Lögberg - 11.10.1917, Blaðsíða 2

2
LOGBERG, FIMTUDAGINN 11. OKTÓBER 1917
r
Hvað er
Mulið Kaffi?

í stuttu máli, Mulið kaffi er kaffi
sem hefir verið mulið milli tveggja
stálsívalninga m e ð mátulegri
þyngd til að mylja baunimar í
jafnar arðir og umleið er hismið
blásið burt með þar til gerðri
blástursvél.
Afleiðingin er að kaffið sest vel.
Red Rose Kaffi er eins einfalt að
búa til og Red Rose te; og bragðið
og lyktin er ilmandi í samanburði
við vanalegt malað kaffi.
Selt í loftþéttum, tví - límdum
könnum til þess það haldi sínum
krafti.
Sama verð á því og var fyrir
þremur árum. 671
Red Rose
Coffee
Heilbrigði.
Það var Ameríski læknirinn Finley,
sem fyrstur benti á, að mýflugur
muridu vera sóttberandi, en læknarn-
ir Reed, Salimbeni og Carooll færðu
fullar sönnnr á þab. Hinn síöast-
nefndi lét lífi'ð í sölurnar fyrir þá upp-
götvun. Hann lét mvflugur stinga
sig, en hafði áður látiS þær sömu mý-
flugur sjúga blóö úr sjúklingum með
gula hitasótt. Hann veiktist eftir 4
daga og dó eftir miklar þjáningar.
Seinna voru gerðar tilraunir i stærri
stíl. 300 spænskir hermenn voru
keyptir til þess, að láta mvflugur. sem
sogiS höfðu blóð úr sjúklingum, stinga
sig. Tilraunin hepnaðist aS því leyti
aS flestir þeirra sýktust, en margir
biSu af því bana.
Þegar þaS varS Ijóst, hvernig út
breiSsla veikinnar hagaSi sér, þá var
tekiS til sömu ráSa gegn henni og
áSur hafSi þekst gegn mýrasótt, og
eru þau fólgin í þvi, bæSi aS hindra
mýflugur í aS stinga menn og útrýma
mýflugunum eftir megni. MeS því,
aS verja andlitiS meS mýflugnaneti.
og meS því, aS hafa mýflugnanet yfir
rúmum manna og viS dyr og glugga,
má varna mýflugum aS stinga menn.
Þær stinga sjaldan á daginn, meðan
bjart er, en aðallega á kveldin og
morgnana. En sérstaklega verSur aS
verja alla sjúklinga meS gula hitasótt
gegn mýbiti. — Hitt ráSiS er þó enn
öflugra og vænlegra til frambúöar aS
útrýma mýflugum úr landinu.
Mýflugur þrifast einungis þar sem
vatn er i jarSvegi. Einkum sækjast
þær eftir mýrlendi, þar sem vatn
stendur í pollum. Ef landiS er þurk-
aS meS því, aS skera fram mýrarnar,
eSa mcS því, að planta þaS triám,
hverfa pollarnir og um leið mýflug-
urnar. F.n þar sem þetta er kostn-
aSarsanit og tektir tima. vill svo vel
til, aS annaS ráS hefir fundist, sem
líka er óbrigSult. Ef steinolíu er
skvett á pollana, svo aS þunn himna
af oliu breiSist yfir vatnsskorpuna,
þá kafna allar mýflugulirfurnar, sem
þir hafast viS. En þær synda þannig
á vatnsyfirborSinu, að aftari endi
þeirra gægist upp úr, en i honum
opnast andop þeirra. Steinoliuhimn-
an byrgir fyrir andopin, og viS þaS
kafna lirfurnar.
ÞaS er taliS öldungis vist. aS gula
hitasóttin orsakist af lifandi sótt-
kveikju. En sú sóttkveikja er svo
smávaxin, aS enn hefir ekki tekist, aS
koma auga á hana í hinum allra-beztu
smásjám. Svo smágerS er hún, að
hún smýgur gegnum hinar fingerSustu
bakteriusiur, sem annars reynast ó-
brigSuIar til aS sía venjulegar sótt-
kveikjur úr vökvum.
ÞaS er flestum auSskiliS, hvtlíka
íeikna-þýSingu það hefir, aS vér nú
fyrir uppgötvanir lækna þeirra, er eg
á'ður nefndi, vitum. hvernig gula hita-
sóttin hagar sér. Nú er ekki Iengptr
hætta á, aS sú veiki geti breiSst út,
svo nokkru nemi. MeS því aS ein-
angra sjúklingana og verja þá meS
mýflugnanetjum, má kotna i veg fyrir
aS þeir sýki aðra. Og nú getum vér
veriS öldungis rólegir fyrir því, aS
þessi drepsótt nái nokkurntima aS út-
breiðast hér i NorSurálfunni. En
áSur fyr óttuSust allar þjóðir þann
gest, og iafnvel í sóttvarnarlögum
vor fslendinga er veikin talin meSal
þeirra sótta, sem fyrst og fremst
þurfi aS beita öflugum vörnum á móti
Nú vitum vér enn framur, aS þaS er
aS eins sérstök mýflugnategund (ste-
gomyia fasciataý sem flytur veikina,
en sú flugnategund finst aS eins suS
ur i löndum. þar sem hiti er nógttr.
