Lögberg - 20.01.1938, Side 6

LÖGBBBG, FIMTITDAGINN 20. JANÚAR, 1938
6
Madame Thérése
“Ha! Monsieur Jacob, ” svaraði madama
Thérése. “Þessir Doktorar ■ajá hlutina má-
ske í því ljósi, sem þeir óska að þeir séu. Það
kemur oft fyrir og sýnir ekki ætíð óeinlægni
manna. Það er ekki með vilja að þeir villa
öðrum sjónir; en þeir misskilja sjálfir.”
Gamli Smith sagði um leið og hann stóð
á fætur: “Alt sem eg veit fyrir víst, er það,
að hermenn Republikana berjast hraustlega,
og ef Frakkar hefðu þrjú hundruð þúsund til
fjögur hundruð þúsund slíkra manna, þá
myndi eg efast meira um okkar styrk en
þeirra. Þetta er mín skoðun. Viðvíkjandi
hefnd Júpíters, sem kastaði fjöllunum yfir
óvini sína, svo að eldfjöllin gætu spúð þeim
í loft upp, m.eð annari hraunleðju, hefi eg
það að segja, að það er mér spáný bardaga-
aðferð. Fg skil j)að ekki. Eg hefði gaman
af að sjá það.”
“Og eg —” sagði Mauser — “eg held að
Doctor Zacharias viti ekki hvað hann er að
tala um eða það sem hann er að tala um. Ef
eg skrifði í blaðið, yrði alt annað uppi á ten-
ingnum.” Hann beygði sig niður að ofnin-
um, til að ná í logandi kvist. Hann langaði
mikið í að reykja pípu sína, og ætlaði að
kveikja í lienni. Gamli Smith fór að alveg
eins, og þar sem nú var orðið dimt, fóru þeir
allir út, Koffel síðastur. Þeir kvöddu frænda
með handarbandi og hneigðu sig fyrir
madömu Thérése.
XIII.
Næsta dag fór madama Thérése að vinna
við liúshaldið. Hún skoðaði í skápana, braut
saman borðdúka og pentudúka, skyrtur og
jafnvel gömul léreft síðan á dögum gömlu
ömmu Leherel, sem lá í haugum. Hún tók úr
það af því, sem hún hélt að mögulegt væri að
gera við og svo hreinsaði Lisbeth stóra tunnu,
sem stóð í búrinu og var ekki frí við ösku.
Svo varð að' hafa heitt vatn á stónni altaf, til
þess að þvo og lireinsa alt. Næsta dag var
farið að setja stífelsi í léreft öll, slét'ta, brjóta
saman aftur og gera við með ýmsu móti.
Madama Thérése átti ekki sinn líka, sem
saumakona; þessi kona, sem menn héldu að
væri ekki til neins, nema til að hella í og úr
glösum einhverju groggi og flækjast á eftir
illa klæddum, rifnum og skytnum hermönnum,
kunni meira af því, sem nauðsynlegt er að
kunna á góðu heimili en nokkur borgarakona
í Anstátt. Hún jafnvel innleiddi útsaum,
blómsaum og stafagerð í saum, sem haíði ver-
ið alveg óþekt í þorpnu áður. Hér var ein
bendingin um hvað byltingin franska flutti
þekkingu af mýmörgum tegundum inn í land-
ið.
Þar að auki hjálpaði madama Thérése
Lisbeth í el^Iliúsinu, með að breyta til batn-
aðar ýmsu, án þess að láta gömlu konuna
verða vara við; því henni hefði ef til vill mis-
líkað, ef hún hefði orðið þess vör.
“Sjáðu nú til, madama Thérése,” sagði
gamla konan stundum, “hvernig al't getur
breyst fljótt. Þegar þú komst fyrst fanst
mér eg ekki geta liðið þig vegna þess að þú
varst á hlið Republikana, en nú, ef þú færir
héðan, þá held eg við færum öll með þér, —
að við gætum ekki lifað án þín. ”
“Ó, það er eðlilegt,” sagði madama
Thérése. “Hver og einn er bundinn sínu um-
hverfi, heimi og högum. Eg var þér ókunn
og þú hafðir ýmugust á mér. Hver sem hefði
verið í þínum sporum, myndi hafa verið alveg
eins.”
Svo bætti hún Við með viðkvæmni:
“Bn eg verð að fara, Lisbeth; eg á ekki
hér heima. Eg hefi ýmsu öðru að gégna á
öðrum s'töðum. ”
“Hvaða vitleysa! Vertu kyr hjá okkur.
