Lögberg - 21.10.1937, Side 6

LÖGBHRG, FIMTUDAGINN 21. OKTÓBER 1937

Madame Thérése
Það hlýtur svo að vera, að fjandinn sjáÞ
ur hafi vald á manni, þegar svona stendur á,
því í staðinn fyrir að reyna að bjarga mér
og flýja, þá stóð eg þama starandi eins og
negldur niður og ætlaði að horfa á bardagann.
Eg var hræddur, en forvitnin yfirbugaði
hræðsluna.
Meðan eg titraði og starði, vora Croatar
á torginu og eg heyrði foringjann hrópa:
“Skjótið!” Svo heyrðist ægileg skotþruman,
og svo ekki neitt, nema suða fyrir eyrum
mér. Öll sú hliðin á ferhyrningnum, sem vissi
að strætinu, skaut í einu, hver einasti maður
úr þremur röðunum. Rúðurnar féllu úr glugg-
unum okkar og brakaði í um alt. Reykurinn
fór inn í borðsalinn okkar og rusl úr skot-
hylkjunum og alt fyltist af púðursvælu.
Eg starði, með hárið eins og á hræddum
héra; og eg sá þessa Croata með sítt hár, þar
sem þeir stóðu og óðu fram í gráum skot-
reyknum, og stukku og féllu og stukku aftur
fram, eins og þeir ætluðu að ganga eða
stökkva bókstaflega, yfir ferhyringinn, Og á
bak við þessa fyrstu Croata voru alt af fleiri
og fleiri, sem voru að koma óðfluga, sam-
kvæmt villimannlegum óhljóðum foringja
sinna: “Fram! Fram!”
“Skjótið, önnur röð!” sagði yfirforing-
inn, sem inni hafði verið hjá okkur, mitt í
þessum óendanlegu óhljóðum óvinanna. Það
var eins og hann væri að tala inni í borðsaln-
um okkar, svo var röddin skýr, ákveðin og
róleg. %
Ný skotþruma reið af. En hvernig múr-
inn hrundi, hvernig hellurnar losnuðu af þök-
unum og hvernig loft og láð virtist blandast
saman í eitt. Lisbetli, sem var í eldhúsinu,
rak upp svo hátt, hvelt og skerandi skríkju-
hljóð, að gegnum öll óliljóðin úti, lieyrðist
hennar neyðaróp eins'og yfirgnæfandi blíst-
ur.
Eftir að þessi mikla skothríð var um
garð gengin, sem líktist því að allir í ferhyrn-
ingnum hefðu skotið í einu, byrjaði fyrsta
röðin aftur. Maður sá ekki hvort önnur röð
var að láta byssur sínar síga eðg lyfta þeim
til að hleypa af, því nú fóru allir í fyrstu röð
á knén og héldu byssum sfnum til varnar, og
þriðja röð hlóð byssurnar og rétti þær svo að
annari röð.
Croatar hömuðust eins og ofviðri kring-
um ferhyrning lýðveldissinna og hjuggu og
lögðu með sínum afarlöngu sverðum. Af og
til fauk hattur af manni hér og þar. Einn
þessara Croata rak sporana svo þrælslega
í hest sinn, að hann stökk í háaloft og hentist
áfram yfir þrjár raðir manna og kom niður
inni í ferhyrningnum, en þá réðist foringinn
á hann og lagði spjótinu gegnum hann með
svo miklu afli, að hann negldi hann bókstaf-
lega niður í lendar hestsins. Sverðið sökk að
hjöltum. Mér rann kalt vatn milli skinns og
hörunds. Eg ætlaði að flýja eitthvað, en þá
í einni svipan sneru Croatar þessir við og
flý&i eins hratt og hugsast gat og skildu
eftir fjölda sinna manna og hesta á torginu.
Hestarnir reyndu að rísa á fætur og féllu
jafnharðan flatir aftur. Fimm eða sex ridd-
arar voni flæktir í ístöðunum og reyndu að
losa sig. Aðrir alblóðugir skriðu á fjórum
fótum og kölluðu með aumkvunarlegri rödd.