þaS væri því óhætt, að strika gtilu
hitasóttina alveg út úr íslezkum
lögum.
sölu og niðurgangi. Sú veiki er alt
önnur en hin eiginlega kólera, en
dregur nafn sitt af því, aS sjúkdóms
eirtkennin eru svipuS. Hin eiginlega
kólera, sem hér ræSir um, lýsir sér
meS ákafri lífsýki. en þar viS bætist
megn uppsala í byrjuninni, kalda
hræSsla og brennandi verkir í kviSn
um. NiSurgangurinn heldur áfram
máske 10. hverja mínútu, næstum tært
vatnsslím meS hvítleitum örSum
f'hægSunum hefir verið likt viS hrís
grjónaseyðiJ. Þá koma sinadrættir
ákaflega sárir, beinverkir og afskap
legt magnleysi. Þegar niSurgangur
inn hefir varaS nokkurn tíma f'stund
um eru þunnu hægSirnar margir Iitr-
ar samtals á sólarhring), fer líkam
inn aS þoma upp og samfara því
Syrjar ákafur þorsti. ÞvagiS minkar
og verður seinast ekkert. Sjúkling
urinn verður kinnfiskasoginn, augun
innfallin og líkaminn að eins skinn
og bein, vegna þess aS hoIdiS þornar
upp. HúSin er bláfölleit, hendur og
fætur stundum blásvartar og kaldar.
Málrómurinn er hás og veikur, sjúkl
ingurinn liggur meS hálfopnum aug
um. ranghvolfdum, svo aS eins sést
Þá er að minnast á aðra farsótt.
sent er enn þá illræmdari t heiminum
og getur sennilega þróast og valdið
manntjóni í hvaSa landi sem er, en
þaS er;
VI. Kólera.
Allir hafa heyrt talaS um barna-
kóleru eSa maga- og garnakvef 't
bömum, sem lýsir sér meS hita, upp-
hvítuna. Þó sjúklinguinn,sé svo mátt-
farinn og langt leiddur, aS hann sýn-
ist þegar vera liSiS lík, getur þó leynst
líf meS honttm og jafnvel full meS-
vitund; mun því oft hafa komiS fyrir
aS kólerusjúklingar væru kviksettir.
Hiti er venjulega enginn eSa hverfur
aS minsta kosti fljótt og kemst þá
smásaman langt niSur fyrir eSlilegan
blóShita.
Þannig lýsir kóleran sér, þegar hún
er á háu stigi, og deyja þá sjúkling
arnir á 2.—3. sólarhring. En til er
líka vægari og enn þá geystari teg
und veikinnar. ÞaS kemur fyrir, aS
sjúklingarnir eru dauðir eftir fáeitta
klukkutima. En svo eru hinsvegar
vægu tilfellin mörg, sem stundum eru
ekki verri en venjulegt garnakvef, og
þá batnar mönnum fljótt.
Kóleran hefir jafnan verið talin
með hinum allra hroSalegustu og
kvalafylstu sjúkdómttm, sem ásækia
dauSIega ntenn. Þessi drepsótt hefir
gengiS aftur og aftur austur í Ind
landi síSan fvrst fara söettr af. En
haS var ekki fvr en um 1330 aS hún
fvrst kom til Evróou. Þá breiddist
hún viSsvegar um Iönd og þótti voða-
gestur, því venjulega dó helmingur
þeirra er sýktust. og stundum meira.
Sama farsóttin kom til Ameriku 1836
og giörSi þar svipaSan uzla og í
Evrópu.
1846—1853 gekk næsta kólerttfar
sóttin um Evrópu; þá varS hún t. d.
mjög mannskæS í Kaupmannahöfn.
1965—1875 kom veikin upp víSsvegar
i löndum, en varS ekki mjög háskaleg.
Síðan hefir hún borist viS og viS til
ýmsra hafnarbæja, t. d. til Hamborg-
ar 1892: þvi næst gekk kólera í Rúss-
landi 1908. Veiktust þá t. d. í Pét-
ursborg 7857 manns, og dóu af þeim
3209 eSa 44%. Seinast gekk kólera
1911 á ítaliu og 1913 á Balkanskaga,
en VarS stöSvuS.
Sem hetur fer, hefir læknisvísmd-
um tekist aS ráSa viS kóleruna á
seinni árum, og má þaS telja meSal
hinna glæsilegustu sigra, sem vísind-
in hafa unniS. Reyndar erum vér
ekki enn komnir svo langt, aS geta
læknaS veikina, þegar hún er upp á
sitt versta. en vér höfum lært að
stöSva útbreiðslu hennar.
Hinn frægi gerlafræðingur Róbert
Koch fann fyrstur sóttkveikjuna, sem
veldur kóleru ('1884). Eftir aS hann
hafSi kent, hvernig rækta megi
bakteríuna og athuga lifnaðarháttu
hennar, komust menn smámsaman að
raun um, hvernig hún hagar sér í
líkama rnanna og hvernig veikin út-
breiði=t. Vér vitum nú, að kóleru-
bakterian hagar sér mjög likt og
taugaveikisbakterían. Hún lifir í
görnum siúklinganna og berst þaðan
meS hægSunum. SiSan getur hún
lifað í jarðveginum, og einkum í
vatni, langan tima. Komist þá bakte-
rían i neyzluvatn, þá,er voSinn vis.
