Lögberg - 10.03.1904, Blaðsíða 2

2
LÖGBEKG, FIMTUDAGINN io. MAKZ 1904.
Esperanto.
þa?5 hafa margir brotið
1 niitímaDS á latfan, svo vel sé, af
I beirri ástæðn, a?S máliS skortir crð
| yfir ineginið af þeim hluturn, sem
heilann ná á dögum eru algengir. en sern
um þa* að búa til alheimsmál, sem ekki þektugfc . forn8]d j,a5 hefir
alt fólk hins mentaða heims gæti verW stungie upp A því RÖ 1(lga
skilifí og talað, auk mófurmáls síns; j hana eftir þ8rtuin nútímans og
en einkum nú á síðari tímum. þar gera hana öbrotnari en bún nú er,
sem viFskifti þjúðanna fara stöðngt en þeir> aem mcst hafa stúderaC
vaxandi ogeimur og rafmagn vinna þegsft aiheira9miilsspurDÍngu, hafa
svo mikið að þvl aft sameina þær í | komjgt ft8 þejrri ni?urstöCUi dC
b-úðnrlegum anda. m* éhætt segja. tftlshœttir hinna göra]u Rúraverja
að slfkt alheims tungumál se orðið géu ftlveg óbrúkandi nú á tottug.
alveg bráðnauðsynlegt. ustu d]dinni og ag þaC raundi
Óþarfi er aft tala am, hve mikila j a,drei l4nast Ucma illa a5 gera
nokkura tilraun til afi raska henni
úr því formi, sem hún hefir alt af
haft.
þ^nnig hafa þátvær hinarfyrstu
spurningar vorar verið lagðar á
þafi hlyti störum a5 gera viðskiiti
þjúðanna léttari og um leifi, vissu
lega, hjálpa til að tryggja innbyrð-
is samkomnlog þeirra afi miklum
mnn.
serr
vir»*Ii slfkt alheimstungumftl væri
fyrir mannkynið í heild sinni,—
mál, sem allir gætu lært jat'n anfi-
veldlega, og sem alt mannkynið
gæti átt sem sameiginlega eign. i
það sannar sig sjálft, að ef menn ^ Qg reyDgt léttvœgar> En
gætn komið sérsaman nm e.tthvert j hvað ekftl segja um hina þri?ju_
tnngnmM til þess, væn það óum- ; a8 -a t,j nytt m4l me5 einfaldri
ræáilegur hagur ,r í byggingu, en eins afi skyld
j leika málnm mentnðn þj<fðanna og
j frekaBt er unt?
í Sem svar upp á þessa spurningu
má geta þess, að slíkt m4l er þegar
til, og er talað af 120 000 raönnum,
Oefaðmunutiestireinhrernfmal 8m.nsta kogti gem al,jr ljákfj
áætinmhafaneyfsttila5tala,neCiuppeinnmrinoni um a„ þaB g.,
merkjnm eða bendingutu. þ mmg , hic hug5næmasta m4l> sera hægt
lagað alheimsmál hetir venð t.l <; sé a5 hugsa sér til a5 1&ta { ijóaj
bllum löndum. á öllum óldum. j meS mannlegar hug8anir.
Bendiogar og merk. geta þó ekk. þettft mál er kalla5 Evperanto,
kallost annaft' en neyöarúrræðismál,: Qg er fnndi5 upp af dr. Loub
4,4 toUugasta öldin heimtar e,tt- : Zamenhof. Dr. Zamenhof er mik
fevað fullkomnara en það. m og ágætur málfræsingnr; rúss
En hvaða mél eða hvcrnig lagað | ue(jkur a5 kyni> og 4 heimft f borg
»ál Aþ&a5 veljastsemalþjóðamál? inni Wamw 4 P<5iiandi. þessa
Aðeins þrír raögulegir vegir eru , uppfundnings’na gerði hann kunns
■oss opnir. . ári5 j§fi7 og befir hún ávalt sfðar
1. -Að velja eitthvert af hinum j verjö ftg berjftgt fyrjr tilvero sinni
holztn málum, sem nú eru töluö. v[argar tilraunir hafa veri5 ger5ar
2. -A6 lífga við aftur eitthvert j bæCi fyrir Qg eftir ftð báft tjl al
af fiinum dauðn málum, latfnuna j heimgm4l> en ftUftr hafa ^ d4i
t. d . semnúnmlangana]durhetir!át hvef eftir agrft Esperanto
vcrið aðeine tnngnmál lærðu rnann- j hefif> aftur 4 mðti> eflgt Qg þtosk
annf^ , . 1 ast, þó hægt færi i fyrstu, þar ti
Að búa til eða skapa, : QÚ a5 þa5 mun vera hi5 eina m„|
nýjn, einfalt og óbrotið mal, «eu> þes,s kyns> 8em um sé að tala.
eé eins náið að ekyldleika og frek- Sérhvert þa5 tnngnmél.