Þú þarft ekki að fara frá okkur. Nú, þú veist
hvaða álit allir liafa á þér í þorpinu, og fólkið
er gott fólk.. Láttu þessa fátæklegu hermenn,
bróðarlausu, eiga sig. Það á ekki við fyrir
góða konu eins og þig, að flækjast með hern-
um og verða fyrir kúlum hermanna eða ein-
hverju öðru litlu betra. Við sleppum þér
ekki. ”
Þegar Lisbeth sagði þet'ta, reigði madama
Thérése höfuðið, og í svip hennar var það
ljóst, að hún myndi einhvern góðan veður-
dag segja: “1 dag fer eg héðan”; og þá yrði
hún ekki stöðvuð af neinum.
En altaf var verið að ræða um stríðið og
um alheimsfrið. Það var frændi, sem hélt því
uppi. Á hverjum morgni þegar liann kom á
fætur byr.jaði hann á því efni við madömu
Thérése. Hann sagði að það væri alveg nauð-
synlegt að friður ríkti í heimi hér og Guð
almáttugur hefði ætlast til þess frá upphafi,
ekki aðeins meðal allra manna heldur einnig
meðal dýranna. Hann sagði að allir góðif
og guðhræddir menn væru með því; og að öll
eymd og þjáningar væru afleiðing þessara
styrjalda, svo sem: landfarsó’ttir, dauði tuga
og hundraða þúsunda, rán og brennur, sem
legðu alt í auðn. Hann sagði að það yrði að
vera höfðingi fyrir hverju riki, tii þess að við-
halda góðum siðum og friði og að þarafleið-
andi yrðu aðalsmenn að styrkja höfðingjann;
þannig hefði það verið meðal Hebrea, Egypta
Assyríumanna, Grikkjá og Rómverja. Þetta
sagði hann að Rómverjar hefðu skilið full-
komlega og því koisið ræðismenn og alræðis-
menn til að stjórna; og þeir hefðu verið nokk-
urs konar konungar hver í sínu umdæmi; en
stjórnina hefðu íramkvæmt aðalsmenn, stór-
ættaðir, styrktir af minniháttar höfðingjum;
sem fólkið hlýddi og treysti meira og minna i
blíðu og stríðu. Þetta sagði hann að væri hið
eðlilega íyrirkomulag, sem ekki yrði breytt
nema fólkinu til meins, sjálfu; “því,” sagði
hann, ‘ ‘ þegar alt er í uppnámi, eins og í stríð-
um, þá geta hinir fátæku elcki unnið fyrir lífi
sínu og framfæri; þeir myndu talla til jarðar
og deyja eins og laufin að haustinu, er þau
losna við kvist þann, sem hefir gefið þeim
vökva.”
Hann sagði mýmargt annað, máli sínu til
stuðnings, en madama Thérése hafði ætíð
svar á reiðum höndum, sem sannaði, svo ekki
varð á vilst, að menn höfðu jafnan rétt, og
liafa æfinlega, til heimsins gæða og jafnréttis
á jarðríki, að það var ákvarðað af Guði al-
máttugum. Hún sagði að menn ættu að vera
mismunandi liátt settir, samkvæmt verðleik-
um, en ekki uppruna; að skynsamleg lög
gerðu, en dáðu hina sem rétt gerðu, sam-
kvæmt lögunum. “Og,” sagði hún, “það er
skömm og skaði, aö veita þeim viðurkenningu
og vald, sem ekki eiga það skilið. Það er að
gera lítið úr valdi og virðing sjálfum, að láta
óverðuga njóta þeirra, og það hlýtur að eyði-
leggja hinar virkilegu réttlætistilfinningar;
því með því móti er gefið í skyn að þær séu
virtar að vettugi; þar sem al't slíkt: virðing
og vald, er bundið við tilviljun um uppruna
mannsins. Því til þess að koma slíku fyrir-
komulagi á og halda því við, verður að ryðja
úr vegi eða traðka á vissum mönnum. Skyn-
samir menn fella sig ekki við annað eins og
það. Xegar slíkur yfirgangur, svo þrælsleg
meðferð, er bersýnilega á móti lögmáji skap-
arans; þegar verður að berjast fyrir því með
öllu móti, af þeim, sem vilja græða á því, jafn-
vel drepa þá, sem í vegi eru — og þannig er
það — þá er eitthvað rangt. En afleiðing-
arnar ættu að koma í koll þeim, sem vilja
endilega viðhafa og viðhalda óréttlæti í það
óendanlega, gagnvart miklum meirihluta
manna!
I hvert sinn sem fraindi fékk slík svör,
varð hann mjög alvarlegur. Ef hann átti
ferð fyrir hendi upp í fjöllin, fór hann af
stað á hestbaki og hugsaði sjáanlega mikið, og
alstaðar spurði hann allra frétta og reyndi að
finna og finna upp betri sannnir fyrir sínu
máli, til að sannfæra madömu Thérése.
