Heimskringla - 12.01.1949, Qupperneq 4

4. SÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 12. JANÚAR 1949
ítfrimskrimiia
(StofnaO 188«)
Xemui út á hverjum miðvikudegi.
Eierendur: THE VIKING PRESS LTD.
853 og 855 Sargent Avenue, Winnipeg — Talsími 24 185
Verð blaðsins er $3.00 árgangurinn, borgist íyriríram.
Allar borganir sendist: THE VIKING PRESS LTD.
öll viðskiftabréf blaðinu aðlútandi sendist:
The Viking Press Limited, 853 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjóri STEFAN EINARSSON
Utanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA, 853 Sargent Ave., Winnipeg
Advertising Manager: P. S. PÁLSSON
"Heimskringla" is published by and printed by
THE VIKING PRESS LIMITED
853-855 Sargent Avenue, Winnipeg, Man. — Telephone 24185
Authorized as Second Class Mail—Post Office Dept., Ottawa
WINNIPEG, 12. JANÚAR 1949
við herrana í Moskva, lýsti hann
því yfir í skeyti til stjórnar sinn-
ar, að ekkert hefði áunnist, að
sjúklingarnir í Vestur-Evrópu
urðu að deyja undvörpum meðan
læknarnir þrefuðu. Hann tók sér
far með flugvél til Washington
og í flugvélinni skrifaði hann
viðreisnar tillögur sínar niður
hinar merkilegustu stjórnmála-
tillögur, sem sagan getur um —
Marshall áætlunina.
Hann flutti ræðu 5. júní 1947
í Harvard háskólanum um áætl-
uninna. Hafði hann ekki fyr lok-
ið máli sínu, en ljóst var að til-
lögurnar breyttu algerlega
strauminum í stjórnmálum
heimsins og viðhorfi manna í
málefnum Evrópu.
Marshall hershöfðingi
Marshall hershöfðingi hefir nú sagt lausri stöðu sinni, sem
ríkisritari Bandarikjanna. Tíminn sem hann hefir verið við stjóm-
mál riðinn, er ekki langur. En sá tími mun seint fyrnast þjóð hans.
Hann var ekki einungis mestur ríkisritari í sögu landsins, heldur
jafnframt stórmenni síns tíma. í sigri síðastá stríðs átti hann meiri
þátt, en fjöldinn veit nokkuð um, og þá ekki síður hinu, að reisa
við löndin í Evrópu er í rústum voru að stríði loknu. í viðbót við
þetta, gerði hann skipulagninguna miklu um sameiningu þjóða
Evrópu til varnar stríði. Til samanburðar við þetta, er ef til vill
ekkert hliðstætt dæmi að finna í sögunni.
Þegar hann á síðari árum var beðinn að taka við ríkisritara
stöðunni, átti hann sér merkilega herstjórnarsögu að baki. Starf
hans í hernaðarmálunum var eflaust eitt hið víðtækasta er nokkur
Bandaríkjamaður hafði áður með höndum haft.
í kveðjuræðu sinni til Marshalls, sagði Henry Stimson, her-
málaritari, áheyrendum sínum, er flestir voru herforingjar: Eg hefi
kynst mörgum miklum herforingjum á æfinni, en það get eg í ein-
lægni sagt, að eg hefi engan þekt ennþá, er tekur Marshall fram!
Dómur þjóðarinnar
Og þetta var ekki aðeins dómur Stimsons. Þjóðin öll leit þannig
á sinn mesta herforingja í öðru alheimsstríðinu. En þetta segir
ekki frá því, er Marshall hershöfðingi í raun og veru afkastaði.
Afstaða hans til hernaðarrekstursins var alveg sérstæð. Hann var
afbragðs maður — “ekin hinn ósjálfelskasti maður og látlausasti,
sem eg hefi nokkru sinni kynst”, eins og Stimson komst að orði og
jafnframt, eins og Truman forseti sagði, “mesti núlifandi Banda-
ríkjamaður”. En hann var gæddur fleiru en þessum persónulegu
eiginleikum. Hann var sá vitringur í hermálum og var svo lagið að
stjórna framkvæmdum, að það má þakka þessu meira en nokkru
öðru, að sigur vanst.