Þær tímgast óSfluga i vatninu og
eftir nokkurn tíma verSur vatniS svo
sóttrregnað, aS meirihluti þeirra. sem
drekka vatniS. sýkjast af kóleru. f
mjólk og öSrum drykkium geta
bakteríurnar auSvitaS þrifist. Sótt-
kveikja kólerunnar hagar sér því líkt
og taugaveikissóttkveikjan. Menn
drekka hana í sig úr sameiginlegum
brunnum eða vatnsbólum, sem ekki
eru nógu vel úr garði gjörS. Þar
sem vatnsveitur eru góðar og frá-
ræsla i góðu lagi, þar getur kólera
aldrei orSið mjög útbreidd. Og öl-
dungis eins og vant er aS taka fyrir
alt taugaveikisfaraldur i bæjum, sem
fengiS hafa góSa vatnsveitu ('sbr.
Reykjavik og Oddeyri), eins hættir
kólera aS breiðast út, þegar svo er
komið. Reyndar getur kóleran, eins
og taugaveiki, borist mann frá manni.
þegar ekki er gætt þrifnaSar og ann-
arar varúSar, en sú sýkingarhætta er
þó hverfandi í samanbitrSi viS hætt-
una, sem af vatnsbólunum stafar
Þá kemur þaS einnig fyrir eftir
kóleru, eins og eftir taugaveiki, aS
til eru sóttberar, þ. e. menn, sem
ganga meS lifandi sóttkveikjur í sér
og geta smitaS, þó þeim sjálfum sé
batnaS. En þó ber minna á þessu um
kóleru en taugaveiki. Sóttkveikjan
er skammlífari.
AS þaS sé vatnið, sem aSallega
flytji kólerubakteríuna í menn. varS
fyrst sannrevnt í kólerufarsóttinni í
Hamborg 1892. ÞaS er haldiS, að
sóttkveikjan hafi þá fluzt þangaS
meS skipshöfnum austan úr Asíu. Þá
veiktust á fáum mánuðum 17.975
manns og af þeim dóu 7,611 eSa
43,3%. Eftir nokkurn tima varS þaS
læknunum ljóst, aS kólerubakteríur
voru í vatni Elfunnar, sem rennur
gegnum borgina, en úr henni var
neyzluvatn borgarinnar aS mikltt levti
tekiS. Barst þá sóttnæmiS inn á flest
heimili í Hamborg.
Borgin Altóna er á pörtum runnitt
saman viS Hamborg. ÞaS þótti í
fyrstu einkennilegt, þar sem bæirnir
lágu svo nærri hv'or öðrum, aS aSeins
skifti gata á milli þeirra. þá veiktust
'tbúarnir hrönnum saman Hamborgar-
megin í götunni, en hinumegin göt-
unnar, í Altóna-hlutanum, veiktust
aðeins örfáir. En þetta var auSskiI-
ið, þegar vitneskjan fékst um, aS
kólerusóttkveikjan var í neyzluvatn-
inu. Því Altóna hafði sérstaka
vatnsveitu, langt aS, en ekki úr Elf-
unni eins og Hamborg.
“At ósi skal á stemma”. Þegar
orsökin er burtnumin, hverfa afleið-
ingarnar. Jafnskjótt og Hamborg-
arbúar hættu aS drekka ElfarvatniS,
nema þaS væri soSiS. tók kóleran aS
þverra og hvarf með öllu eftir nokkra
mánuSi, án þess aS breiðast til annara
bæja.
Þegar kóleran kom til Moskva og
Pétursborgar 1908, eins og áSur er
getiS, var reynslan sama. Veikin út-
breiddist meS drykkjarvatninu. Jafn-
skótt og sá brunnur var byrgSur,
hætti farsóttin; en það ætlaSi að
ranga hálf erfiSiega aS koma öllu
fólkinu þar í skilning um hættuna.
Þó stranglega væri fyrirskipaS, aS
drekka aSeins soSiS vatn og soSna
mjólk, vildu margir óhlýSnast því eSa
trassa þaS. Margir voru ólæsir, sem
ekki gátu lesiS auglýsingar og fyrir-
skipanir yfirvaldanna, og sumir trú-
aSir drukku vigt vatn og ósoSiS, í
þeim tilgangi aS verjast veikinni. en
þaS reyndist mjög háskalegt, þvi
márgir tóku veikina fyrir þaS. Vigsla
prestanna hafSi engin áhrif á bakterí-
urnar í vatninu, þær lifðu þar eftir
sem áSur. SuSan ein var óvggjandi,
suSuhita þolir engin kólerubaktería,
fremur en flestar aSrar sóttkveikjur.