Á hverju kvöldi kom frændi heim, kátur
mjög, því nú þóttist hann hafa fiskað upp
eitthvað ágætt til sönnunar sínu máli. í
fjallaferðinni hafði hann fundið altaf eitt-
hvað nýtt, sem væri óhrekjandi; en það vildi
altaf Jiannig til, þegar hann fór að tala við
madömu Thérése, að hann sannfærðist fljót-
lega um að nýja sönnunin var ekki na>rri eins
sterk og hann hafði hugsað. Þessi kona af
fátæku almúgafólki komin'og alveg blátt á-
fram við alla, sá í gegnum hinar fyrirferðar-
miklu sögulegu sannánir frá dögum Grikkja
og Rómverja, gerði alt svo einfalt og ljóst,
og með óteljandi flísum, á kostnað fræmda.
Hún kastaði öllu út, nema haldgóðri, heil-
brigðri skynsemi.
Frændi varð svo sem ekki vondur, ]»ó hún
færi svona með liann. Nei, nei, það gagn-
stæða átti sér stað. Hann dáðist að svörum
hennar, hinu einfalda máli, sem altaf var
heima og aldrei þurfti að seilast eftir.
“Hvílík kona þú ert, madama Thérése!”
hrópaði hann. “Þó þú hafir aldrei lagt þig
eftir hugsanafræðinni, geturðu samt svarað
öllu og ])að svo skýrt og einfalt! Eg hefði
gaman af að sjá svipinn á ritstjóra Times,
honum Zachariasi, ef hann færi að ræða þessi
mál við þig! Eg er alveg viss um að þú
myndir setja hann í mát, þrátt fvrir allan
hans vísdóm og þrátt fvrir hans járnföstu
skoðun á málinu, sem er svo gagns'tæð þinni.
Bg er sannfærður um að mín skoðun á málinu,
og að nokkru leyti hans, er rétta skoðunin.
Eg er bara svo ónýtur að verja hana.”
Svo hlógu ]>au bæði og madama Thérése
sagði:
“Þú verð vel þína hlið, um alheimsfrið.
Eg er þér sammála; aðeins þetta verðum við
að gera fyrst: við verðum að reyna að losa
okkur við ]>á, sem vilja endilega stríð, og til
þess að losast við þá, verðum við að gera
betur en þeir. Yið, þú og eg, verðum bráð-
lega alveg sammála, því við erum einlæg,
hvort fyrir sig, og við kjósum bæði réttlæti
fyrir alla menn. Hina, marga hverja, verð-
um við að sannfæra með fallbyssukjöftunum,
því það er það eina, sem þeir hlus’ta á, og
máske sannfærir þá að síðustu. Þeir skilja
enga aðra rökfræði.”
Þá þagnaði frændi alveg; og mig furðaði
ekki á því. Það leit helzt út fyrir að honum
þætti vænt um að vera yfirunninn. Hann var
sjáanlega rólegur og ánægður.
Bftir þessar stjórnmálaræður kom röðin
ætíð að mér. Frændi hafði talsverða ánægju
af þessum ræðum, og svo fór altaf, að hann
virtist ánægður, þegar ekki var neitt meira að
segja í bráðina. Þá sneri madama Thérése
sér að mér. Eg kom upp að borðinu og stóð
þar og las í stóru bókinni og hún lagði hand-
legginn utan um mig. Þama stóð eg við
borðið, dálítið álútur, og lærði frönskuna.
Frændi gáði þess vel að ónáða okkur ekki,—
stóð upp ofurhægt og gekk fram að ofninum
og settist aftan við hann, rétti úr fótleggjun-
um fram á gólfið og hlustaði á lestur minn og
a’thafnir madömu Thérése, talsvert hrifinn.
Hann sat svona stundum liálftíma áður en
liann fór úr stígvélunum og kastaði yfir sig
skikkjunni. Hann vildi ekki gera neinn há-
\ aða og þegar við vorum búin með lexíuna,
hrópaði hann:
“Ágætt, Fritzel, ágætt! Þú lærir vel
þettn fagra mál, sem madama Thérése er að
skýra svo fallega fyrir þér. Hvílíkt lán fyrir
þig að hafa slíkan kennara! Þú skilur það
betur seinna.”
Plann kysti mig með viðkvæmni. Hann
áleit að það sem madama Thérése gerði fyrir
mig væri meira virði en það, sem hanu gerði
sjálfur.
Eg verð að viðurkenna ])að líka, að inér
leiddist aldrei þegar madama Thérése var að
kenna mér, þessi ágæta kona, svo blátt áfram
og skemtilegv Ef hún varð þess vör, að mér
ætlaði að leiðast, fór hún strax að segja mér
eitthvað, sem eg hafði gaman af og sem lífg-
aði mig upp. Hún hafði altaf eitthvað. Það
var sérstaklega ein bók, sem liún vitnaði í.
full af ýmsum spakmælum, eftirtek'tarverðum
mjög. Það voru “fræði” Republikana, um
ýmsar reglur og hreystiverk þeirra, sem eg
gleymi aldrei.