Enginn sem hin leyndardómsfullu skjöl les, sem eru efni stríðs-
sögunnar, getur annað en tekið eftir því, að hið mikla samband
þjóðanna, sem þá varð til, er ekki síður starf Marshalls en Roose-
velts forseta. Forsetinn hefði án Marshalls að líkindum aldrei
komið slíkri skipulagningu til leiðar.
Það var þetta eitt, sem kom í veg fyrir það, að Marshall var
gerður að yfirmanni sameinaða hersins í Evrópu, er innrásin var
hafin. Hann var hershöfðinginn, sem langsamlega hæfastur var
þar til stjórnar. Og það var ekki laust við að hann sjálfan fýsti
þeirrar stöðu. Stalin rak talsvert á eftir Roosevelt, með að velja
hann til yfirstjórnar hersins og Churchill var álíka áfram um það.
Roosevelt var og rétt að því kominn sjálfur að tilnefna hann og
spurði Marshall að hvernig hann tæki því. En Marshall neitaði að
leggja nokkuð til þess máls, sagði það þeirra en ekki sitt. Á síðustu
stundu afréð Roosevelt annað og sagði Stalin og Churchill, að án
þessa samverkamanns síns gæti hann ekki verið í Washington. Að
Marshall væri handan við haf, er hann þyrfti á vitsmunum hans að
halda og góðum ráðum, yrði sér það áhyggjuefni, er hann gæti
ekki til hugsað.
Og Marshall var heima og var sá, er ráðin lagði á hvernig her-
girðingu Norður- og Austurálfunnar var hagað.
Aðeins eina klukkustund
Að stríðinu loknu fór Marshall heim til sín að hugsa um
heimili sitt og aldinagarðinn sinn, sem honum þótti svo vænt um.
En hann hafði verið aðeins klukkustund heima, er Truman forseti
símaði honum frá Washington. Þegar frú Marshall kom ofan
stigann í húsi þeirra eftir stuttan dúr, sem hún hafði tekið sér,
sagði maður hennar frá hvað fyrir hefði komið. Hann var beðinn
að fara til Kína og reyna að jafna sakir milli stjórnarinnar og upp-
reistarmanna í byltingunni sem þar geysaði.
Sættir tókust ekki í Kína, £nda hefir það trauðla verið nokkurs
manns meðfæri, að blíðka þá óróa seggi. En með því lauk ekki
starfi Marshalls hjá stjórninni. f Evrópu var ný barátta að hefjast,
“kalda stríðið”, svo kallaða. Var forsetinn orðinn mjög smeikur
um afleiðingar þess. Sneri hann sér þá enn til Marshall og bað
hann að verða ríkisritara í stjórn sinni. Var hann þó maður, sem
aldrei hafði í stjórnarstöðu áður verið kösinn og um hans stefnu í
stjórnmálum vissu menn yfirleitt ekki; hann hafði aldrei sýnt sig
sem sérstaklega fylgjandi nokkrum flokki. .
Athygli manna vakin
En það var þá fyrst, að athygli almennings beindist að þessum
manni. í hendur hans voru algerlega lögð utanríkismál Bandaríkj-
anna af forsetanum, sem sjálfum var farið að lítast illa á þau og sá
engin ráð við. Það var Marshall, sem beðinn var nú að taka ^ið og
með einhverju móti, að forða Evrópu frá hruni og koma í veg fyrir
að allar sigurvonir þjóða Evrópu yrðu að engu. Ágengni Rússa var
þá orðin svo gífurleg að engu var líkara, en að það ætlaði í hvell-
inum að leggja undir sig alla Evrópu og h'efði gert það, ef ekkert
hefði verið hafst að.
★ ★ ★
Með allri þeirri þolinmæði og öllu því hæglæti sem Marshall
var gefið, reyndi hann nú að komast að því, hvað yfirráðamenn
Rússa hugsuðu sér að gera. En eftir margra vikna árangurslaust tal
Þó Marshall hefði aldrei verið
hermaður, þó hann hefði verið
maður öllum ókunnugur, eftir
hann flutti ræðuna í Harvard,
hefði hann samt orðið einn af
fremstu mönnum þjóðar sinnar.