ÞaS er þá komið svo, aS nú
kunna menn tök á aS hefta för kóler-
unnar, sem áður óS land úr landi
hindrunarlaust. En stríðlaust hefir
^aS ekki gengiS, að sannfæra tnenn
ttm, hvernig veikin hagar sér. T. d.
má geta þess, að Koch og lærisvein-
ar hans áttu lengi í miklum deilum
viS ýmsa efasemdarmenn. sem ekki
vildu láta sannfærast um, aS v'eikin
orsakaðist af bakteríu þeirri, er Koch
fann. Tveir læknar þýzkir, mjög
nafnkunnir, Pettenkofer og Emme-
rich, neituðu því alveg, aS bakterían
væri eins háskaleg og Koch hélt fram.
Og til að sanna þaS, drukku þeir
kjötseySi meS lifandi kólerubakterí-
um. Þeir fengu aB vísu ekki hættu-
lega kóleru, heldur aSeins lífsýki, og
sögðu svo: “Þarna getiS þiS séS;
ekki fengum viS kóleru. Tilraunir
hafa sýnt þaS síðan, aS heilbrigSum
mönnum kemur ekki aS sök, þó þeir
drekki í sig lítiS eitt af bakterium.
Saltsýran í maganum getur eytt J>cim.
En ef sami maSur heldur áfram hvaS
eftir annaS ag drekka vatn með
kólerubakterium, veiklast hann smámj
saman af eitri því, sem bakterian
myndar í Iíkamanum, og veikin brýzt
út með fullum krafti.
Ekki hefir enn tekist aS finna ser-
um gegn kóleru, sem geti læknaS veik-
ina. Hins vegar hefir stundurrf'gef-
ist vel, að bólusetja menn meS bólu-
efni, sem unniS er úr veikluðum
kólerubakteríum, til aS koma í veg
fyrir veikina; en full revnsla er J>ó
ekki enn fengin í því efni.
Þá kem eg aS þeirri plágunni, sem
andlitið v'erður þakiS rauSum bólum,
sem smámsaman stækka og fyllast
vessa. Vessinn í bólunum er i fyrstu
tær, en verður seinna graftarkendur.
Sótthitinn eykst oftast, meðan bólunni
er að slá út, en úr þvi fer hann
venjulega aS lækka. ef sjúklingnum
batnar. En grafi í bólunum, þá eykst
hitinn enn á ný, og þá er hætta á ferð-
um. Enn meiri hætta er, þegar ból-
urnar verða blóðhlaupnar, og svartar
á lit, en það kemur stundum fyrir.
ÞaS er svartabóla, og er sú tegund
bólunnar illræmdust, því fáir lifa
hana af.
Þó nú sjálf bóluveikin geti valdiS
dauSa sjúklingsins, án þess nokkuS
blandist inn í hana. vex hættan enn
meira fyrir þaS, aS oft kemur
lungnakvef og lungnabólga. Margir
sjúklignar veikjast t augunum og
verSa jafnvel blindir. Sumir fá
mænuveiki, sumir heilabólgu, liSa-
veiki o. fl.
Þegar veikin fer aS batna, þornar
vessinn i bólunum, og þær verða aS
þurrum v'essaskorpum, sem detta af.
en eftir verSa hvitleit ör í hörundina
cftir hverja bólu, og ber þó enn meira
á örunum, ef grafiS hefir í bólunum.
Af þvi andlitiS verður venjulega
verst útleikiS. ber mest á bólunum
J>ar, og eru þaS ekki litil likamslýti.
Bólusótt hefir veriS landlæg i
Austurlöndum frá því fyrst fara sög-
ur af. Eins og áður er á minst, halda
menn, að ein af plágunum i Egypta-
landi hafi veriS bólusótt. ÞaS er tal-
iS sennilegast, að bólan hafi fyrst far-
iS aS breiðast út til Evrópu á 2. öld
andi, siðan byrjaS var aS bóluestja
börn fum og eftir 1839J.
Nú eru timarnir breyttir, frá því
sem áSur var. Nú hræðumst vér ekki
bólusóttina, likt og áður. Og af
hverju er þaS? ÞaS er af því. aS
vér erum bólusett.
Bólusetningin er orSin sá vana-
v'iSburSur, aS flestir eru hættir að
hugsa um, til hyers hún t rauninni
sé. Krakkarnir skæla, þegar rispaS
er i handlegginn á þeim. Sumir
bólgna og fá töluverðan hita. En
bólusetningin er lögskipuð, og allir
verSa aS koma meS sína krakka.
MæSrum og foreldrum er mörgum
fariS aS verða illa viS alt þetta bólu-
setningarstand, og fjöldi fólks álitur
þetta vera þýðingarlaust og aðeins
ójiarfa rekistefnu, eins og margt
annað, sem fyrirskipað er með lögum.
En þaS er öðru nær en svo sé. ÞaS
er bólusetningunni aS þakka, aS nú
verður sialdan vart viS bólusótt í
NorSurálfu. í flestum menningar-
löndum heims er nú lögboðin bólu-
setning — og fyrir þá reglusemi
verndast þjóðirnar fyrir hinni illu
bóluveiki.
