Lögberg - 06.07.1916, Blaðsíða 2

LÖGBEKG, FIMTUDAGINN 6. JÚLI 1916
Óboðinn gestur.
iii.
Hefirðu litið inn í háttvirta
Neðrideild, þegar langur fjárlaga-
fundur hefir verið að enda —
Gott og vel. Þá veiztu hvernig þar
er umhorfs. — Breytingartillögur,
breytingartillögur, breytingartillög-
ur — í stórum hrúgum, stórum
flekkjum á borðunum, á gólfinu, í
gluggakistunum og utan í háttvirt-
um þingmönnum — allir vaða í
breytingartillögum og altaf bætist
við, altaf, fram að síðasta augna-
bliki, því að hver þingseðillinn
gengur á eftir öðrum með öllum
bekkjunum og réttir hverjum hátt-
virtum þingmanni breytingartillögu,
leggur hana á borðið hjá honum,
ef hann er vant við látinn, og ef
mikill gustur stendur af þeim þing-
manni eða þeim næsta, þá lendir
hún á gólfið og liggur þar; en svo
kemur önnur á eftir henni, og önn-
ur þar á eftir, og enn önnur —
skæðadrífan heldur áfram, jafnt og
þétt, en alveg miskunnarlaust, og
ef háttvirtir þingmenn entust til að
tala nægilega lengi, mundi þingið
fenna í kaf. — öllum þessum breyt-
ingartillögum í réttri röð hefir svo
skrifstofustjórinn eða einhver ann-
ar góður maður vafið upp á hæst-
virtan forseta eins og hvert annað
hesputré — öllum, með stökustu
nákvæmni. Þeim, sem koma of
seint, er bætt inn í röðina, þar sem
þær eiga heima, ásamt tilhlýðilegu
nota bene um undantekningu frá
þingsköpum.. — Nafnaköll og á-
minningar — alt, sem fyrir getur
komið, — er komið á sinn stað.
Svo þegar síðasti háttvirti ræðu-
maðurinn leggur saman......þú
skilur, — heyrist smellur í fjöðr-
inni og hesputréð fer af stað. Hægt
og hátignarlega vindur það ofan af
sér allan lopann — hægt og hátign-
arlega — án þess að nema staðar
eitt augnablik til þess að anda.
Háttvirtir þingmenn verða að
ábyrgjast sig sjálfir, hvort þeir
fylgjast með eða ekki. Og þeir
fylgjast ekki með — ekki einn ein-
asti, held eg mér sé óhætt að full-
yrða, — enginn hefir undið upp á
þá allan lopann í réttri röð. — At-
kvæðaskráin — hafi hún nokkur
verið, — er týnd — liggur heima
— varð eftir á flokksfundi. Og
það, sem kom eftir að atkvæðaskrá-
jn var samin, — týnt, alt saman
týnt, — komið ofan í hrúguna —
inn í flekkinn — yfir til næsta þing-
manns. — “Breytingartillaga á
þingskjali 652,” segir hæstvirtur
forseti. — “Og breytingartillaga
við þá breytingartillögu á þing-
skjali 780.” — Jón Jónsson í Meiri-
hlutanum hamast i hrúgunni sinni
og leitar og leitar í dauðans ofboði.
Svo hrifsar hann frá Jóni Jónssyni
í Sannfæringu-sinni. Þá má hann
til að stanad upp, — en breytingar-
tillagan, sem hann er með i hönd-
unum, er við frumvarp til laga um
breyting á lögum um útflutning
hrossa. — “Samþykt,” segir forset-
inn. “með fimtán samhljóða atkvæð
um. Breytingartillagan sjálf þar
með fallin.” “Þetta var rangt!”
hrópar einhver. “Þingskapabrot!”
“Hvað?” spyr annar og lítur upp.
— “Hvað var þetta?” spyr Jón
hve margir verða snarruglaðir og
botna ekki lifandi vitund i neinu,
annaðhvort með köflum eða þá
hreint og beint frá upphafi til enda;
og hve margir þeir eru, sem greiða
atkvæði eftir sannfæringu sinni, og
hinir, sem enga sannfæringu hafa,
en haga sér í öllu eftir einhverjum
fyrirmyndar-þingmanni, eins og t.
d. Jóni Jónssvni í sjálfstæðinu eða
Jóni Jónssyni í Sannfæringu-sinni
— hætta að hugsa um blöðin sin, og
hafa ekki augun af fyrirmyndinni,
sitja og standa eins og þeir sjá hana
gera.------En sleppum nú þ^ssu.
Eg var ekki i neinum vandræðum
við atkvæðagreiðsluna. Eg hafði
tekið afstöðu til allra mála fyrir
löngu, — fasta afstöðu, og lét ekk-
ert bifa mér. Eg bjó mér til eins-
konar lopa úr öllu saman, að dæmi um-
hæstvirts forseta, og lét hann hlaupa
í gegn um greiparnar á mér við at-
kvæðagreiðsluna, eins og bænaband.