Áætlun hans var svo víðtæk og
snerti Bandaríkin svo mikið að
hún má heita að hafa kollvarpað
utanríkismála-stefnu landsins —
einangrunarstefnunni, sem ver-
ið hafði við líði alt frá dögum
Washingtons.
Utanílokkamaður
Það á vel við, að viðreisnar-
starf Evrópu skuli bera nafn
þessa manns. Það var Bandaríkj-
unum einnig heill, að sá maður
var höfundur þess, sem hafinn
var upp yfir allan flokkaríg og
metorð. Það er alveg óvíst
hvernig þingið hefði með það
mál farið, ef flokkaþras um það
hefði náð sér niðri. Einu sinni
og á því augnabliki sögunnar
sem mest á reið, vildi svo til, að
réttur maður var á réttum stað.
En þetta var þó ekki nema
byrjunin. Frá viðreisnar starfinu
lá leiðin til myndunar þeirra
samtaka, er sjálf heimsyfirráðin
áhræra. Atlantshafs samtökin
eru að mestu leyti verk Marsh-
alls. Hann hefir farið svo hratt
yfir, að með honum hafa skiln-
ingsbeztu menn átt erfitt með að
fylgja honum. Þegar flestir okk-
ar frægu manna eru gleymdir,
mun nafn Marshalls ekki einung-
is lifa, heldur fer ekki hjá því að
tímabilið sem hann var uppi á,
verði í sögunni við hann kent.
Það tímabil er frjálsir menn um
allan heim sameinuðust um það
að vernda frelsi sitt og sjálf-
stæði.
Það er mikil að maður ekki
segi alvarleg eftirsjá að honum
nú úr stjórnarráðinu. En það er
þó bót í máli, að sá er við starfi
hans tekur, skilur Marshall
manna bezt og aðhyllist stefnu
hans. Sem vara-ríkisritari, er
Dean Acheson öllum hnútum
kunnugur í starfi stjórnardeild-
arinnar og hefir verið þar í og
með í öllum ráðum Marshalls.
Hann sá eins skjótt og skanske
flestum fyr, hvað var að koma
fyrir samþyktirnar í Teheran,
Yalta og Potsdam. Það munu
vera fáar hliðar á þessum málum
sem hann er ekki flestum öðrum
kunnugri.
Hann sá, meðan aðrir voru að
gera sér falskar vonir um ástand
Evrópu, hvernig því var háttað.
Það var hann, sem á sínar eigin
spítur byrjaði að vara þjóð
Bandaríkjanna í heild sinni við
því, sem raunverulega var að ger-
ast og benti á að meira þyrfti að
gera fyrir Evrópu, en menn
hefðu enn dreymt um. Það var
einnig hann, sem sá að hin tak-
markalausu hlunnindi, er Rúss-
um voru veitt með Yalta sam-
þyktinni, mundi ekki góðu láni
stýra, og afleiðing þess yrði að
Sameinuðu þjóðirnar gæti ekki
verndað friðinn í heiminum og
smærri þjóðirnar yrðu nauð-
beygðar sjálfar að sjá sér fyrir
henni.
Atlanzhafs verndar samtökin
eru eitt af því, sem á Acheson
hvíla nú og það er eitt af hans
mikilvæga starfi, að sjá þeim
borgið.—Úr Wpg. F. P.
Söguleg rit um Austurland
Eftir prófessor Richard Beck
Ritun héraðssagna hefir farið
mjög í vöxt á íslandi hin síðari
ár, og ber það vitni þakkarverð-
um sögulegum áhuga og fagurri
ræktarsemi við ættstöðvar og
menningarerfðir. Tveim nýjustu
ritum af því tagi, sem greinar-
höfundi hafa borist í hendur,
verður hér getið að nokkru, en
þau eiga bæði sammerkt um það,
að þau fjalla um Austurland.
I.