SuSur i Afriku og víðar um heim
meðal viltra þjóða geisar bólusótt enn
þann dag í dag, engu siður en tiðk-
aðist hér i gaTfila daga. Komi maSur
suSur í Egyptaland. eSa öllu heldur
til Abessýniu, þá má sjá flesta eldri
menn með bóluörum. Og í MiSafríku
er bólusótt talin meSal hinna algeng-
ustu banameina.
ÞaS var enski læknirinn Jenner,
sem vann sér ódauðlega frægð meS
e. K., og er haldiS, að pestin, sem þvi, aS finna upp bólusetninguna
kend er viS rómverska lækninn | 71796. Hann hafSi veitt þvi eftir-
Galenus. hafi verið bóla. Á 9. öld I tekt, að mjaltastúlkur smittuSust
kom hún til Frakklands, og er sagt. | stundum af bóluútslætti, er v'ar á
aS þá hafi drotningin þar veikst af júfrum kúnna, sem þær mjöltuSu.
bólunni, og fylgir þaS sögunni, aS j Þessi svo nefnda kúabóla var áþekk
hún hafi kent læknum sinum um, en hinni eiginlegu bólu, en langtum væg-
þeir voru þrír. Hún ásakaði þá alla ari og batnaSi fljótt. Jenner tók nú
um, aS hafa byrlaS sér eitur, og áður eftir því. að stúlkurnar, sem fengu
en hún gaf upp öndina, bað hún mann kúabólu, fengu ekki bólusótt, þó hún
sinn. konunginn, um, að gjöra nú I væri a'ð ganga; grunaði hann því, aS
þá siðustu bón sina, þaS var gjört,
og fékk þá drotningin hægt andlát.
Frá Frakklandi breiddist bólan
smám saman út utn alla Evrópu, og
hefir hún legiS bar í landi fram á
vora daga. Á miSöldunum gekk hver
farsóttin á fætur annari, og voru sum-
ar þeirra feiknalega mannskæðar. Á
krossferSartímunum eyddust oft heil-
ar hersveitir af pest og bólu. Þessar
tvær drepsóttir fóru stundum saman
og bætti þá ekki úr skák. Bólan var
um fangan tima eins algeng og mis-
lingar eru nú, og veikin varS svo
illræmd, aS sjálft nafn hennar varS
engu betur þokkaS en nafn sjálfs
djöfulsins. Og enn þann dag í dag,
er ]>að málvenja í sumurn löndum,
eins og t. d. Danmöku. aS nota bóltt-
nafnið, sem blótsyrSi—“for Pokker I”
scgja menn í sömu mcrkingunni og
við segjum “hvert t horngrýtið I”
eða “Polýker tage ham”—“fjandinn
hafi hann !”. En eiginlega þýðir þaS:
“bólan taki hann I” “Pokker” /á
þýzku “Pocken”J þýðir sem sé bóla.
ÞaS var algeng skoSn lækna á mið-
öldunum, aS bóla væri óhjákvæmileg
veiki, sem vær i ætluS til þess aS
hreinsa blóðiS, og svipuS skoðun rikti
viðvíkjandi mislingum og skarlatsótt
og fleiri útbrotasóttum. Þeir sögSu
gömlu mennimir, aS manneskjan á
fósturskeiSi yrSi aS nærast á því
blóði, sem safnast fyrir í likamanum,
meSan á meðgöngutimanum stendur;
kúabólan væri vægari tegund af bólu,
og mundi sá, sem hana hefði fengiS,
fríast seinna viS hina eiginlegu bólu.
En þaS var öllum kunnugt áður, að
sá, sem einu sinni hafði fengiS bólu-
sótt, hann varS ómóttækilegur fyrir
bólu seinna.
Nú reyndi Jenner að koma kúa-
bóluvessa inn í stungu eða rispu á
hörundi manna. Þar kom út bóla eft-
ir nokkra daga. og árangurinn varS
sá, að þetta frelsaSi gegn bólusótt í
6—10 ár og stundum lengur. Þegar
þetta var staðreynt orðiS, var bólu-
setning innleidd víðsvegar í löndum,
og-smámsaman var fariS aS lögskipa
bólusetningu á unglingum. Hér á ís-
landi var fyrst fyrirskipuS bólusetn-
ing meS konungsbréfi 1830, og var
prestunum faliS að annast fram-
kv'æmdimar, ýmist bólusetja sjálfir
eSa fela þaS aSstoðarbólusetjurum.
Lengi var þó bólusetningin aS rySja
sér til rúms. Jafnvel til skariíms tíma
hafa ýmsir barist gegn bólusetning-
unni, þvert á móti allri heilbrigðri
skynsemi. Einkum hefir gengið illa
aS koma á almennri bólusetningu á
Englandi vegna vanafestu og hlevpi-
dóma — einmitt í föðurlandi Jenners
— og sannast þar máltækiS, aS “eng-
inn er spámaður í sínu föSurlandi”.
Á Englandi er aS vísu fyrirskipttð
bólusetning, en af faSir barnsins lýsir
því yfir, að bólusetning striði á móti
skoSunum hans. friast þaS viS aS
en eins og kunnugt er hættir konan bólusetjast. — Af þessum ástæSum
aS missa blóð mánaðarlega, jafn-
skjótt og hún verður þungptS. En
betta blóð. sem Jjannig safnast fyrir.