“Fyrirgefið, Frakkar!” í angist sinni yfir
því að þeir yrðu myrtir. Nokkrir þoldu ekki
við fyrir kvölum og báðu hástöfum um að sér
yrði hjálpað fljótt inn í eilífðina. Flestir
hvíldu hreyfingarlausir.
I fyrsta sinn á æfinni skildi eg nokkurn
veginn hvað dauðinn er að ytri sýn. Þessir
menn, sem eg hafði séð fyrir tveimur mínút-
um, heilbrigða og hrausta, ráðast á óvini sína
með ofsabræði og stökkva í háaloft eins og
úlfa, lágu nú hér allavega, og hér og hvar í
kösum, líflausir og hreyfingarlausir eins og
steinarnir á veginum.
Með'al lýðveldissinna höfðu menn líka
fallið, og skörð höfðu komið í ferhyrninginn
trausta. Líkamarnir lágu á grúfu víða; öðr-
um blæddi út óðum og lagaði blóð um and-
litið. Þeir, sem gátu bundið sár sín, oft á
höfðinu, og byssan lág við fætur þeirra; en
þeir fóru ekki úr röðunum. Félagar þeirra
hjálpuðu þeim, bundu vasaklútum um sárin
og létu hattana á höfuð þeim, sem höfðu fall-
ið af.
Yfirforinginn á hestbaki nærri gosbrunn-
inum, með fjaðraskúf á hattinum, sem náði
niður á bak og sverð í hendi, rétti við raðirn-
ar. Nærri honum voru lúðurþeytarar í línu,
og dálítið lengra frá, alveg fast við hornið
næsta á strætinu, voru vínverðirnir. Við
heyrðum lúðraþyt Croata þar sem þeir blésu
til undanhalds. En er þeir höfðu komið fyrir
næsta horn þar sem barist var, höfðu þeir
stanzað. Einn af varðmönnum þeirra beið
við hornið á bæjarhöllinni, en við sáum ekki
nema höfuðið á hesti hans. Nokkur skot
heyrðust enn.
“Hættið að skjóta!” sagði foringinn.
Allr liættu og ekkert heyrðist nema lúðra-
hljómur í fjarlægð.
Nú fór vínvörður Thérése inn á meðal
raðanna til þess að hella á fyrir menn víni til
hressingar. Svo fóru sjö eð'a átta háir menn
að vatnsbrunni, til þess að ná vatni í matar-
pönnurnar, til að þvo sár manna, en þegar
hinir særðu sáu vatnið, báðu þeir hálfgrát-
andi um að fá að drekka.
Eg var í glugganum hálfur úti, og hall-
aði mér í áttina til þessa fólks. Eg var að
hugsa um hvort rauðu kápurnar, Croatar,
myndu koma aftur. Foringinn horfði líka í
þessa átt og talaði við kaftein einn, og lét
hallast til livíldar í söðlinum, meðan hann
talaði. Alt í einu kom kafteinn að ferhyrn-
ingnum, ruddist inn milli raðanna og hrópaði,
er hann kom að mér:
“Hvar er húsbóndinn úr þessu húsi?”
“Hann er farinn út. ”
“ Jæja, þú þarna,.... fylgdu mér til þak-
herbergisins. . . . Fljótt!”
Eg skildi klossana þar sem eg var, greip
í stigann og klifraði upp stigann bak við
ganginn eins og íkorni upp tré. Kafteinninn
fylgdi mér eftir. Þegar við komum upp á
loftið, sá hann á augnabliki stigann upp í
dúfnahúsið og klifraði upp á undan mér. Þeg-
ar hann kom upp í dúfnahúsið, setti hann
olnbogana á röðina á opinu út og hallaði sér,
til að sjá sem bezt. Eg horfði undir hendur
honum. Allur alfaravegurinn, eins langt og
augað eygði, var þakinn mönnum, riddara-
liði, fótgönguliði. Það voru “rauðkápur,”
Croatar; þar voru kistur og kassar í röðum,
grænar skikkjur, hvítir klæðnaðir, hjálmar,
brynjur, raðir af lagvopnum og byssustyngj-
um, og raðir af hestum. Alt þetta, allur þessi
skari af mönnum, hestum og flutning, var að
síga áleiðis til þorpsins.