Breiðdæla. Drög til sögu
Breiðdals. Jón Helgason
og Stefán Einarsson gáfu
út. Reykjavík. Kostnaðar
menn: Nokkrir Breiðdælir
1948. 332 bls.
Meginefni þessarar fjölþættu
og fróðlegu héraðslýsingar er
þetta: “Landnáms og byggðar
saga Breiðdals” eftir Stefán Ein-
arsson; “í Breiðdal fyrir sextíu
árum (1849 — 1857)” eftir Árna
Sigurðsson; “Minningar úr
Breiðdal frá seinni hluta nítj-
ándu aldar” eftir Guðmund
Árnason; “Minningar úr Breið
dal. Aðallega frá síðasta tug 19.
aldar og til þessa tíma (1946)”,
eftir Önnu Aradóttur: “Verzlun
í Breiðdal” eftri Þorstein Ste-
fánsson; “Sveitarlýsing” eftir
Sigurjón Jónsson; “Sveitarbrag
ir” eftir ýmsa; “Heydalaprestar”
eftir Óla Guðbrandsson kennara;
“Framtíð Breiðdals” eftir Pál
Guðmundsson; “Breiðdælir fyrir
vestan haf” eftir Stefán Einars
son, og “Þættir” eftir ýmsa.
Hin ítarlega inngangsritgerð
dr. Stefáns Einarssonar um land-
náms- og byggðarsögu Breiðdals
er, eins og vænta mátti, rituð af
vandvirki og miklum lærdomi,
og mikið á henni að græða, ekki
síst fyrir það, hve nákvæmlega
liöf. fer út í það að .rekja og
skýra mannanöfn og örnefni, og
nýtur víðtæk málfræðiþekking
han sín þar ágætlega. Hann ritar
einnig gagnorðan inngang að
hinni prýðilegu ritgerð Árna
Sigurðsfeonar (Mozart, Sask-
atchewan) um Breiðdal um miðja
síðustu öld, sem er fágæt menn-
ingarsöguleg heimild og ágæt-
lega rituð, enda að öllu saman-
lögðu samfelldasta og veiga-
mesta ritgerðin í bókinni.
Með því er þó hreint ekki gert
lítið úr hinum ritgerðunum, sem
allar eiga sér mikið sögulegt og
menningarlegt gildi, og eru vel
í letur færðar. Glögg og skipu-
leg í senn er t. d. lýsingin á
Breiðdal eftir Sigurjón bónda í
Snæhvammi, og mikinn fróðleik
að finna í grein Óla Guðbrands-
sonar um það efni, sem uppruna-
lega birtist í “Almanaki Ólafs S.
Thorgeirssonar”, en hér prentuð
með nokkrum leiðréttingum og
viðaukum.
Þeim, sem þjóðlegum kveð
skap unna, mun þykja góður
fengur að sveitarbrögunum, er
jafnframt eiga sögulegt gildi
Þættirnir í bókarlok geyma einn-
g þjóðlegan fróðleik, sem vert
;r að halda til haga.
Bókin er vönduð að frágangi,
arýdd fjölda staða- og manna
nynda og teikninga, öllum hlut
jðeigendum til sóma. Ættu
Breiðdælingar vestan hafs og
mnarsstaðar að minnast sinnar
jömlu sveitar í verki með því að
ifla sér þessarar sögu hennar og
ýsingu. ,
II.
Austurland. Safn aust-
firzkra fræða. II. bindi.
Ritstjórar: Halldór Stef-
ánsson og Þorsteinn M.
Jónsson. Útgefandi: Sögu-
sjóður Austurlands. Akur-
eyri 1948. 314 bls.
í fyrsta bindi þessa ritsafns,
em út kom 1947, var fyrirheit
;efið, að reynt yrði að koma út
inu myndarlegu bindi árlega.
>að loforð hefir nú verið efnt
fyrir síðastliðið ár, því að fyrir
stuttu síðan kom í hlað ofannefnt
annað bindi safnsins, og mun ó-
hætt mega segja, að þar sé haldið
vel í horfi um fróðlegt innihald
og frásagnarhátt.