Eg hafði háttvirta kjósendur stöð-
ugt fyrir augum, og var á móti öll-
um auknum útgjöldum — að und-
anteknum þeim,auðvitað,sem flokk-
urinn hafði samþykt á fundi um
morguninn, — á móti öllum aukn-
um útgjöldum, nema tveimur ofur-
litlum vegaspottum og einni brú,
sem háttvirtir kjósendur höfðu
allri auðmýkt beðið mig að útvega
sér. — Eg var ekki í neinum hrossa-
kaupum um það, enda var það
drepið fyrir mér. Loksins var þessi
óskapafundur búinn. Eg stóð á
fætur, hringlandi í höfðinu, og kald-
ur sviti spratt út um mig allan. —
Samvizkan —y? Ó-nei, vinur. Sam-
vizkan er góð. Eg hafði gert vilja
háttvirtra kjósenda minna og efnt
loforð mín við þá í öllu, og eg hafði
fylgt flokki mínum dyggilega. Bara
að allir hefðu haft jafn-góða sam-
vízku. — En þú hefir ekki reynt,
hvað það er, að standa upp og setj-
ast niður eitthvað hundrað og fimm-
tíu sinnum á svo sem tveimur eða
þremur klukkustundum. Reyndu
það, og vittu, hvernig þú verður á
eftir. — Nú, þó að eg teldist stund-
um með meirihlutanum.----------En
vertu nú þolinmóður, því að nú er
eg einmitt kominn að kjarnanum í
sögunni.
IV.
Jæja. — Eg stóð upp úr einni
þingskjalahrúgunni, þegar fundur-
inn var búinn. — stirður og þrek-
aður, eins og þú getur nærri. —
Hinir þingmennimir voru líka
staðnir upp og dreifðust um salinn,
allir masandi, eins og gengur, og
■Sumir hálf-gramir út af einhverju,
sem hafði verið drepið fyrir þeim
— eins og gengur.-------Svo komu
háttvirtir kjósendur, sem staðið
höfðu í allri auðmýkt í hliðarher-
bergjunum, meðan á fundinum
stóð, inn í salinn líka, — því að nú
var þar engin þinghelgi lengur, —
og blönduðust innan um þingmenn-
ina, masandi, eins og þeir----eins
og gengur. Allir óðu um alt, eins
og þeir væru heima hjá sér, og allir
görguðu, hver upp í munninn á
Öðrum. — Sá kliður! — Maður lif-
andi! Hefirðu nokkurntíma komið
í skeglubjarg?
Eg var rólegur — ems og eg er
altaf, — því að eg hafði gert vilja
háttvirtra kjósenda minna og hafði
góða samvizku. Eg stóð kyr við
sætið mitt, og var að hnoða ofan í
skúffuna mína einhverjum plögg-
Patckct of
WILSONS
FLY PADS
WILL KILL MDRE FLIESTHAN
\$8°-oW0RTH OF ANY
STICKY FLY CATCHER
Hrein í meðferS. Seld í hven-i
lyfjabúð og í matvörubúðum.
Jónsson í Sjálfstæðinu. “Eg veit | urn> sem höfðu legið uppi við, og
það ekki,” svarar Jón Jónsson í
.Sannfæringu-sinni. En hæstvirtur
forseti er kominn góðan spöl út í
næstu breytingartillögu og háttvirt-
ir þingmenn eru flumósa að leita í
þrúgunni. hver hjá sér og hver jhá
öðrum. “Nafnakall,” segir hæst
virtur forseti, og hægt og hátignar-
lega vindur hesputréð ofan af sér
nafnakallið. “Gott og vel,” hugsar
Jón Jónsson í Sjálfstæðinu. “Þá
get eg leitað, þangað til kerriur að
mér.” Hinir Jónarnir leita lika í
óðaönn. “Jón Jónsson í Sjálfstæð-
inu,” kallar forsetinn. “Já — þíðið
þér ögn — nei,” mumpar í þing-
manninum. “Hvað sagði háttvirt-
ur þingmaðurinn?” — “Hann sagði
já.” — “Nei, hann sagði nei.” —
“Víst sagði hann já.” — “Hvað
sagði þingmaðurinn ?” — “Bíðið þér
ögn — nei.” “Þingmaðurinn segir
nei.” — “Jón Jónsson í Meirihlut-
anum.” — “Hvað segir hann?” —
“Greiði ekki atkvæði.” — “Ástæð-
ur —?” “Eg,—hmeg.” “Telst með
meirihlutanum,” úrskurðar forset-
inn. — “Jón Jónsson í Sannfær-
ingu-sinni.” — “Já.” — “Segirðu
já við þessari tillögu?” — “Hvaða
tillögu? — Eg fer altaf eftir sann-
færingu minni.” — Og hesputréð
heldur áfram. “Fimm hafa sagt
já, sextán hafa sagt nei, fjórir
greiddu ekki atkvæði og teljast með
meirihlutanum. Tillagan er fallin.'