»st er unt tnngnmslam og telshátt- stefDÍr a5 því a5 ver5a' alþjósiegt
verður að hafa viss og vel afmörk
uð einkenni, eem vér viljum uú 1
Við nákvæma yfirvegun kemst | stuttu máli leitast við að sýna.
raa^ur að þei.ri niftarstöðu, að hin-1 þa5 verður að vera regluleg.
ir tveir fyrstnefndu vegir muni i tungumál, jafn vel lagað fyri.
ekki vera heppilegir. f fyrsta j verzlun, bókmentir, v'sindi ogdag
lagi mund. efbrýfissemi og öfund j Jegt mál. Stafrofið verðnr að vere
sýki þjóðanna attra því að mögu- | a »nig úr garði gert, að framburð
le^t < æri að i,ota nokkurt hinna j ur þess sé jafn eðlilegur f'yrir alla,
lifaiidi tungumála sem alheimsmál, j þjóðir, og svo verður málið að ber
Og eins er mjög mikil saungirni í ast fram eingöngu samkvæmt staf
þeirri raótb'.ru, sera koraift hefir rofshljófSi stafanna. f þ ví raeg»
verifi með, að sú þjóð, sem hina út- j ekki nokkurir hljóðlaij.sir stafii
völdu tungu talaði, mundi standa ; eiga sér sta5. og hver stafur verð-
miklu betur að vígi en allar aðrar , ur a5 bafa a5eins eitt óbreytilegt
þjóðir og hvervetna hafa forgaDgs hljdð.
rétt í heiminum. Og svo, í öðru j M4ifræðin ver5ur að vera mjog
lagi, eru Hest tungumála þeirra einfold, reglurnar óbrotnar, sem
sem nú eru töluð, mjög erfið við | gott sé afi muna, og gott aft kome
fangs, þaft mon hver maður kann i vifi í notknn ni&lsins. það mega
ast við, sem við n»m þeirra hetir ; ekkj nokkurar undantekninga>
fengist að nokkurnm mun. bnska, eiga sér sta5; hvorki óreglulegar
franska e. a þyrzka eru h;n einu lif grignir, nó óreglulegar tieirtölur.
andi mál, sem um gæti verið a' • \Lii5 verður, að svo miklu leyt
ta!a, og þó era þan öll örftug af‘j sem mögnlegt er, að eiga rót s na-.
nema. Auðvitað er enskan lang j orðum, sem kunn séu stærstu þjóð
anðveMust af þeim öl.um, en þó er j ura heitnsins; rncð öðrum orðum:
framburður hennar í mörgnm j þa5 verður að byggjsst & .ulþjóð
greinum mjög óíkveftinnogá reiki, j Dgnm orðmyndum, en ekki orð
og rithátturinn akatíega ruglings j myndum, sem finnast í einu tungu-
legur. F ranskan er flóknust og; j máli aðeins. Svo verða orðin aft
ertíðust af öllnm rómversku mál j veljast eftir því, hve mikið alþjófi
unum, og þýzkan mnn hafa fáa legt gddi þau hafa, og hér verðcr
mefimælendur utan þeirra landa, j þá a5 Velja hið bezta úr fjöldanum.
sem hun er tiilað í. Fyrsta sk.il j Alla þessa kósti hefir Esperanto
yrðiðer: AlheirasmáliÓ verður að j til a5 bera. þa5 fnllnæ gir eins vel
vera mjög einfklt og óbrotift’, svo I krofnm nútímans eins og nokkurt
nm hinna
heimsins.
helztu mentnðn þjóða
þaft sé tiltölulega k'tt ogfyrirhafn-
arlítið að Jæra. En einmitt á
þjssn skeri ströndum vér mefi þau
tungnmál, sem nú voru talin.
Viðvíbjandi því, að endurlífga
latínuna, þarf ekki mikifi afi segja.
Hún er ákatíega erfitt og þungt
mál; og verst er, að þjófiirnar hera
bina fram hver mafi sfnu móti.