Ritið hefst á nákvæmri og
mjög greinargóðri lýsingu á
landnámi í Austfirðingafjórð-
ungi eftir Halldór Stefánsson, er
fjallar bæði um landnámið al-
mennt og einstök landnám. Er
þar geysimikill og merkilegur
fróðleikur færður í einn stað.
Halldór ritar einnig skilmerki-
lega og góða grein um “Goðorða-
og þingaskipun í Austfirðinga-
fjórðungi”; sama máli gegnir um
hina fróðlegu grein hans um
Hrafnkelsdal og byggðina þar,
er átti það sannarlega skilið, að
saga hennar geymdist með þeim
hætti.
Seinni helmingur ritsins er
helgaður merkismanninum Hall-
grími Ásmundssyni á Stóra-Sand
felli, er var bæði sveitarhöfðingi
og merkisskáld á sinni tíð, og
orðið hefir kynsæll með afbrigð-
um, eins og víðkunnugt er. Meg-
inmál þessa hluta ritsins er þátt-
ur Hallgríms eftir Benedikt
Gíslason frá Hofteigi, hressilega
skrifaður og hinn fróðlegasti,
enda fer höf. vítt yfir; gerir það
þáttinn bæði skemmtilegri af-
lestrar og eýkur á menningar-
sögulegt gildi hans, en fyrir það
verður hann einnig nokkuru
lausari í reipunum. Ber hann í
heild órækt vitni mikilli ætt-
fræðilegri og þjóðfræðilegri
þekkingu Benedikts, glöggum
skilningi hans í þeim efnum, og
eigi síst ríkri ásts hans á hinum
austfirzku átthögum hans og
menningu þarlendis, sem falla
ætti í frjóa jörð hjá sveitungum
hans.
Mishermi er það samt í frá-
sögn hans, að Helgi Jónsson
Hallgrímssonar hafi fyrstur
manna gerst ritstjóri að íslenzku
blaði í Vesturheimi. Sigtryggur
Jónasson var fyrsti ritstjóri
blaðsins “Framfari” í Nýja-ís-
landi, fyrsta prentaða blaðs, er
íslendingar gáfu út vestan hafs
(sept. 1877 — jan. 1880), en
Helgi Jónsson var hinsvegar
stofnandi og ritstjóri næst elzta
íslenzka blaðsins þeim megin
hafsins, “Leifs”, er kom út í
Winnipeg 1883 — 1886.
Vel var það og verðugt að lata
fylgja þættum nokkur ljóðmæli
eftir Hallgrím, en ennþá meiri
fengur að eftirfarandi ljóðabréfi
er hann (þá hreppstjóri) skrif-
aði fsfjörð kaupmanni á Eski-
firði til stuðnings fátæklingnum
Magnúsi á Hryggstekk, er kaup-
maður hafði neitað um úttekt til
jólanna, en það er á þessa leið: i
Bágstaddur er nú Magnús minn,
má enginn honum þjarga,
því hvorki vill þessi karlfuglinn
konu né börnum farga.
Fyrst guð vill ekki gleðja hann.j
grát hans né bænir nýta,
einhver verður á aumingjann
augum miskunnar líta.
Ó, minn háttvirti eðla vin,
upp á hvers náð vér vonum,
bljúgur andvarpa, bið og styn:
blessaðir, lánið honum.
Ljóðabréf þetta, sem fellt er
inn í þáttinn, og erindisrekstur
sá, sem þar var um að ræða, lýsir
Hallgrími vafalaust vel bæði sem
skáldi og manni, eins og Bene-
dikt tekur réttilega fram.
Góður bókarauki er að kaflan-
um “Endurminningar frá frænd-
fólki á Austurlandi (1886-1890)”.
eftir Bjarna Jónsson frá Þuríð-
arstöðum, en það eru að mestuj
leyti bréf frá þeim árum frá
frændfólki hans, og afkomendum
Hallgríms, austur þar.
ur, og mjög er það til hægðar-
aúka, að nafnaskrá fylgir. Vil eg,
sem áður, hvetja Austfirðinga
beg&í3 megin hafsins til þess að
kaupa ritsafn þetta og stuðla að
framhaldandi útgáfu þess.