Ýkjur og öfgar — ? Eg vænti
þess. — O-jæja. Það getur nú vel
verið. Maður venst á það að kríta
ofurlítið liðugt á þingmálafundum;
háttvirtir kjósendur hafa gaman af
því. En fyrst þú ert þessu öllu
kunnugur, þá veiztu líka, hve marg-
ir þingmenn greiða atkvæði eins og
skynsemi gæddar verur og hve
margir eins og glópar; hve margir
gera það með alvöru og einlægni,
og hve margir með stökustu léttúð;
hve margir fylgjast með og vita
jafnan, hvað þeir eru að gera, og
loka henni síðan. En meðan eg er
að þessu, kemur maður til mín og
kastar á mig kveðju.
“Sæll virtu, herra löggjafi!”
sagði hann.
Hann sagði þetta svo kunning-
lega, að það var eins og við hefð-
um þekst frá blautu bamsbeini og
altaf þúast. En mér varð samt sem
áður einhvern veginn hálf-illa við
kveðjuna. Mér fanst eg kenna
kaldan óþef fyrir vitunum á mér,
eins jog andremmu framan úr
manni, sem aldrei hreinsar á sér
tennumar.
Eg tók auðvitað glaðlega undir
við manninn, sem hlaut að vera
gamall kunningi minn. Svo fór eg
að virða hann fyrir mér. Eg var
alveg viss um, að eg þekti hann,
þó eg gæti nú í svipinn ekki komið
honum fyrir mig með nokkru móti.
Að fara að spyrja kunnugan mann
að heiti, náði auðvitað engri átt
gera sig að athlægi þama i miðjum
þingsalnum. Það hlaut að ryfjast
upp fyrir mér, hver maðurinn væri
Að minsta kosti var hann einn
af háttvirtum kjósendum — ef ekki
kjósandi minn; þá einhvers annars.
Og það eru nú einu sinni háttvirtir
kjósendur, sem við þingmennimir
lifum á — og þið, svei mér, líka.
Eg get lýst fyrir þér manninum.
— Hann var til fara eins og flestir
eru á þessum síðustu og verstu dög-
um; var yfirhafnarlaus, í “jaket
— minnir mig — og hélt á hattin-
um sínum í hendinni. — Nú, það
gerir nú minst til, hvemig maðurinn
var búinn, úr þvi hann var ekkert
afkáralega búinn, og það var hann
ekki. Hann vár fullkomlega gentle-
manlike., —/ eins og menn nú eru
farnir að segja, — með öðrum orð-
um, alveg eins og háttvirtir þing-
menn sjálfir. Hitt skifti mestu,
hvemig hann var sjálfur. Hann
var langur og mjór — hár og grann-
ur, ætlaði eg að segja. Magur var
hann og langleitur, og allur eins og
beinunum væri krækt saman í hon-
Dökkur var hann á hár, og
hárið dálitið hrokkið, dökk-brýnn
og allur dökk-gulur á yfirlit, eins
og hann hefði lengi verið í mold
Skeggið á honum var sama sem ekki
neitt, ofurlítill hiungur á efri vör
inni, sem hann var við og við að
strjúka. Og augun í honum —
þeim gleymi eg aldrei. Þau voru
gjótur langt inn í hausinn, og inst
í þein: gjótum glórði í eitthvað, sem
Jíktist hálfbrunnum kolum. Það
fór hrollur um mig allan, þegar eg
leit í augun á honum. — Málróm
urinn var lágur, en fastur og í-
smeygilegur og eitthvert lamandi
magn í honum, — eins og maðurinn
var þó blíðmáll! — Satt að segja
stóð mér hálfgerður stuggur af
manninum, og þó þótti mér í öðru
veifinu hálf-vænt um hann. E;
gat ekki varist því, að hugsa um
það, hvílíkur afbragðs-afbragðs
kosningasmali þetta hlyti að vera.
— Að senda svona mann á háttvirta
kjósendur og láta hann afla sér
fylgis, — nei, það varð aldrei ti1
fjár metið. — Svona mann,—svona
blíðmálan, svona kurteisan, svona
einbeittan og ósvífinn og svona
hjartanlega samvizkulausan, — því
að það skein út úr allri blíðunni.
Hver skyldi njóta þeirrar blessun-
ar, að eiga þennan mann í kjördæmi
sínu ? — Skyldi það vera eg sjálf
ur? — Hvað s'em þessu leið, eg
mátti til með að koma mér vel við
þennan mann. Hver veit nema
hann yrði oftar á vegi mínum —
og þar að auki var hann mér lik-
lega gamalkunnugur.
“Hvemig líður þér?” spurði hann
undur-blíðlega.
“O-o, — þetta svona,” sagði eg.
“Eg er orðinn hálf-þreyttur á þessu
stagli.”
“Það er von. Þetta er seig-
drepandi helvíti. Eg kannast við
það.”
Eg leit upp stórum augum. Hafði
hann nokkurn tíma—? Nú, Hann
gat nú kannast við það fyrir því.
Svona menn setja sig inn í
skapaða hluti.