án þess aS konan nokkurntima hreins-
ist af blóðmissi, hlyti að v’era spilt.
Þess vegna héldu þeir, að líkaminn,
er England enn þá opið fyrir bólu-
sótt og kom þaS í ljós 1902. Þá dóu
á Englandi 2464 úr bólusótt.
ÞaS hefir hvaS eftir annað komiS
í ljós, hvað bólusetningin er örugt
ráS gegn bóluveikinni. Á NorSur
hefir v’eriS enn ver JtokkuS hér í
NorSurálfunni, bæði vegna þess; hve
mannskæS hún hefir veriS, og vegha
þess, hve hún hefir afskræmt útlit
manna og ekki síður kvenna þeirra,
er þó hafa lifað af veikina. Þessi
plága er:
VII. BÓLUSÓTT.
Bólusóttin er komin til NorSurálf-
unnar austan úr Asíu, eins og svo
margt annað, bæði ilt og gott. En
áður en eg rek feril hennar'vskal eg
stuttlega skýra frá, hvernig veikin
lýsir sér.
sem þannig væri vaxinn og nærður,' löndum, Þýzkalandi, Hollandi, Frakk
mætti til að hreinsast, til aS ná góðum ^ Iandi, Sviss og viSar, sem bólusetn-
ing og endurbólusetning er lögtekin
og framkvæmd með reglu, þar hefir
varla viljað til, að bólusótt hafi
breiSst út að nokkrum mun. Aftur á
móti kemur við og við bólusótt til
Rússlands og SuSurlanda. þar sem
enn er trassaS aS bólusetja.
Bezt kom þaS i ljós í fransk-þýzka
striðinu 1870—71, hve bólusetningin
er þýðingarmikil. Þá mistu Frakkar
25,000 hermenn úr bólu, en ÞjóSverj-
ar næstum enga; hinsvegar breiddist
bólan þá út til Þýzkalands og feldi
þar fjölda manna, sem ekki voru
bólusettir. En frá þeim tíma hafa
ÞjóSverjar gengið rikt eftir, aS allir
þegnar ríkisins væru bólusettir, og
hefir það boriS heillaríkan ávöxt.
Löngu áður en Jenner fann upp
kúa-bólusetnmguna, þektist hin svo
nefnda “variólatíón”, sem líka er i
rauninni bólusetning. eSa réttara
bólusýking. ÞaS er sagt, að Kinverj-
ar hafi fundið upp á því löngu fyrir
Krists-burS, aS sýkja börn sin af
bólu, meS }>ví aS taka bóluvesas úr
bóluveikum manni og koma honum
inn í rispu á hörundinu. BarniS
sniittaðist fyrir }>etta af bólusótt, og
það reyndist svo, að bólan varð væg-
ari, er henni þannig var komiS inn
i sár, heldur en þegar bóluveikin
barst inn í líkamann á venjulegan
hátt, nfl. gegn um öndunarfæri og
meltingarfæri. En sá ókostur fylgdi
bólusýkingunni, aS börnin gátu smitt-
að aðra. og varS þvt þessi aSferð
fremur til aS útbreiða bólusóttina.
Bólusýkingin var mjög um hönd
höfð í Austurlöndum, en gleymdist
seinna. 1717 gekk bóla í Konstantin-
ópel; þá var þar ensk hefSarfrú,
Lady Montague, sem heyrði getið um
hina gömlu varnaraðferS, varíólatíón-
ina. Til þess að vernda börn sín gegn
10—14 dögttm eftir að maður hefir
smittast af bólu, hefst veikin snögg-1 meir karla en konur. en sízt ungbörn”.
lega meS köldu og höfuSverk. SíSan (-------“Mistu }>á margir öll börn sin
þroska — og til þess átti bólusóttin
að stuðla.
Sumar bóíufarsóttirnar voru ákaf-
Iega mannskæSar, og er svo taliS, aS
í sumum löndum hafi dáiS helmingur
eða jafnvel þrír fjórSu hlutar íbú-
anna (eða 75%J. Einkum var bólan
IífskæSust þar, sem hún aldrei hafði
áður komiS, eða ef mjög leiS langt á
milli farsótta. Á Grænlandi kom
1735 einhver sú mannskæðasta bólu-
farsótt sem sögur fara af. og er talið,
að einungis fjórSi hluti ibúanna hafi
lifaS af sóttina. SvipaSar sögur eru
sagðar frá Kamschatka, sumum
Ástraleyjunum og Miðameriku.
LandiS okkar fór heldur ekki var-
hluta af bólusóttinni. ÁriS 1306 er
fyrst getiS um bólusctt í annálum,
og sagt, að þá hafi hún farið yfir
landiS og eytt heilar sveitir af fólki.
Eftir þaS bólar á veikinni hvaS eftir
annaS, og var hún misjafnlega skæS.
Verstu farsóttirnar gengu 1616 og
1707. — 1616 er sagt, aS svo margir
unglingar hafi dáið norSanlands og
fólkseklan orðiS þar svo mikil, aS
drengir og stúlkur hafi veriS seld frá
SuSurlandi — drengir fyrir 60 álnir
vaSmáls, hver, en stúlkur fyrir 40
álnir.
