat ekki haldið hrútnum sem hann
var að rýgja”, sagði Sigrún grátandi.
“Nei, mamma! Farðu ekki til hans Ólafs í
Teigi, hann verður svo vondur við okkur, og eg
verð altaf að gráta þegar eg sé að þér líður illa.”
“Vertu nú róleg barnið mitt,” sagði móðir
hennar og strauk með skjálfandi hendi hina
gullnu lokka á höfði dóttur sinnar.
“Það rætist kanske eitthvað betur úr fyrir
okkur en áhorfist; við skulum vera vongóðar,
barnið mitt.”
“Til hvers er það, úr því guð hefir sett hann
Jón gamla í Strýtu til að ráðstafa okkur. Eg
treysti ekki þeim karli, eg er hrædd við hann.”
Það var orðið áliðið kvölds, tveim dögum
fyrir uppboðið er þær mæðgur ræddu um kjör
sín. Þær sátu undir bæjarveggnum, er kvöld-
skuggarnir voru að færast yfri héraðið. Sigrún
sá tárin renna ofan kinnar móður sinnar, svo
hún hjúfraði sig að brjósti hennar, eins og til að
hugga hana, og leita sjálfri sér trausts og at-
hvarfs.
Þannig höfðu þær setið og ekki gætt þess,
að liðið var að miðnætti. Það var sem veðurblíð-
an og kyrð næturinnar legði friðandi hendi á
sársaukan og kvíðan í huga þeirra; þær veigruðu
sér við að fara inn í bæinn til að sofa þar þessar
tvær nætur, sem þær áttu eftir að vera þar. Þarna
hafði Valgerður, þó í fátækt væri, lifað sínar
sælustu stundir í ástríku hjónabandi. Þarna hafði
Sigrún litla fæðst og vaxið upp, sem blóm á vor-
morgni. Þarna var lífsrót hennar gróðursett; og
nú áttu þær að hröklast þaðan eftir tvo daga.
Þessar hugsanir og sorgin, lögðust svo þungt á
huga Valgerðar ,að hún var meir sem í leiðslu,
en vitandi af sér. Alt í einu hrökkva þær mæðg-
ur upp af þessum dvala við, að riðið er all geyst
í hlaðið. Komumaðurinn fer af baki og gengur
rakleitt til þeirra mæðgna, þar sem þær sátu, og
heilsar þeim vingjarnlega, og sagði:
“Eg var heppinn að það voru ekki allir hátt-
aðir hér. Eg reið hingað til að fá mjólkursopa
handa hestinum mínum, hann þarfnast hress-
ingu. Eg er búinn að vera á ferðinni meir en
sólarhring, og Gráni minn hefir litla sem enga
hvíld fengið, og svo er fljótið á leiðinni heim
til mín, sem er ekki gott yfirferðar um þennan
tíma árs.”
Valgerður stóð upp og sagðist sama sem
enga mjólk hafa. Hefði bara eina kú sem væri
nærri því geld vegna fóðurskorts ,og svo væri
það dropinn úr henni það eina, sem þær mæðgur
hefðu til að lifa á, “en það lítið til er, er yður
velkomið,” og brá svuntu horninu að augum
sér til að þurka tár, er ómótstæðilega brutust
fram.
“Það verður líklega í síðasta sinn, sem eg
nýt þeirrar ánægju að geta gert nokkrum manni
greiða,” sagði hún og stundi við.
Að svo mæltu gekk hún inn í bæinn til að
sækja mjólkina. Sigrún litla sat hnýpin og þorði
varla að líta upp. Hún hafði veitt því eftirtekt
að ókunnugi maðurinn var mjög vel búinn, og
reiðtýgin á hestinum hans hin ríkmannlegustu.
Ferðamaðurinn gekk til hennar og sagði, svo
undur alúðlega: “Hvað heitir þú litla fallega
stúlka?”
“Eg heiti Sigrún,” svaraði hún, nærri því
skjálfandi af feimni.
“Hvað ertu gömul?” spurði hann.
“Eg er átta ára,” meira samtal þoldi hún ekki
og fór að gráta.
Ferðamaðurinn settist niður hjá henni og
spurði hana, svo undur alúðlega, hvað gengi að
henni. “Þú virðist vera svo sorgmædd.”
Sigrúnu óx kjarkur við hið alúðlega við-
mót komumannsins, svo hún þorði að líta upp,
og spurði hann hvort hann væri presturinn á
staðnum eða sýslumaðurinn?