Líka hal'a menn komist afi þeirr*
nifiurstöfiu, að þafi sé ómögulegt afi
skýra frá hcgrayndum og þörfum
annafi tungum^l, og fegurð þess og
einfeldleiki er nokknft, sem hver
mafinr hlýtur að kannast við, setn
lærir það. þafi er svo einfalt, að
maður verður hissa á því, að eng-
inn skuli hafa fundiðþaðupp fyrri.
Vifi stafrotifi í Esperanto mæta
einasta staf f fyrsta sinni. T.l
þess nú aft ganga úr .skugga um,
afi Esperanto væri borið fram eins
í öllum löndnm,’ hefir málvélin
verið látin sker.v úr, og éraogurinn
af þvf hefir reyuzt í öllu tilliti á-
gætlega,—lftill, sem enginn mis-
munur hefir heyrst í framburði hjd
helztu þjí'Öum Norðurálfunnar.
þafi er borið fram eftir stafrofs-
hljóði stafanna, frá upphafi til
enda; svo afi sb sem kann stafrofið,
kann nm leið franiburfiinn. M&l-
fræðin er svo einföld og ! skipuleg,
afi það má vel læra hana á einnm
eða tveimur klukkutfmum. Eins
og áfiur er sagt, er ekki til ( F.s-
peranto nokknr órcgluleg sögn, né
óregluleg fleirtala. Né holdur er
nokkur undantekning frá nokk
urri regln frá npphafi til enda,
Orðsafn málsins er að mestu leyti
búifi til af orftum, sem kunn eru
flestu fólki, með ofurlitla mentun
Knsknmælaruli fnlk kannast viö
því nær helming af orðum m'ds
ins, afi minsta kosti, þegar í stað;
og hver sá, sem kann í viftbót
nokknð í latínu. frönsku, spönsku
ofia fttilsku, muu sltilja fyllilega
•SO prcfc. eða fjóra fimfcu af rnálinu
þegar í byrjnn.
Hér skal nú sett dæmi til aft
sýna reglu þí, sem fylgt hefir verift
við að velja orðin: Einska lýsingnr-
orftiö ,,rane:d (á E-peranto, „ranca1)
sem er tekið úr latínn („rancidus'
,,rancus'‘) munn nm 125,000,000
raanna skilja, sem & enska tnngu
rnæle; um 75,000,000, sem tala
þýzku (,,ranzig“); um 55 000,000
sem tala frönsku (.,rarce‘ ); nm 45,
000.000 ssm tala spönsku („ranc’o“);
um 25,000,000 sem tala ítölsku
(„rancido"), og 12,000,000, scm tala
portúgölsku („ranc do“). þanriig
8kilja alls um 347,000,000 ai' íbú
um jarfiarinnar orfiið „ranca''
Esperanto, alveg fyrirhafnarlanst.
í t’yrsta sinni sem þeir sj& það.
Allar raálíræðislegar rayndir
verða til mefi hjalp óbreytanlegra
sm'orða, sem eru sett i stafrófsrö'
jafnframt hinum öðrum orðuru
malsins í orðabók þess. Mcfi því
raóti er vel hægt að þýða, hvað
s. in vera skal, úr Esperanto á nnn-
afi mál, ef maftnr aðeins hetír orfia-
b kÍDa jafnvel þó m'lfræft.n hati
ekki verið numin éður,—nokknft,
seru ómögulegt er aft gera á nokk
iru öftru máli. Orðabók, yfir Öll
bau orft, sem konast má nf rr*ft 1
daglegu tali, or ekki stærri en svo,
nft þaft má láta lnna d vanalegt
'imslag, og þafi má fá hana mot1
þýðingnm á hvaða mál sera maður
vill fyrir aðeins fá cent þafi er
þannig hægt að skrifa fólki í fjar
ægum li'indum, og láta þaft skiljn
sig, þó það máske hafi aldrci hey’tt
Esperanto getið.
Hér skal nú týnt aft'alinntakið
úr m Ifræftinni; á þvf geta rnenn
Ijóslega séð, hve byggiug malsins
er o nföld.
í E'p iranto er afteinseinn grein
ir til—ikveðni greinirinn „1*“, sem
sem er óbreytilegur og eins í öll
um tölum, kynjurn o_r föllurn. ö i-
kveðni greinirinn felst f nafnorð-
inu sjálfu, ei'is og í lat’nu.
Sérhver partnr ræðnnnar (máls-
flokkur) hetir sína viesu fasti-
kvefinu endmgu.