“Má eg ekki bjóða þér kaffibolla
með mér niðri í Kringlu ? spurði
eg.
“Jú, eg þakka fyrir. — Mig lang-
aði hvort sem er fil að fá að tala
við þig nokkur orð.”
“Einslega—?”
“O-nei, — til dæmis niðri í
Kringlu. Þar er gott að vera. Það
er ekkert launungarmál, ekkert ann-
að en kunningjarabb. Þar eru allir
að tala saman, svo að þar hlustar
enginn á okkur.”
“Jæja, — þá skulum við koma
þangað.”
Merkilegt galdrarit.
Píslarsaga sérp Jóns Magnús-
sonar. Gefin út af hinu ís-
lenska FræSafélagi í Kaup-
mannahöfn. Sigfús Blöndal sá
um útgáfuna. Kaunpmanna-
höfn 1914. Bls. xvi -I- 198.
Þó veröldin djöfla væri full
og vildi oss alla gleypa,
óttumst vér ekki alt það krull,
að engu verður sú sneypa, o.s.fr.
Þannig kvað Marteinn biskup
Einarsson árið 1555 í þýðingu sinni
á sálmi Lúters, sem við nú þekkj-
um sem “Vor guð er borg á bjargi
traust”. I versinu kemUr fram óbil-
andi traust á guðs orði sem vörn
gegn djöflinum og prettum hans;
en því miður reynist ekki ætíð svo,
að menn teldu það óbrigðult vopn
og gripu því til annara ráða —
jafnt á íslandi sem erlendis. Trúin
á kölska óx og magnaðist mjög á
íslandi á næstu áratugum eftir siða-
bótina og á 17. öld komst hún á
hæsta stig. Einn af þeim mönnum,
er telja má lærifeður íslenzku kirkj-
unnar, dr. Pétur Palladius, Sjá-
landsbiskup, ritaði rétt fyrir miðja
16. öld bækling einn, er hét “Leið-
beining viðvíkjandi djöfulóðum”
(T547) og er hann fyrstur djöfla
Og galdraritanna dönsku. Biskup-
inn gefur þar það ráð, ef vart yrði
galdranornar einhvers staðar, að
kaupa nokkur brennihlöss og svíða
á henni skottið. Ráðinu var því
miður fylgt of stranglega, og það er
eftir siðabótina, að galdrabrennur
verða algengar á Norðurlöndum.
Eldurinn var sú Ipfuðskepna, er
galdramenn aldrei fengu yfirunnið
eða notað í sína þjónustu.
í fornnorrænum bókmentum er
oft getið um galdra, en hér skal
ekki um þá rætt. Það eru einung-
is galdrar kristinna tima, sem hér
koma til greina, þó auðvitað galdr-
ar heiðinna tíma standi í nánu sam
bandi við þá. í sögu Norðurálfu
þjóðanna er galdratrúin til frá upp-
hafi, en hennar gætir ekki að nein
um mun fram á 13. öld, enda er þá
meðal leiðtoga í kirkju og ríki all
mikill efi á því talinn, að galdrar
eigi sér stað eða hægt sé að fremja
þá. Á 13. öldinni og næstu tveim
öldum tekur skólastíkin galdrana
til meðferðar, og ekkert var ómögu-
legt fyrir hana að sanna, enda kom
ust spekingar hennar að þeirri nið-
urstöðu, að galdrar og gemingar
ættu sér stað og settu þá i samband
við trúarvillur. Og eftir það fer
að versna málið. Á 13. og 14. öld
voru galdrabrennur á Frakklandi,
en dóu þar út eftir að dómsvald í
þeim málum var tekið úr höndum
klerka. En galdrábrennur byrja
fyrst fyrir alvöru eftir að Inno-
centius VIII. páfi hafði gefið út
bulluna Summis defectiantes af-
fectibus árið 1484. Þar var því
slegið föstu að galdrar væru trúar-
villa og skyldi því refsað fyrir þá
^ámkvæmt því. Galdramálin urðu
því eitt af þeim málum sem heyrðu
undir trúarvillu dómstólinn (in-
kvisitiónarina). Tveir af helztu
mönnum þess dómstóls á Þýzka
landi, Heinrich Institor og Jakob
Sprenger, fylgdu þegar í stað fast-
lega fram páfaboðinu. Sprenger
ritaði og eins konar handbók í
galdramálum; það var Malleus
Maleficarum (Galdranorna-hamar-
innj, er kom út í Köln 1489, og er
um eðli galdra óg hvernig megi
uppgötva þá og refsa fyrir þá; er
þetta eitt með illræmdustu ritum
$em samin hafa verið, því að það
hefir átt mikinn þátt i ofsóknum
gegn galdramönnum og því orðið
margra manna bani. Tala þeirra
manna er látið hafa lífið í þeim of-
sóknum, skiftir þúsundum, ef til
vill hundruðum þúsunda.