“Það er áreiðanlega her,” sagði hann í
lágum hljóðum. Hann sneri sér við í hend-
ingskasti, til að fara niður stigann aftur; en
honum datt eittlivað í hug og stanzaði. Hann
benti mér yfir þo^pið. Beggja megin í þorp-
inu voru byssur og í einum stað var löng röð
af rauðum kápum, sem virtust sökkva niður í
jörðina bak við trjáaraðir.
“Þú sérð þessar rauðu kápur,” sagði
liann.
“ Já.”
“Er vagnavegur þarna í gegn!”
“Nei, það er stígur.”
“0g þessi sprunga eða þrönga gil, sem
sézt hérna framundan, er hún djúp?”
“Ó, já!”
“Svo það er aldrei farið þar á vögnum
eða með plóga.”
“Nei, það væri ómögulegt.”
Þegar hann heyrði þetta, fór hann strax
niður aftur, án þess að spyrja mig meira og
hentist í stökkum niður stigann. Eg fór á
eftir og við vorum varla augnsnar alla leið
niður, en við vorum ekki komnir miðja vegu
í ganginum þegar urmull riddaraliðs ruddist
að svo húsin skulfu. Þrátt fyrir þetta fór
kafteinninn af stað, fór yfir torgið, hrinti
tveimur mönnum frá úr röðunum og hvarf.
Það' virtust þúsundir hinna smærri lægri
radda, sem líktust krunki óteljandi krákna frá
einum enda til annars á strætinu, og nálega
drekti hinum þunga ægilega jódyn og kvað
við:
“Húrra! Húrra!”
Eg var stoltur af að hafa fylgt kaftein-
inum í dúfnahúsið og nógu djarfur til að fara
alveg út í dyr. Tartarar voru að koma; það
voru þeir í þetta sinn. Þeir komu eins og
ofviðri, með' lensur á lofti og skikkjurnar
fljótandi í vindinum niður um bakið, eyrun
byrgð í bjarnarskinnshúfum, nefið fta^rri
horfið í hið mikla úfna yfirskegg, augun upp-
glent og stóru skammbyssurnar í beltinu.
Þetta var eins og ný draumsýn. Eg hafði að-
eins tíma til að kasta mér aftur á bak flötum
inn í húsið. Mér virtist hver blóðdropi þorna
í æðum mínum, og það leið aðeins eitt augna-
blik þar til skothríðin byrjaði, og þá var eins
og eg vaknaði af draumi, þá aftast í borð-
salnum, móti brotnu gluggunum.
Loftið var dimt og ferhyrningurinn hvít-
ur af reyk. Yfirforinginn sat einn bak við
hreyfingarlaus á hesti sínum, nærri gosbrunn-
inum. Maður hefði getað tekið hann fyrir
myndastyttu úr málmi, er maður horfði yfir
bláa eldf’lóðið, þar sem hundruð logar léku.
Tartarar stukku bókstaflega, þeir hentust
kringum ferhyrninginn, lögðu lensum sínum í
hópinn og hrukku svo frá á víxl; aðrir hleyptu
af skammbyssum sínum á fjögurra feta vega-
lengd, að ágiskun.
Mér virtist ferhyrningurinn vera að lam-
ast, ruglast. Það var rétt.
“Lagið þið raðirnar! Standið fast!”
sagði yfirforinginn.