DÆUI:
öll nafnorð enda á 0, fc.d : patro,
faftir.
Oll lýsingarorfi enda á a, t. d :
patra, fóðnrlegur.
Öil ntviksorð enda & e, t.d : patre,
föfturlega.
Fleirtala nafnorða endar áj, t.d :
patroj, feftur.
Nafnhsttnr sagna endar á i, t.d.:
ami, að elska.
Núlegtíð sagna endar á a«, t. d.:
nemandanum engir erfiftleikar, mi amas, eg elska.
hvert sem þjóðerni hanser. Frakk-J þ‘leg tlð sagna endar á ♦«, t. d.:
ar, Englendingar, þjóðverjar, Rúss- mi amis, eg elskafii.
ar, Skandinavar, Finnar og Japan-' Óko nintffi sagna endar á o«, t.d.:
ítar geta allir borið fram hvern mi amot, eg mun elska.
Skikldgaböfctur endar á tis, t. d :
mi amus, eg elskaði.
Boftháttur endar á u, t d : arau!
el ;ka! elskið!
Dr. Zamenbof hetír búið til regl-
ur í'yrir því hvernig mynda skuli
ný orð, oz einmitt fyrir þá sök,
eru þafi tiltölulega mjög fá orð, sem
raaftur þarf að læra, &n þð.ss þó að
milið s& svitt þeitn eiginlegleika,
að geta oröið fjarska anðugt af orð-
u 1x1; þvert á móti er þafi gætt þeim
ómefcanlega kosfci, að af einni rót
eða stofnorði er inögulegt eð mymda
mesta fjölda af afleiddum orðum,
sem geta t&knað hvaða hugsun sem
er, eins nákvæmlega og rétt eins
og nokkurt annafi mál getur. Með
því að tengja vissar samstöfur,
ýmiafc frau.au við eða aftan við
stofuorðið, getur nemandinn sjálf-
ur búið til ny^ orð, án þess að j-urfa
afi læra þ«u
Dæhi: Sarrstafan „mai', tengd
framan við 01 ð breytir merkingu
þess í hið niótsetfca við það, sem
orðið merkir ftn hennar. Ef t d.
%
maðnr veit hvaft orðið g ó 8 u r er
& E'p irauto, sem er bona, þá getur
raaftur strox vitaft hvað orfiið
voadnrer, nl. malbona, án þess
að þurfa að læra sérstakt orð til
þess. þinnig, alto., hár; malalta,
lagur, htill; estimi, afi virðu: mol-
estinii, afi fyrirlífca; forta, sterkur;
mallorta, és'.erkur. Mikill fjöldi
sérstakra orfia er með þessu móti
gerður ónauftsyulegur.
Endingin in t'iknar kvenkyn, t
d.: patro, faðir; patrino, móftir;
frato, brófiir; fratino, systir; bovo,
naut, uxi; bovino, kýr. þrnnig eru
sérstök ot'fi til aft t'ikna kynferfii
óþörf, eins og t. a. m. amma, brúð
ur, sfcúlka, o. s. frv.
EndÍDgin ar t&knar samsafn
hluta þeirra, er sfcofnorðið nefnir, t.
d.: arbo, tré; o.rbwro. skógur, insulo,
eyja; insularo, eyjakksi; vorto, orð;
vortaro, oröabók.
Endingin il táknar verkfæri,
sem eitthvað er unnið með, t. d.:
kombi. að kembíi; kmnbilo, kambnr;
kudri, afi saumo; kudrilo, nál.
Endingin int táknar persónu, er
reknr iðn þá eða atvinnu, seui
stofnor? ifi nefnir t. d: drocjo. lyf;
drog’sto, lyfsali; muziko, söngur;
musikisto, sönge aður; boto, skór;
botisto, skósmiður.
þannig eru margar fleiri ending-
ar brúkafiar—um þrjétíu alls, sem
allar er aufivelt afi fe.sta 1 ininni.
Auk þess, er það fósfc regla, að öll
orfi, sem nú era brúkn5 jafot f ðll-
um n.álom, og virfiast verabúin afi
öðlast all'jóftlegt gildi, eru þegar
tekin upp í E-ips-ranto óbirey<tt, að
öðru !eyrti en því að laga þau sanr-
samkvæmt réttritunarreglum og
máltræði málsins. Sem dænri, má
nefna: telegrafo, telefono, lokomo-
tivo, temperatv.ro, pvhliko, og ótul
mörg fleiri.