Siðabótin gerði enga breytingu á
galdratrúnni, að minsta kosti dró
hún ekki úr henni. Lúter, eins og
kuhnugt er, trúði fastlega á tilveru
djöfulsins og að hann birtist í per-
sónulíki í heiminum. Slíkt verður
greinilega séð af ritum hans. Borr-
haus, sem um eitt skeið var læri-
sveinn þeirra Lúthers og Melanch-
tons og síðar varð prófessor í
Basel, reiknaði út, að til væru
2,665,866,746,664 púkar, svo að
ekki er furða, þótt þeirra yrði víða
vart, því að, eins og hamrabúinn
sagði við Gvend góða, einhvers
staðar verður 'zwídur að vera. Ekki
voru þeir fyrirferðarmiklir, svo að
margir gátu búið í einum manns-
búk; segir Pétur Palladius að Krist-
ur hafi rekið út 6666 djöfla úr ein-
um djöfulóðum manni. Mannkyn-
ið var litið í samanburði við þessa
mergð, og það er ekki að furða,
þótt menn yrðu hræddir og þeim
fyndist þeir vera sem liðfár flokk-
ur rhóti óvigum her. Hræðslan óx
ogmagnaðist unz menn leituðu allra
bragða til að verja sig og vernda
gegn þessari hættu. Djöflamir
voru þjónustubundnir andar sem
vissar persónur gátu notað eftir
vild með því að gera samband við
flugnahöfðingjann sjálfan; og þar
sem nú hvorki kirkja eða ríki gátu
haft hendur á honum, þá var það
auðvitað hendi næst að uppgötva
æssa bandamenn hans og gera þá
óskaðlega. En það var ekki svo
auðvelt að finna þessa syndaseli og
færa sannanir fyrir sekt þeirra. Þó
höfðu dómararnir ýms ráð, er ó-
brigðul þóttu til að sanna upp á þá
grunuðu kukl. Oft var þeim fleygt
vatn, og ef þeir flutu, var það
galdratrúnni, þá er þó stigið langt
frá því sem áður var, þegar menn
skulfu af hræðslu fyrir galdranorn-
unum, og þóttust sjá áhrif þeirra
hvervetna, í því smærsta sem því
stærsta. Það mun því næsta erfitt
fyrir flesta nútímamenn að skilja
það hugarástand, sem stendur bak
við galdraofsóknimar; það þarf að
minsta kosti nokkuð ímyndunarafl
jafnframt sögulegri þekkingu til að
gera sér það vel skiljanlegt. En nú
vill svo vel til, að á íslenzku er rit
frá þeim tímum, þar sem vel er
skýrt frá hugarástandi manna, og
er það samið af manni, sem trúði
fastlega á galdra og var sannfærð-
ur um að hann sjálfur væri ofsótt-
ur af galdreimönnum. Þetta rit er
Píslarsaga séra Jóns Magnússonar,
sem kallaður var þumlungur; er
hún nú komin á prent, útgefin af
Sigfúsi Blöndal bókaverði.
Jón Magnússon var fæddur um
1610, og var hann skvldur Sval-
barðsættinni svokölluðu; var sjötti
maður frá séra Þorkeli Guðbjarts-
syni á Laufási. Jón gekk í Skál-
holtsskóla og varð loks 1643 prest-
ur á Eyri í Skutulsfirði. Fara ekki
sögur af honum fyr en um 1655, að
hann varð undarlega veikur. Kendi
hann það göldrum, og grunaði tvo
sóknarmenn sína að vera valda að
því. Það voru þeir kirkjubóls-
feðgar, Jón bóndi Jónsson og Jón
sonur hans. Hugði prestur, að þeim
væri í nöp við sig vegna þess, að
Jón yngri hafði beðið Rannveigar,
stjúpdóttur prests, en ekki fengið
hennar. Kærði prestur þá fyrir
sýslumanni Magnúsi Magnússyni;
hann tók auðsjáanlega heldur
mjúkt í málinu, því að hann var
fremur ótrúaður á galdra, en með
tilstyrk hins sýslumannsins í ísa-
fjarðarsýslu, Þorleifs Kortssonar,
sem var ötull og ótrauður galdra-
brennumaður, komst það til vegar,
að þeir feðgar voru teknir fastir;
játuðu þeir loks upp á sig kukl, og
að þeir með því hefðu viljað granda
presti. Voru þeir þá dæmdir til
dauða, og á sumardaginn fyrsta
1656 voru þeir brendir á báli. Dóm-
urinn kom fyrir alþingi um sumar-
ið og segir alþingisbókin frá því ári,
að öllum guðhræddum og réttvis-
um dómurum hafi þótt þeir dómar
vel, kristilega og löglega dæmdir.
En ekki batnaði presti að haldur.