En ferhyrningurinn gaf eftir, svo að úr
varð hálfhringur í miðjunni og varð mið-
punktur við gosbrunninn. 1 hvert sinn sem
óvinimir lögðu lensum sínum að ferhyrningn-
um, kom röð byssustingjanna frá herhyrn-
ingnum á móti eins og leiftur; en stundum var
einhver ekki viðbúinn með byssuna og sting-
inn. Ferhyrningsmenn höfðu ekki tíma til að
hlaða byssur sínar. Þeir gátu engu skoti
skotið. Tartarar komu svo óðfluga, fleiri og
óðari en áður, og vöfðu sig, ef svo mætti að
orði kveða, utan um herhyminginn, í þessum
“áhlaupsofsa, og æptu stöðugt siguróp úr
nálega hverjum barka, þeir þóttust svo vissir
um að þeir væru að gera út af við þénnan litla
ferhyrning.
Eg hélt það gæti ekki annað verið en að
þeir væru að gefa eftir og gefast upp, þegar
foringinn mitt í hörðustu sókn Tartara, tók
af sér hattinn, veifaði honum á sverðsoddin-
um og fór að syngja hersöng Frakka, Le
Marseillaise: “Fram til orustu ættjarðar
- niðjar ...” Mann hálfpartin hrylti við.
Hver einasti maður, sem gat komið upp hljóði
af ferhyrningsmönnum fór að syngja með
foringjanum, og dróg enginn af sér.
'Á augnabliki réttist ferhyrningurinn við.
Þessi urmull manna raðaði sér fram á stræt-
ið, þokuðu hinum sem utar voru, hver af öðr-
um, lengra og lengra út á strætið; miskunn-
arlaust réttu þeir úr boganum frá brunnin-
um, eins og menn væru ekki þyngri en korn-
öx á akri. Það var það ægilegasta, sem eg
hafði séð. Það var eins og söngurinn hefði
gert þessa Republikana óða. Það var voða-
legt, og eg hefi síðan komist að þeirri niður-
stöðu að menn verð'i vitstola í þessum orust-
um og séu þá grimmari nokkru öðru óarga-
dýri, sem sögur fara af.
En eg átti eftir að sjá það hræðilegasta.
Það var þetta: að yztu raðir óvinanna, Tar-
tara við enda strætisins, sáu ekki og vissu
ekki hvað var að gerast inni á torginu, og
flönuðu því áfram sem óðir væru, hvæsandi
stöðugt: “Húrra! Húrra!” En á sama tíma
var verið að þoka fyrstu röð þeirra fyrir ban-
vænum byssustingjum til baka móti hinum,
sem voru að koma, síðustu röðunum. tJr
þessu varð óumræðilegur troðningur og um-
brot upp á líf og dauða og neyðaróp hvaðan-
æfa. Þessir stóru hestar Croata, með út-
flentar nasir, hringaða makka ög augun voru
nærri út úr höfðinu. Þeir hvæstu og frísuðu,
svo líkast var sem haglhríð væri á.
Eg sá þessa ólánssömu Croata álengdar,
örvita af hræðslu, snúa við og færa lensurnar
fast að handleggjum sinna manna, til þess að
fá rúm til að komast áfram; og eg sá þá svo
skjótast eins og hrædda héra í næstu kofa eða
hreysi.
Tveimur mínútum seinna var strætið
autt. Það voru eftir af þessum vesalingnm
tuttugu og fimm eða þrjátíu, lokað'ir inni eða
umkringdir á sViðinu. Þeir höfðu ekki séð
hvað varð af hinum, voru ráðalausir og vissu
ekki hvert þeir ættu að flýja. En það var
fljótlega skorið úr því. Nýtt áhlaup lagði þá
á bakið, nema tvo eða þr já, sem söktu sér nið-
ur í gryfju, sem grafin hafði verið af grafara
nokkrum.
Maður gat ekki séð hvað margir menn og
hestar höfðu fallið. Hvorttveggja var í haug-
um. Blóðið rann úr þessu og yfir menn og
hesta sumstaðar, alla leið í brynnitjörnina
okkar.
“Hættið að skjóta!” sagð'i foringinn f
annað sinn. ‘ ‘ Hlaðið byssurnar! ’ ’
Þá sló einhver klukka níu. En það var
ekki gott að reiða sig á klukkur í þorpinu, eins
og nú var koöiið. Húsin voru sundurskotin;
giuggahlerar hengu út, gluggar voru möl-
brotnir, reykháfar hölluðust til falls. Strætið
var þakið þakhellum og brotnum tígulstein-
um, þök húsanna voru öll opin og valkestir
dauðra manna og hesta, sem færðir höfðu ver-
ið til hliðar og börðust um og blæddi út, þakti
stórt svæði. Maður gat varla horft á þetta.