“Nei, nei, eg er héraðslæknirinn ykkar, og
heiti Ólafur og á heima á Felli fyrir austan
fljótið. Eg hef verið að vitja sjúklinga hérna
fyrir vestan fljótið, það eru svo margir veikir,
sem þurfa hjálpar við. Eg fór að heiman í gær-
morgun, og eg þarf að vera komin heim í fyrra-
málið. Eg veit að það bíða einhverjir heima
hjá mér, sem þurfa hjálpar við.”
Samtalið við Sigrúnu var ekki komið lengra,
er Valgerður kom með dálítinn mjólkursopa í
fötu og smjörbita og fékk ferðamanninum, og
beiddi hann að afsaka hve lítið það væri, og
sagði að það væri alt sem hún hefði. Ferðamað-
urinn tók við þessu feginshendi; hann stakk
hendinni í vasa sinn og tók upp stóran og skæran
silfurpening og fékk henni. Svo gekk hann til
hestsins og lét hann drekka mjólkin, og stakk
svo upp í hann smjörbita, sem konan hafði fengið
honum.
Meðan ferðamaðurinn var að gefa hestinum
mjólkina, sagði Sigrún við móður sína: “Þetta er
ekki sýslumaðurinn né presturinn, það er lækn-
irinn á Felli, og heitir Ólfaur. Hann er svo
góður og talaði við mig, alveg eins og þú.”
“Eg sá það strax,” sagði Valgerður, “að
þessi maður var eitthvað ólíkur höfðingjunum
hérna í héraðinu; þeir eru ekki vanir að tala við
aðra eins smælingja og mig og mína líka, og þá
sízt öðruvísi en með þjósti og fyrirlitningu, er
þeir gefa manni einhverjar fyrirskipanir.”
Ferðamaðurinn kom nú aftur til þeirra
mæðgna og tylti sér niður á þúfu hjá þeim. Hann
sá strax á Valgerði, að hún var beygð og buguð
undir einhverju mótlæti; honum var ókunnugt
um hagi hennar, svo hann spurði hana hvort þær
mæðgur byggju hér tvær einar. Valgerður sagði
honum sem var um hagi sína, druknun mannsins
síns, og að hreppstjórinn hefði ekki viljað lofa
sér að hokra áfram á kotinu, og hefði hún þó
verið búin að fá bróður sinn, sem væri einhleypur
maður, til að vera hjá sér og vinna upp jörðina.
svo við Sigrún litla eigum ekki eftir að vera
hér nema tvo daga, því á föstudaginn á að selja
þetta litla sem við eigum, og svo eigum við að
fara í vist til hans Ólafs gamla í Teigi; eg á að
vinna fyrir Sigrúnu litlu, svo það þurfi ekki að
gefa með henni af sveitinni. Hún þagnaði og
strauk tárin úr augum sér.
Ólafur læknir sat hljóður litla stund, en
segir svo:
“Þér eruð ekki færar um að fara í erfiða
vist, þar sem yður er ætlað að vinna hverskonar
utanhúss störf sem fyrir koma. Eg sé það á yður,
að þér eruð búnar að ofbjóða kröftum yðar og
heilsu, þér þurfið að hafa létta vinnu og góða
aðbúð.”
“Það þýðir nú lítið fyrir mig að hugsa um
slíkt,” sagði Valgerður. “Hann Jón gamli í
Strýtu tekur varla slíkt til greina, en eg kvíði
fyrir að þurfa að fara með hana Sigrúnu mína í
annan eins stað, en hvað geta allsleysingjar eins
og eg gert, annað en beygt sig fyrir vilja og skip-
unum yfirvaldanna?”
“Konan mín þarf að fá sér vinnukonu til að
hjálpa til við matreiðslu og innanhússtörf; eg
skal tala um það við hana þegar eg kem heim,”
sagði læknirinn.
Valgerður sat hugsi um stund, en segir svo:
“Hver er maðurinn sem eg er að tala við, má
eg spyrja?”
“Eg er Ólafur Þorgeirsson, læknir á Felli.
Hafið þér ekki heyrt mín getið? Eg er búinn að
vera tíu ár hérna í héraðinu.”
“Jú”, svaraði Valgerður. “Eg hef heyrt alla
dáðst að yður sem lgekni og góðum manni; en
hreppstjórinn hefir nú skipað mér að fara til
hans Teits í Teigi með hana Sigrúnu litlu og
vinna fyrir henni þar. Eg get engu um það ráð-
ið, verð að gera eins og hann segir mér.”