Með þessmn reglum, sem nú hafa
verið sýndar, og öftrum þeim lík-
uin, verfiur E-peranto svo létt og
einfalt, afi aðalverkifi við að nema
þafi, er mest innifalifi í þvi að læra
utanbókar í kriagum 900 orfi—þar
með taldar allnr málfræðislegar
breytingar og afleiðslu samstöfur.
Með reglum þeim, sem gefnar
eru í tnálfræfiinni getur hver maft-
ur ineð meðal skynsemi búih til
sjdfur öll þau orð, sefcningar og
talshæfcti, sem t ökast í daglegu
taii. Jafnvel þessi 900 orfi eru svo
valin, afi raikill hiuti þeirra cr
kunnuröllum enskumælandi mönn-
nm, eins og áftnr er sigt. Og af
dætnum þeim, sem nú hafa verið
sýnd, hlýtur hver maftur að sjé, afi
það þarf enginn afi sitja í mörg ár
meft heilabrotum og sveittan skalla
ytir því afi læra E-<peranto, heldur
getur hver og einnjært þaft í tórn-
stnndum sfnum, á fáum vikum, sér
til ganaans og skemtunar.
S. Ábnason,
Rrown. Mau.

YINSOLUBUD
SELKIRK
Ilcildsalu Smúsala
Nægar birgöir af vínum, liquors. öli, bjór
og öðrum víntegnndum. Vér seljum aö eins
óblandaðar
víníegundir
Þegar þér komiö til .Selkirk þá heimsækifi
okkur. Beint á móti
Bullocks Store, Evelyn Ave.,
SELKIRK, MAN,

ERUÐ ÞÉR AÐ BYGGJA?
EDDY’S ÓKegnkværni byggingapappír er sá bezti. Hann
er rnikid sterkari og þykkari en nokkur annar (tjöru eða
bypginira,) pappír. Vindur fer ekki í gegn um hann, heldur
kulda úti og bita ínni, engin ólykt að honum, dregur ekki
raka í sig, og spillir engu sem hann liggur við. Ilann er
mikið notaður, ekki eingöngu til að klæða hás með, heldur
einpig til að fóðra me.I fryKfcihÚH. keelinKarhÚH, mjolkuriiú.S.
smjörgerðarhús og önnur hú«, þar sem þarf jafnan hita, og
forðast þarf raka. Skrifið agentum vorum:
TEES & PERSSE, WINNIPEG, eft.ir sýnishornum,
TiíC E. 8. Eildf <!(). Ltd., Bill.
Tecs & Persse, Agents, Winnipeg.
»CANADiAN *
LOAM “ ÁGENCY CO.
UMÍTED.
Peningar naðir gegn vefii i rsektufium bájörfium, mefl tægilegura
skiimálum,
Ráfismaður: Vi. fiingarmaður:
C®o. J. Maulson, S. Chrístop^erson,
195 Lombard St., Grund P. O.
WJ.NNIPKG. MANITOBA.
Lattútil sölu í ýmsum pörtum fylkisins med láguverð og góðumkjörum.
*i
# Við búum til að eins _ &
m
BEZTU TEGUND AF HVEITI,
*
m
#
Okkar „PREM3ER MUNGARIAN*1 #
tekur öliu öðru fram. #
Biðjið kapmanninn yðar um það, m
Mannfacturbd by_ i—
♦ ALEXANDER & LAW BROS., ♦ #
—------BRANDON, Man. #
#
#
*
♦
Thos. H. Johnson,
íslenzkur lögfræðingur og mála-
færslumaður.
Skbifstopa: Boom 83 Canada Life
Block. suðaustur horni Portage
Ave. & Main st.
ITtanXskrift: P. O. box 1361,
Telefón 423 Winninee: Manitoba
Dr. M. HALLDOSSSON,
Parlc jhr 30
Er að hitta á hverjum viðvikudegi í
Grafton, N. D., frft kl. 6—6 e. m.
ELDID VID GAS
Ef gasleiðsla er um gðtuna ðar leið-
ir félagið pipurnar að götu línunni
ókeypis Tengir gaspipur við eldastór
sem keyptar hai'a verið að þvi ftn
þess að setja nokkuð fyrir verkið.
GAS RANGE
ódýrar, hreinlegar, ætíð til reiðu.
Ailar tegundir, $8.00 og þar yfir.
Komið og skoðið þær,
The ffiraiipfg Etwtric Sl’wt Riúlway Co.,
„dildin
216 PoBEVAOí ÁVKNUK.