Nú voru þeir feðgar þó úr sögunni
og gátu því ekki valdið sjúkleika
hans; þó höfðu þeir ekki verið
píndir áður en þeir voru brendir,
og þótti presti það mikið mein. En
einhverjum varð um krankleikann
að kenna, og lagði nú prestur grun
á Þuríði, dóttur Jóns bónda en syst-
ur Jóns yngra. Kærði hann hana
brátt fyrir sýslumönnum, en þeir
tóku kærunni þurlega, og snerust
nú ýmsir menn í lið með henni, þar
á meðal prófasturinn i þvi héraði,
séra Jón Jónsson í Holti og kona
hans. Málið kom þó bæði fyrir
prestastefnu heima í héraði og á
HEIMSINS BEZTA
MUNNTÓBAK
Kaupmannahafnar
Hefir góðan
keim
Munntóbak sem
endist vel
Hjá öllum tóbakssölum
vottur um sekt þeirra; þá var það
og rannsakað, hvort þeir hefðu til-
finningarlausa bletti á likamanum,
og ef svo var, þá þótti það sfyrkja
ákæruna gegn þeim. En bezt reynd-
ist þó pyndingin. Þegar þeir á-
kærðu voru pyndir svo að næst 'gekk
lífi þeirra, meðgengu þeir oftast
það sem þeir voru sakaðir um og
ljóstuðu upp um aðra. Hroðalegar
eru lýsingarnar á þessum pynding-
um, og ekki er að undra, þótt marg-
ir játuðu sig seka um það er þeir
voru saklausir af, þegar þeir voru
aðframkomnir af kvölum. Og þar
sem pyndingar voru ekki viðhafð
ar, eins og t. d'. á Englandi, voru
galdrabrennur ekki eins tiðar.
Megnið af þvi fólki, er sakað var
um galdur og brent, var kvenfólk.
í flestum löndum Evrópu voru
galdrar framdir nálega eingöngu af
kvenmönnum; að menn gerðu það
var undantekning, einkum í Suður-
löndum. í Norðurlöndum er þó
alloft karlmanna getið, og merkilegt
er það, að á Islandi, þar sem brend-
ir voru yfir 20 galdramenn, var
einungis ein kona brend fyrir
galdur. Oft voru þar þó konur
ákærðar fyrir galdur, þó ekki væru
fleiri brendar. Galdrabrennur hóf-
ust á íslandi 1625 og stóðu yfir þar
til 1690, en eftir það voru galdra-
menn um langan tima hýddir.
Stóðu galdrabrennur því skemur
yfir á íslandi en í öðrum löndum
Evrópu. Til skamms tíma hafa þær
tíðkast í Mexico og Suður-Ame-
riku, þótt lítið kveði að upp á sið-
kastið, — og ennþá er galdratrúin
föst í fólkinu víðsvegar.
En þótt ennþá eimi eftir af
alþingi 1658. Iæiddi prestur tvö
vitni fyrir lögréttuna til að sanna
áburð sinn; voru þau vitni flakk-
ari einn af Vestfjörðum og annar
maður, er verið hafði heitmaður
Þuriðar. Lögréttan ályktaði að
Þuríður skyldi synja með tylftar-
eiði fyrir galdraáburðinn. Þann eið
vann hún á Mosvöllum í Önundar-
firði um haustið 1658, enda gátu
vitnin gegn henni engar sannanir
fært á framburð sinn. Varð Þur-
íður þannig dæmd sýkn saka, en
prestur hafði beðið ósigur.
Píslarsagan mun einmitt rituð
um þessar mundir, á árunum 1658
og 1659, þegar Þuríðarmálið stóð
sem hæst og eftir að Mosvalladóm-
ur hafði gengið. Hún er því eins
jconar ákæru- og vamarrit prests.
Það má segja, að hún sé vel rituð
frá sjónarmiði höfundarins, og
það má telja vist, að frásögn hans
um veikindi sín og annara sé sönn
eftir því sem þau komu honum fyr
ir sjónir. Þvi að það var ekki
prestur einn, sem varð fyrir göldr-
unum; alt iheimilisfólk hans þjáðist
meir og minna. Enda er það vel
þekt atriði úr sögu galdratrúarinn-
ar, að einn tekur við af öðrum.
Það var andleg sóttkveikja i loft
inu, og þegar einn æpti, tóku hinir
brátt undir með honum. Og hvað
skírt og skilmerkilega prestur segir
frá árásum púkanna. Bænir hjálp-
uðu ofurlítið í svipinn gegn þeim,
en ekki til lengdar; ekkert gagn var
að skjóta á þá púðri, þó hann reyndi
það einu sinni. Eins og útgefand
inn tekur fram er þessi frásögn
prests auðsjáanlega játning manns,
sem þjáist af taugaveiklan eða móð-
ursýki á háu stigi, og með köflum
liklega haft snert af geðveiki. Fiðr-
ingurinn, smástingirnir, böggul!