Republikanar, sem hafði fækkað um
helming, með hattana hangandi niður á bakið
og ægilegir á svip, biðu og liéldu um byssur
sínar. Bak við, nokkur skref frá húsinu okk-
ar, ræddi foringinn við samverkamenn sína.
Eg heyrði vel hvað þeir sögðu.
“ Við höfum enn öðrum að mæta, Austur-
ríkismönnum,” sagði foringinn djarflega.
Það sem liggur fyrir, er að komast héðan sem
fyrst, án þess að missa fleiri menn en við höf-
um nú þegar tapað. Eftir svo sem einn
klukkutíma, höfum við tuttugu og fimm þús-
und eða þrjátíu þúsund menn að fást við. Ef
þeir ráðast á þorpið með sínu fótgönguliði,
þá erum við frá. Eg legg til að við flýjum.
Hefir nokkur nokkuð annað að segja!”
“Nei, það er ágætt áform,” sögðu hinir.
Þeir fóru af stað, strax, og tveimur mín-
útum seinna sá eg fjölda hermanna fara inn
í húsin í þorpinu kasta út stólum og borðum
og skápum, út í einn haug, frá mörgum hús-
um. Sumir, sérstaklega þeir sem fóru upp í
þakherbergin, köstuðu út strái og stör. Aðrir
drógu út vagna og önnur ækiáhöld, úr skúrum
og skýlum. Á tíu mínútum hlóðu þeir hlaða
úr )>essu eins háan og húsin, úr húsmununum.
Ofan á það létu þeir svo strá og stör, hvert
lagið ofan á annað. Lúðurþytur kallaði þá
saman, sem höfðu verið við' verkið, og innan
fárra augnablika fór eldur að læsta sig stall
af stalli í hlaðanum af húsgögnunum og hálm-
inum og litaði þök húsanna nærri, með sín-
um rauða loga og myndaði gríð'arstóra livelf-
ing af biksvörtum reyk, sem virtist livíla yfir
þorpinu. Óp heyrðust stöðugt í fjarlægð og
nokkur byssuskot, eins og úr annari átt; en
ekkert sást. Foringinn gaf skipun um að
flýja, gætilega þó.
Eg sá Republikana fara í röðum fram lijá
okkar húsi, með hægu en föstu fótataki, tindr-
andi augum, blóðugum byssustingjum, liönd-
um svörtum af óhreinindum og kinnfiska-
sogná. Tveir lúðurþeytarar gengu á eftir, án
þess að blása í lúðra sína. Annar var litli
drengurinn, sem eg hafði séð sofa í verkfæra-
skúrnum okkar. Hann var með peningakass-
ann á öxlinni og liallaði sér áfram á göngunni.
Tárin, stór og tíð, runnu niður kinnamar
sívölu, sem voru svartar af púðurreyk og fé-
lagi hans sagði við hann: “Reyndu að harka
af þér, Jón, berðu þig karlmannlega. ” En
það leit ekki út fyrir að sveinninn heyrði þessi
liughreystingarorð. Horatius Cocles var
horfinn og vínvörður Thérése líka. Eg horfði
á eftir þessum hóp, þar til mennirnir hurfu
fyrir hornið á strætinu.
Fyrir stuttu liafði eldklukkan í bæjar-
höllinni hringt og alstaðar lengra frá heyrði
maður hræðslu og neyðaróp manna: ‘ ‘ Eldur!
Eldur! Hjálp! Hjálp! ’ ’
Eg horfði í áttina þar sem Republikanar
höfðu hlaðið upp liúsgögnunum og kvfeikt í.