JÓLIN 1948

Nú eru jólin liðin og blessuð
friðarhátíðin komin í baksýn. —
Aldrei á æfi minni hefi eg séð
eins einmanaleg jól, umkringd af
ófriði, þar sem bróðir drepur
bróður, og þetta eru bræður jóla-
barnsins. Eg horfði á friðarhá-
tíðina í baksýn þar til eg spurði:
Því er þetta svona? Meðan eg
leitaði að svari, gleymdi eg hvar
eg var, en áttaði mig er eg heyrði
rödd er sagði: Leyfið börnunum
að koma til mín, og bannið þeim
það ekki, því slíkum heyrir
guðsríki til. Og ennfremur sagði
röddin: “Kenn þeim unga þann
veg sem hann á að ganga og þeg-
ar hann eldist mun hann ekki
! af honum víkja”. Eg fékk inn-
sýn, og eg skildi að það eru börn-
in sem hafa skilyrðin til að vera
meðhafar í friðarríkinu, ef þeim
er kent ungum, og þau fá að
koma til Krists, þá geta þau líka
skapað himnaríki á vorri jörð.
Já, enn eru ein jólin um garð
gengin, og kennararnir búnir að
útlista jólaundrið fyrir börnun-
j um. En hafa nú börnin skilið
kennara sína? Hafa kenararnir
enn útlistað undrið mikla á því
máli sem börnin skilja? Hafa
ekki altof mörg börn enn skilið
kennarann sinn svo, að guð hafi
sent jólabarnið í heiminn til að
borga fyrir syndir hinna barn-
anna sinna svo honum gæti þótt
vænt um öll börnin sín aftur,
börnin sem honum var lengi búið
að vera gramt til, fyrir þeirra
kulda og kæruleysi? Hafa ekki
alt of fá börn enn skilið kennara
sína svo, að guð hafi sent jóla-
barnið í heiminn með nýja lífs-
stefnu, sem kendi að maðurinn
sjálfur ætti að borga fyrir afbrot
sín, svo guð gæti elskað hann
eigin verðleika vegna, eins og
hann gerði í upphafi.
Hafa ekki alt of fá börn enn
skilið kenanra sína þannig, að
jólabarnið, kennarinn mikli, full-
yrði að hver sú lífsstefna sem
ekki er lifuð og starfrækt af
mönnum, hún deyi, og þar sem
segir: Eg er vegurinn, sannleik-
urinn og lífið, það þýði, að við
eigum að feta í fótspor Krists, og
gera eins og hann gerði, og gerir
enn, það sé hinn raunverulegi
Krists vegur, og hann sjálfur.
Aftur sé sannleikurinn hinn
raunverulegi tilgangur lífsins,
að skapa nýjan himin og nýja
jörð, en í því felist aftur hið
sanna gróandi líf?
Nú lít eg af jólunum í baksýn
og sé hvar tjaldið er að falla við
þáttaskifti í leik mannlífsins, en
það er strax dregið upp fyrir
nýjum þætti. Lesari góður, við
skulum nú taka vel eftir leikend-
unum, og vita hvert við getum
ekki lesið út úr rullum þeirra
hvaða sort af kennara þeim hefir
auðnast að hafa.
Eg óska öllum hjartanlega til
lukku með nýja þáttinn okkar í
hinum mikla lífsins leik, og að
við megum sem allra allra flestir
sýna að við áttum því láni að
fagna að eiga góða kennara, sem
viturlega brutu til mergjar fyrir
okkur, veginn, sannleikann og
lífið.
Kærar þakkir fyrir gamla árið,
og hjartans beztu nýárs óskir til
ykkar allra, “með Kristi út í
framtíðina” Á. G. Eg vil að
þetta sé endurgjald fyrir mörgu
og fallegu körðin sem eg fékk
um jólin. Þetta er það bezta sem
eg á að endurgjalda með.
Árið 1948 — farandi fram hjá
oss talar. M. J.
Af hverju er gatan grýtt,
gerir sáran fótinn?
Eldgamalt, þó einkum nýtt,
annara’ er vegabótin.
John S. Laxdal