eða biti í hálsinum, galdraflugurn-
ar og annað þess konar, er alt vel
kíinn einkenni taugaveiklunarinnar,
að sögn lækna. En það er mikils
virði að hafa svo nákvæma lýsingu
á þessu frá þeim tímum, þegar
djöflinum og árum hans var kent
um alt saman. Það er oft skringi-
legt, þegar prestur er að lýsa að-
förum erkifjandans sjálfs. Meðal
annars, er hann telur sem vott um
^ekt Þuríðar, að hún hafi haft
fataskifti við þann fetótta, hver að
eftir það hann lagði af búning og
yfirliti þeirra brendu feðga, þá
breytti hann svo sínum búningi, að
hann tók til þakkar að bera pils,
síða hempu og svuntu, öngum lík-
ari en Þuríði Jónsdóttur; stundum
stóran barðahatt, hettan ofan á
brýr, - en stundum með trafi og
hangandi skotti úr hnakka; eftir
því sem hún sínum búningi breytti,
svo breytti Satan eftir, eins og um
þá dauðu, brendu menn skeði, og
aðra lifandi, sem eg meina af sín-
um teiknum muni sammóta Þuríði
reynast, ef trúlega og guðrækilega
væri eftir gengið. En þá fordild
hafði ósóminn við Þuríði, sem hann
veitti ekki þeim brendu feðgum,
frændum hennar, að ríða svo sem
riddari í hennar ríki, búnum jór
eða hrossi, svo sem hún hafði riðið
frá Kirkjubóli til Holts í önundar-
firði, o.s.frv.” (bls. 104). Það var
erfitt fyrir Þuríði að gera nokkuð
eöa láta nokkuð ógert, svo að það
vekti ekki grun prests og sannfærði
hann um sekt hennar. Og öllu
veitti hanr. eftirtekt. Það er sjúk
tortrygni og ímyndun, sem tekur
mark á því, að kýr, sem Þuríður
hafði snert, verður löngu seinna
veik og drepst fbls 145). Alt slíkt
voru gemingar í augum prests,
enda er hann mjög margorður um
það og tínir alt til, sem geti stutt
kæru hans gegn Þuríði.
Jón prestur hefir sjálfsagt verið
greindur maður og allvel lesinn.
málfæri hans er einkennilegt;
hann er oft hnittinn og meinlegur,
og tíðum notar hann orðtæki og
málshætti með fimleik og áherzlu.
Hann vægir ekki óvinum sínum
eða yfirvöldunum, 'þegar þau ekki
gera það sem hann vill eða hyggur
að sér sé í vil. Þorleifi Kortssyni
hrósar hann aúðvitað, en um Gísla
Jónsson er hann harðorður, og á
einum stað segir hann um Magnús
sýslumann, að hann sé líkari úfn-
um líkhrafni en siðlátum dómara
(bls. 128). Þegar Magnús kveðst
skulu refsa þeim sem að fordæma
eða fjölkyngi kunnir verða, þykir
klerki það ekki nóg; hann vill að
sýslumaður rannsaki og finni þá
seka, og að sýslumenn skuli hafa
allan vanda af að sanna það að kær-
ur hans gegn Þuríði séu réttmætar;
kemur þannig fram hvað eftir ann-
að ósanngirni hans og ofsi. Hitt
segir hann sé enginn vandi að hegna
þeim sem séu orðnir uppvísir að
trölldómi; það sé svo s'em þegar
tannleysingja sé lögð tugga í munn,
sem hann þarf ekkert ómak fyrir
að hafa nema bara niður að renna
og i magann að leggja. Um dóm-
arana er hann illyrtur, bæði þá á
alþingi (T>ls. 135J og heima í hér-
aði; þannig segir hann, að sumir af
þeim, «em dæmdu Mosvalladóm,
hafi, að því er virðist, ekki verið
færir um að setja dóm yfir hrossum
j haga (bls. 157).
Píslarsagan er stórmerkilegt rit,
þvi að hún gefur oss betri hugmynd
um tíðarandann en nokkuð annað
rit sem vér þekkjum frá þeim tím-
um. Hún sýnir ofsóknarofsann á
hæsta stigi, en jafnframt, af árás-
um höfundarins á yfirvöldin sum,
sjáum vér á hina hliðina tregðuna
koma fram hjá þeim, að beita refs-
ingunni alt of hvatskeytilega. Það
var þvi hið mesta þarfaverk að gefa
píslarsöguna út, og eins og aðrar
bækur Fræðafélagsins, er hún snot-
ur og vel úr garði gerð, og frá út-
gefandans hendi er alt sérlega vel
og vandlega um gengið. Blaðsíðu-
talan hefir þvi miður ruglast á
seinustu örkinni.
Til eru lík rit frá ýmsum timum
og öðrum löndum. Píslarsagan
minnir t. d. á Inferns eftir August
Strindberg; hann þjáðist af líkri
veiki og Jón þumlungur, ef til vill
jafnvel á hærra stigi. Strindiberg
þjáðist þó ekki af galdrasótt, held
ur af ýmsum öðrum ofsóknagrill-
um. Svo hafa timamir hver sínar
kenjar ok kreddur. Og þegar við
nú á tímum hristum höfuðið yfir
galdratrúnni og annari hjátrú fyrri
alda, gætum við þess ekki jafnan,
að á vorum tímum ná ýmislegar
hégiljur, kreddur og kukl tangar-
haldi á fjölda manna. Hvað er hin
svo kallaða andatrú, sem nú er svo
mikið rætt og ritað um, annað en
útiseturnar gömlu í annari mynd?