Ólafur læknir stóð upp, kvaddi þær mæðgur,
mjög alúðlega og sagði: “Eg reyni að koma hér
á föstudaginn, og sjá til hvað eg get gert fyrir
ykkur. Þeir verða hér þá hreppstjórinn og ein-
hverjir úr sveitarnefndinni”. Að svo mæltu
gekk hann til Grána síns, strauk hendinni um
enni hans, og hljóp svo léttilega á bak og reið
á stað.
Þegar læknirinn var farinn, sátu þær mæðg-
urnar hljóðar um stund, þar til Sigrún segir:
“Ósköp er læknirinn viðfeldinn og ólíkur hinum
höfðingjunum hérna í sveitinni. Eg var ekkert
hrædd við hann, eins og eg er við prestinn og
hreppstjórann, sýslumanninn hef eg aldrei séð;
hún Gróa á Völlum sagði þér mamma, að hann
talaði aldrei við aðra en ríkustu bændurna í
sveitinni, hina létist hann ekki sjá.”
“Ó-já, barnið mitt, það er sagt að hann sé
býsna harður við fátæklingana, það er enn mörg-
um í minni þegar hann lét taka fátæku bænd-
urna hérna niður á eyrunum og loka þá inni í
útikofa um hávetur, svanga og vota fyrir, að
þeir voru að tína upp sprek í f jörunni, sem höfðu
rekið af sjó, og vissi hann þó, að það var á reka-
fjöru sem tilheyrir Staðar kirkjunni og enginn
notaði, því prestinum þótti það ekki svara kostn-
aði að láta tína það upp, en samt átti að éera Þa
alla að þjófum fyrir þetta, en það sem frelsaði þá
frá því var, að flestir þeirra veiktust af kulda
og hungri, og Ólafur í Hjáleigunni dó úr
lungnabólgu, og eftir það var þetta illræmda
mál látið falla niður. Ó-já, barnið mitt, það eru
fleiri en við, sem fá að kenna á hörðu.”
“Ætlar læknirinn að taka okkur til sín.
mamma ?”
“Eg býst ekki við því að sú heppni liggi
fyrir okkur að komast á heimili hans. Það er
sagt að það sé gott og glaðvært heimili á Felli,
og lækniskonan er sögð að vera góð húsmóðir,
þó hún sé höfðingjadóttir úr Reykjavík. Þar
eru aldrei vinnuhjúaskifti, nema ef einhver gift-
ir sig, og fer að eiga með sig sjálfur, eða ef ein-
hver deyr.”
Valgerður stóð upp og sagði við Sigrúnu: “Á
morgun kemur hreppstjórinn hingað aftur til
þess að líta eftir að alt sé í lagi fyrir föstudag-
inn. Reyndu að kúra þig niður, Rúna mín, og
reyna að sofna, vertu ekki að gráta, barnið mitt;
eg treysti því að eitthvað verði okkur til bjargai',
þó það sé ekki sjáanlegt sem stendur.”
Snemma næsta morgun kom hreppstjórinn,
1 og skoðaði nú nákvæmar en áður hvern hlut sem
selja átti á uppboðinu daginn eftir.
Valgerður var fyrir löngu komin á fætur, er
hann kom, og var að mjólka kúna. Hann talaði
ekkert til hennar, en sagði við manninn sem með
honum var: “Það er bezt að byrja á því að verð-
leggja það sem er utan húss, og byrja á kúnni,
hún er ekki meir en 20 króna virði, enda er eg í
standi til að kaupa hana sjálfur; hann Ólafur á
Grandanum var auðvitað að tala um. að koma
hingað og bjóða í kúna, en eg sagði honum að
þess væri ekki þörf, því eg gæti keypt kúna fyrir
hann og séð um að hún yrði ekki sprengd upp í
verði. Þú býður í kúna og eg slæ þér hana á 20
krónur, svo get eg selt Ólafi hana seinna, með
dálitlum hagnaði.”
Valgerði leið illa þennan dag, en lét þó sem
minst á því bera, enda var hún kona stilt og vön
mótlæti, en það var eitt fremur öðru sem særði
hug hennar, sem var hversu hreppstjórinn og
maðurinn sem með honum var, virtust algerlega
sneyddir allri samhygð með henni og Sigrúnu
litlu. Þeir litu á þær mæðgur eins og hlutina
sem þeir voru að verðleggja.