Eldurinn hafði nú læst sig í húsin umhverfis
og stóð hátt í loft upp. Hinum megin heyrð-
ist dynur mikill, eins og enn væm hermenn
að ryðjast inn á strætin, en það voru logarnir
úr loftherbergjum húsa, sem nærri stóðu, sem
sendu langar eld- og reykjartungur til lilað-
ans mikla, svo sem til að flýta fyrir að bylta
um bálkinum, sem í báli stóð. Þessi hlaði
hafði náð þvert yfir strætið og kviknaði því í
húsunum beggja megn strætisins.
IV.
Eftir burtför Republikana leið meira en
fjórðungur stundar, svo að enginn sást á
strætinu. Öll hús virtust vera auð. Hinum
megin við þessa girðingu fór að heyrast
hávaði, sem jókst hraðfara og lirópað var í:
“Eldur! Bldur!” Þessar raddir virtust
f jölga og hækka ískyggilega.
Eg fór út í verkfæraskúrinn okkar,
hræddur mjög við brennuna. Ekkert heyrð-
ist til manna í nágrenninu, ekkert nema
snarkið í eldinum og stunur særðs manns, upp
við vegginn í hesthúsinu okkar; hann liafði
fengið kúlu í bakið og lá fram á hendurnar,
sem hann setti fyrir sig sem stoðir, til að
halda sér uppi. Það var Croati. Hann
horfði á mig með ægilegum örvæntingarsvip.
Dálitlu fjær lá hestur á hliðinni, sem var að
reyna að halda uppi höfðinu á langa hálsinum
og líktist höfuðið, sem riðaði fram og aftur,
klukkuhengli.
Þegar eg stóð þarna var eg að hugsa um,
hvað Frakkar væru miklir yfirgangsmenn og
ræningjar, að fara að brenna okkur inni svona
án nokkurra orsaka. Þá heyrði eg eitthvert
þrusk bak við mig. Eg sneri mér við og sá eg
þá í skugganum í skúrnum innan um hey og
strá sem var að hrjmja, í hlöðunni innar, ná-
granna okkar Joseph Spick, með uppglentum
augum. Hann stakk nú höfðinu út ofurhægt,
lagði við hlustirnar og kom í áttina til mín.
Og þegar hann þóttist viss um að Republik-
anar væru farnir og á flótta, þá kom hann út
og rétti úr sér, og sveiflaði exi sinni sem áður
vairi, segjandi:
“Ó, hvar eru þeir, þossi þrælmenni!
Hvar eru þeir? Eg skal uppræta þá af jörð-
inni.”
“Ó,” sagð'i eg, “þeir eru farnir. En ef
þú hleypur, þá geturðu máske náð þeim í út-
jaðri þorpsins.”
Þá leit hann í augu mér rannsakandi, og
þegar hann sá að eg meinti ekkert ilt, hljóp
liann að bálinu mikla, nú beggja megin við
strætið.
Ýmsar aðrar dyr opnuðust á sama augna-
bliki, og menn og konur komu út og lituðust
um. Konurnar fórnuðu höndum til himins,
hrópandi: ‘ ‘ Hvað þeir eru mikil þrælmenni!
Hvílíkir djöflar!” Og allir lilupu til að ná í
vatnsílát til þess að slökkva eldinn.
Á fáum augnablikum var gosbrunnurinn
og nágrennið alt umkringt fólki, svo ekki
gátu allir komist nærri. Þeir mynduðu nú
keð'ju af mönnum til beggja handa frá brunn-
inum og fluttu vatn í logann, þannig að liver
tók við af öðrum, og færðust þannig að þeim
húsum, sem nokkur vegur var að bjarga.
Nokkrir hermenn stóðu uppi á liúsaþökun-
um og heltu vatni í logana, en alt, sem mögu-
legt var að gera var að bjarga húsunum
lengra frá, sem ekki var mikill eldur í enn.
Um klukkan ellefu lagði bláan loga hátt í loft
upp. Meðal vagna þeirra, sem hafði verið
hrúgað saman, var vagn vínvarðar madömu
Thérése. Kjaggarnir hennar tveir með
brennivínsblöndunni voru að brenna.