Sannast þannig á tímunum eins og
einstaklingunum forni málsháttur-
inn, að hver hefir sinn djöful að
draga.
Halldór Hermannsson.
Eimskipafélag Islands
GrœSir á fyrstu níu starfsmánuðum
sínum 14 per cent á uppborguS
, um félagshlutum.
í síðustu viku fékk herra Árni
Eggertsson, fasteignasali hér í borg,
tilkynningu tun það, með hrað-
skeyti, að hann hefði á aðalfundi
félagsins í Reykjavik — þá nýaf-
stöðnum — verið kosinn A fram-
kvæmdarstjórn þess um næstu 2
ár, í stað yfirdómara Halldórs
Daníelssonar, sem fór úr nefndinni
eftir hlutkesti.
Vestur-íslendingar mega vera
vel ánægðir með kosningu þessa.
Ámi hefir frá upptökum félagsins
verið máttarstólpi þess hér vestra.
Keypt allra manna mest hluti í því'
og unnið og unnið ósleitilega að
vexti þess og viðgangi og lagt í það
starf bæði tíma og fé.
Ekki er getið um að annar mál-
svari hafi verið kosinn í nefndina
fyrir hönd Vestur-íslendinga, og
verður það væntanlega gert að ári.
Ætti þá herra Jón Bíldfell að verða
fyrir vali, því að næst Árna hefir
hann allra manna mest unnið að
hag félagsins, bæði með því að
kaupa mikla hluti í því, og þá ekki
síður með tima þeim og fjárútlá-
tum, sem hann varði til þess að
sækja stofnfund þess í Reykjavík
á fyrra ári.
Samtímis framangreindu skír-
teini fékk herra Eggertsson með
pósti starfsreikninga félagsins yfir-
skoðaða og prentaða eins og þeir
hafa lagðir verið fyrir ársfundinn.
Reikningamir ná yfir tímabilið frá
stofnun félagsins til 31. desember
I9I5- .
Hreinn gróði félagsins' á þessu
tímabili er sýndur að vera 101,781
krónur og 16 aurar, og eru það 14
per cent af innborguðu hlutafé, sem
talið er 711,085 kr. 17 au. Rúm
’leyfir ekki að reikningamir séu
birtir hér í fullri mynd. En ágóði
af rekstíi Gullfoss frá 1. apríl til
31. des. 1915 varð 71,058 kr. 63
au. En ágóði af rekstri Goðafoss
frá 12. júní til ársloka varð 29,492
kr. 62 au.
Gullfoss með áhöldum öllum
hefir kostað félagið 619,498 kr. 26
aura. Goðafoss’ með útbúnaði
538,371 kr. 15 au., skipin bæði kost-
að 1,157,869 kr. 41 au.
Eins og skýrt hefir verið frá
áður hefir þetta fyrsta starfsár
reynst félaginu að ýmsu leyti sér-
staklega kostnaðarsamt, einkanlega
í kolakaupum og vátryggingar
kostnaði, sem stafar af Evrópu
stríðinu. En þrátt fyrir þann
aukakostnað og það, að félagið hef-
ir ekki hækkað farm- né fargjöld
frá því sem var fyrir striðið, og
með því sparað ísl. þjóðinni hund-
ruð þúsundir króna, þá er samt sá
gróði sýndur af starfinu, sem ekki
aðeins er hluthöfum félagsins eink-
ar ánægjulegur, heldur líka gefur
örugga von um gróðavænlega fram-
tíð þess.
Yfirskoðunarmenn geta þess í
skýrslu sinni að hlutafé Vestur-ís-
lendinga hafi borgast seinlega og að
Jélagið hafi biðið tjón við það.
Þar sem að alt lofað hlutafé þeirra
hefði átt að vera goldið í júlí 1915.
Til upplýsingar og íhugunar
Vestur-íslendingum skal þess hér
getið að á síðasta fundi hlutasölu-
nefndarinnar hér, var ákveðið að
taka svo mikið bankalán á ábyrgð
nefndarmanna er nægði til þess að
fullgera þá 200 þúsund króna upp-
hæð, sem upphaflega var ákveðið
að safna hér. Eimskipafélags-
stjórninni var því simað nú fyrir
ársfundinn i Reykjavík, að alt það
fé sem þyrfti til fullnaðar borgunar
á 200,000 kr. upphæðinni, væri hér
handbært.
Þ'ess'a ákvörðun tók nefndin í því
trausti að þeir Vestur-íslendingar
sem enn hafa ekki goldið hluta-
kaupa loforð sín að fullu geri það
nú sem allra fyrst, og að margir
landar vorir sem ekki hafa keypt
hluti í félaginu, finni köllun hjá sér
til þess að gera það nú, til þess
bæði að firra nefndarmenn aukn-
um hlutakaupa útgjöldum, og þá
ekki síður til þess að styrkja Eim-
skipafélagið, sem nú er sýnt áð er
vel arðberandi stofnun.
B. L. Baldvinsson,
ritari.