En langskæðasta bólusóttin hér á
landi v'ar Stórabóla 1707..- Espól.n
scgsr svo frá, að veikin hafi borist
með fatnaði af Gísla nokkrum Bjarna-
syni, sem dó úr bólu t Kaupmanna-
höfn. Kista meS farangri hans var
send heim til Eyrarbakka. Systir
hans tók upp úr kistunni skyrtu og
önnur ItnklæSi og veiktist skömmtt
síðar af bólu. Veikin breiddist út um
land alt á næstu 3 árum, og er taliS,
að 18,000 manna, eða fullur þriðj-
ungur landsmanna, hafi dáiS.
“Valdi veikin helzt úr yngisfólk
roskið”, segir Espólin, “alt það, sem j bólunni, greip hún þessa aSferS feg
var röskvast og mannvænlegast og' insamlega og hepnaSist vel. SíSan
kemur venjulega up[<sala, beinverkir
og ill liSan. einkum slæmur verkur í
spjaldhrygginn. Hitinn vex fljótt
upp í 40 stig og þar yfir. Nú helzt
þessi hiti og illa liSan — stundum er
höfuðverkurinn ákafur og hitinn með
— en á 3.—4. degi byrjar bólan aS
koma út. Alt hörundiS, en einkum
og öll systkin ok voru hryggvir eftir1
-----"en þaS eitt gerði bóla sú hag-
ligt, s6 hún tók á brott alla þá menn,
er líxþrársýki var í, en þeir voru
mjög rnargir"
innleiddi hún bólusýkingttna á Eng-
landi, og var hún mjög algeng, þang-
að til Janner fann upp kúabólusetn-
inguna.
Því miður þekkjast ekki nein ó-
yggjandi lyf gegn bólusóttinni. Ef
maSur hefir smittast af bólu, þá
SíSat’ Stórabóla gekk, hefir bólan j gagnar ekki bólusetning lengur, jafn-
gengið /jórum sinrium hér á Iandi, en vel þótt reynt sé að bólusetja þegar
ekki unniS mikið tjón, og ekkert telj- i eftir smittunina.
HEIMSINS BEZTA
MUNNTÓBAK
Kaupmannahafnar
Hefir góðan
keim
Munntóbak sem
endist vel
Hjá öllum tóbakssölum
Landi vor Niels Finsen benti á þá
I aðferð. sem reyndar hafSi þekst
löngu áður, aS láta sjúklingana liggja
í herbergi meS rauSum gluggatjöld-
um, eSa hafa rúður úr rauðu gleri,
svo aðeins rautt ljós gæti skiniS inn.
Þessi aSferð hafSi venS notuð oft
fyrrum, og er sagt, að Kínverjar hafi
þekt hana fyrir 2000 árum síðan, og
Itafi hún gefist vel. Finsen færSi nú
fyrstur rök fyrir þvi, hvernig á því
stæði. Hann sýndi fram á, aS rauði
litur ljóssins væri áhriíaminstur af
ljóslitunum. Blái og græni litur
ljóssins væru hinsVegar áhrifamikl-
ir. Ef þessum áhrifamiklu litargeisl-
um er haldiS frá, grefur síður i ból-
I unum, svo þær gróa fyr og valda
minni örum. ASferS Finsens hefir
gefist vel, og er nú algengt aS nota
“rauSa-herbergi” Finsens handa
bóluveikttm mönnum.
Læt eg nú þetta nægja um bólu-
sóttina, og skal svo drepa stuttlega á
næstu drepsóttina, sem einnig er ill-
ræmd í sögu okkar íslendinga, en
þaS er:
^Framh.J.
Æfiminning.
Eins og lauslega v'ar skýrt frá í
Lögbergi nýlega, andaSist að heimili
sinu hér í borg, þann 20. september
síðastl., eftir langar þjáningar af inn-
vortis krabbameini Teitur Tómas úr-
smiður 61 árs aS aldri. Hann var
merkis- og atkvæSamaður, bóngóður
og hjálpsamur við þá sem til hans leit-
uðu, vinavandur, en mjög tryggur.
áreiðanlegur og uppbyggilegur vinur,
þar sem hann batt vináttu við, hvort
heldur voru menn eSa málefni, list-
fengur með afburðum til allra verka,
en lagði mest fyrir sig um æfina gull
og úrsmíSi. Teitur sál. var með fyrstu
íslendingum aS taka þátt t bindindis-
starfseminni þegar G. T. reglan var
stofnsett hjá þeim, og fylgdi þvt máli
meS eipbeittum áhuga til dauSadags,
hvort heldur hann var búsettur heima
á íslandi eða hér fyrir vestan. Ekkja
hans er Júlíana Guðmundsdóttir, þau
voru saman í hjónabandi 37 ár og var
hún allatið manni sínum mjög sam-
hent. og stundaði hann aS siSustu i
hans löngu og ströngu banalegu með
mestu snild. Börn þeirra eru þau
Franz og Mrs. Fanney Eymundson
bæði til heimilis hér í Winnipeg.
Minning Teits sál. lifir meS heiSri
hjá þeim sem þektu hann bezt.