Er Jón hreppstjóri sté á bak hesti sínum,
kallaði hann til Valgerðar, og sagði: “Vertu nú
tilbúin á morgun með stelpuna, að fara með hon-
t um Teiti, hann kemur með hest handa ykkur til
að ríða á suður eftir, þið getið tvíment á hross-
inu.” Að svo mæltu sté hann á bak og reið burtu.
Valgerður settist undir bæjarvegginn, tók
höndunum fyrir andlit sér og grét. Hún reyndi
að dylja tárin svo Sigrún sæi ekki að hún væri
að gráta, en það hepnaðist henni ekki, því Sigrún
sá það brátt, hún tók höndunum um háls móður
sinnar, kýsti hana og strauk tárvota vanga henn-
ar og sagði: “Mamma, eg er alveg viss um að við
förum ekki að Teigi. Mig dreymdi í nótt, að
fallegi maðurinn, sem kom hérna í gærkveldi,
væri kominn hingað og hann rétti okkur hendina
og leiddi okkur austur úr túninu, og eg var svo
glöð í svefninum að eg fór að syngja, og við það
vaknaði eg.”
“Eg býst varla við .því að hann komi hingað
á morgun, læknirinn á Felli. Hann hefir meira
að gera en hann kemst yfir, að vitja sjúklinga;
það er svo kvillasamt um þessar mundir hérna í
sveitunum.” En von og traust Sigrúnar var svo
örugt á því, að hann yrði til þess að frelsa þær
frá því að fara að Teigi, að hún næstum gleymdi
hörmum sínum og móður sinnar. Hún var svo
örugg í von sinni og trausti, að hún fór að
hugsa um hvernig mundi vera útlits á Felli-
Þannig sátu þær þar til kvöld var komið. Sigrún
full vonar og traust, eins og æskunni er svo eðli-
legt, en móðir hennar gat ekki gert sér neinar
glæsivonir, hún hafði reynsluna að baki sér, og
þekti vel kringumstæður sínar. Þegar dimma
tók fóru þær inn og reyndu að gleyma hörmum
sínum undir friðarvæng svefnsins.
Uppboðs dagurinn rann upp bjartur og fag-
ur. Skömmu eftir dagmál fór að sjást til manna-
ferða neðan eftir eyrunum, það voru bændur
neðan úr sveitinni, esm ætluðu að vera á upp-
boðinu.
Jón hreppstjóri var þegar kominn og hóf
uppboðið undir eins, þó fáir væru komnir.
Hann var æfinlega við svona tækifæir afar
alvarlegur og hafði orð á því, hversu sér væri
óljúft að selja þessar litlu reitur sem þessi fá-
tæka ekkja ætti, en hjá því yrði ekki komist, em-
bættisskylda sín krefðist þess. Það tók ekki
langan tíma að selja þessar litlu reitur, það var
kýrin, sem nokkrir buðu í, en hreppstjórinn virt-
ist ekki heyra boð þeirra, þar til hann segir, alt
í einu: “20 krónur hæðsta boð, og sló Brandi í
hjáleigunni hana með sama.
Mennirnir gláptu hver á annan, og spurðu
hver annan, “hver keypti kúna?” en enginn þótt-
ist hafa heyrt hver átti boðið, en þeir þorðu ekki
að fást meira um það.
Að þessu loknu var uppboðið búið, og menn
bjuggust til heimferðar.
Jón hreppstjóri kallaði til Valgerðar og
spurði, hvort hún væri tilbúin að fara með hon-
um Teiti í Teigi, hann væri hér með hest handa
henni og stelpunni, til að sitja á suður eftir.
Valgerður svaraði engu, en Sigrún litla hélt
í pils móður sinnar og sagði við hana: “Þú ferð
ekki með honum Teiti, mamma, við viljum ekki
fara þangað.” Jón hreppstjóri, sem ætíð var
stiltur, enda vanastur því, að skipunum sínum
væri hlýtt mótmælalaust, varð nú óþolinmóður
og sneri sér að Sigrúnu litlu, og sagði í skipandi
róm:
“Það er ekki þitt, krakka angans, að segja
fyrir um það hvar þú vilt vera, þú mátt þakka
fyrir að nokkur vill taka þig, og þér er betra,
anginn þinn, að venja þig af því, að vera með
hortugheit við yfriboðara þína.”