Bjarni Magnússon.
Látinn
er að heimili sinu 1014 Níunda itræta
austur, í Duluth »í Minnesota, 2%.
september, Jóhann Einarsson, 63 ára
gamall og var banamein hans krabbi
í maganum. Jóhann sál. hafSi veriS
veikur meiri part sumarsins og v*r
stundaður af dóttur hans Nönnu meS
hinni mestu alúS. nákvæmni og un»-
hyggjusemi; hafSi hún tvo lækna tS
aS ráðfæra sig viS, um alt sem á-
hrærSi hinn sjúka, sem þektu ajúk-
dóminn þegar í byrjun. Jarðarföria
fór fram frá norskri lúterskri kirkjn
og var hún full af safnaðarmönnuni
og vinum hins látna síSastliðin 33 ír,
sem sýndu hluttekningu sina, meS þri
aS þekja kistuna meS blómum. Hjá
banasæng Jóhanns sáluga var stadd-
ur, auk konu hans og dóttur, Baldur
sonur hans ásamt konu, sem komiS
höfSu vestan frá hafi til þess að sjá
föður sinn í síSasta skifti. Greftrunin
íór fram 27. mánaðarins i Forest Hill
grafreitnum, þvi biðiS hafSi veriS
eftir Sturla syni Jóhanns heitins. sen»
á heima i Californiu, og sem þó ekkí
gat komiS sökum annrikis fyrir stjórn-
ina v'iðvikjandi yfirstandandi stríSi.
Jóhann sál. var bróSir IndriSi
Einarssonar skrifstofustjóra á ís-
landi.
Duluth, 2. október 1917.
s1. vr.
Dánarfrcgn.
Þann 15. september lézt aS heimili
sínu kona GuSmundar SigurSssonar
aS Silver Bay, Sigurlín Hallsdóttir,
33 ára gömul, frá sjö börnum, öllum
á æskuskeiSi. Banamein hennar var
innvortis sjúkdómur, sem þrátt fyrir
læknishjálp varS ekki viS gert.
Hin látna var sannarlegt ljós í hátt-
prýSi og framkomu bæSi útá og
inná við. og vel þroskuð bæði að and-
legu og líkamlegu atgjörfi. Hún var
jarðsungin af séra Hirti Leó að viö-
stöddum fjölda manns, og mælt er aS
hann hafi flutt þar eina af stnutn
snildar ræSum. — MaSurinn hverfur
en minningin varpar Ijósi t hjörtu
þeirra sem eftir lifa og vita vhað þeir
hafa mist.
29. seþtember 1917.
Kunnugur.
Til skáldsins
Stephans G. Stephanssonar.
JOrkt í tilefni af heimför hans).
Það gladdi mig stórlega, góSvinur minn;
er goðborin.Tólarlands drotning
þér bauS heim í fallega fjalldalinn sinn,
svo fengi’ ’hún aS sýna þér lotning!
sem óðmœring helstum, sem átt hefir hún,
— þó oft sé ]>ar hópurinn fríður.
Hún hugfangin verSur og hýrleg á brún,
er heim þig ’hún velkominn býSur!
Sú göfuga kona og böm hennar blíS,
sem bróður og syni þér fagna.
Og miðnætursólin og sveit hver svo fríS
mun sál þína töfra og magna.
Og heiðar og bláfjöll og hájökla kranz
þér heilsa, Sem forn-vini góSum,
og fossarnir stíga þér fjörugan dans,
og flytja þér ávarp — í Ijóðum!
Þér brosa viS ntóar og grundir og grjót,
og glókollar túnum á vænum.
Og hlæjandi lækirnir hlaupa þér mót
í hlíSunum fjalianna grænum. —
Og fornkappa andarnir flykkjast til þin,
og fagna J>ér hýru með geSi.
Og hulaufólk prýðir öll híbýlin sín,
og hoppar og dansar af gleSi.
Já, gestrisnin frónska, svo góðfræg um lönd.
þér göfugan faSminn mót breiðir.
Og blómklædda náttúran býður þér hönd,
og brosandi víða þig leiðir.
Þótt gleðji þær alla, sem ge'ðjast þeim aS
þær góðskáldum sinum mest unna.
Og enginn, sem þekkir þær, efast um það,
að óSinn þinn meta þær kunna.
Þig flytur nú alíslenskt fley yfir Dröfn
á frægðar- og skemti-för þinni.
ÞaS skili þér, snillingur, heilum í höfn
á hjartkæru eyjunni minni! —
En þegar þú hefir þér heima vel skemt,
hjá hugglöSum mönnum og konum,
þá siglir þú vestur meS fleygiS þitt fermt
af fjöri og gleði og vonum!
Ef ferðast eg gæti, sem fuglinn, um geim,
og fótlétti sólgeislinn hái,
með farfuglum vorsins eg færi þá heim
til fóstrunnar, — sem eg æ þrái! —
En kv'eðju þú berS henni kæra frá mér.
— hún kannast mun “týnda” viS soninn.
AS sjá hana lífs eSa liSinn — þaS er
mín ljúfasta óskin og vonin!
7Mai 1917 J.
/. Asgeir J. Lindal.