Svo liðu allmargir . dagar, og ekki bar
neitt til tíðinda. Atburðir, dag eftir dag,
virtust eintók endurtekning. Mauser og
Koffel komu á hverju kvöldi, eins og þeir
voru vanir í háa herrans tíð. Madama
Thérése virtist orðin ein af okkur, og svo leit
út sem þetta gæti varað, að minsta kosti út
öldina; þar til eitt kvöld að óvenjulegt og
alvarlegt atvik kom fyrir, sem gerði snögg-
lftga enda á þessa ánægjulegu ró okkar og kom
frænda út í hálfgerðar ófærur.
XIV.
Það var um morgun, að frændi var að
lesa mjög alvörugefinn í fræðum Republik-
ana bak við ofninn. Madama Thérése studd-
ist á olnboga út í gluggann, og eg tók tæki-
faírið að hlaupa út á hlað með Scipio.
Úti skamt frá var kunningi okkar Spicks
að kljúfa í eldinn. Að öðru leýti var algerð
þögn í þorpinu.
Frændi virtist liafa talsverða ánægju af
lestrínum. Af og til leit hann til okkar og
sagði:
“Þessir Republikanar eru bara afbragð,
þcir sjá mennina sem mikilsverðar verur.
Grundvallarskoðanir þeirra lyfta sálunum
upp í æðra veldi. Það er ljómandi fagurt!
Bg þykist viss um að liinir ungu muni fallast
á kenningar þeirra; því allar ungar verur,
heilbrigðar á sál og líkama, elska það sem er
fagurt og gott. Aðeins karlar og konur, sem
eru orðin gpilt og ú'tlsitin fyrir tímann af ó-
reg'lulegum lifnaði gætu gert sig ánægð með
það gagnstæða við það sem hér er sett fram.
Hvílík ógæfa að unga, hrausta og lieilbrigða
fólkið skuli þurfa að líða og devja hrönnum
saman, í byitingum þeim, sem eigingjarnir,
spiltir menn koma af stað!”
Madama Thérése brosti og hann hélt á-
íram að lesa. Þetta varaði hér um bil hálf-
tíma, og Lisbetli, eftir að hafa sópað út yfir
þrepskjöldinn, var farinn út í þorp, til að
masa við gamla Ruesels, eins og hún var vön.
Þá kom alt í einu ríðandi maður heim að dyr-
um okkar, alveg. Hann var í blárri kápu,
með lamhskinnshúfu á höfði, stuttaralegt nef
með grátt skegg.
Frændi lagð frá sér bókina, og við horfð-
um öll á gestinn gegnum gluggana.
Hann kemur líklega eftir þér, Monsieur
Doktor, til að líkna einhverjum nauðstödd-
um,” sagði madama Thérése.
Frændi svaraði ekki.
Þegar maðurinn hafði bundið hestinn við
stólpa hjá skúrnum, kom hann inn í ganginn.
“Er Doktor Jacob heima ?” spurði hann,
er hann opnaði dyrnar.
“Eg er hér,” sagði frændi.
“Hérna er bréf frá deild læknisins Fluer-
bach að Keiserslantern. ”
“Viljið þér setja yður niður ?” spurði
frændi.
Maðurinn svaraði ekki, en stóð kyr.
Þegar frændi las bréfið, varð hann fölur
sem nár um tíma, og eitt augnablik virtist
sem honum liði illa, og hann leit flóttalega til
madömu Thérése.
“Eg átti að koma með svar upp á bréf-
ið,” sagði gesturinn.
Segðu Feuerbach að eg þakki honum fyr-
ir bréfið, það er alt svarið,” sagði frændi. Og
án ]>ess að segja neitt meira, fór hann út ber-
höfð'aður og lagði af s’tað með sendiboðanum,
sem gekk og teymdi hest snn. Þeir fóru í
áttina til gistihússins Gullkrossinn. Sendi-
boðinn ætlaði vitanlega að hressa sig á groggi
áður en hann legði af stað til baka. Við sáum
nú frænda kominn heim aftur, ganga fvrir
gluggana undir skýlinu.
‘ ‘ Fritzel, ” sagði madama Thérése, ‘ ‘ færðu
frænda þínum hattinn lians.”
Eg hljóp út strax og sá frænda þar sem
hann gekk fram og aftur meðfram geymslu-
húsinu; og altaf hélt liann á bréfinu, eins og
hann hefði ekki sinnu á að láta það í vasa
sinn. Spicks starð'i á frænda. Hann stóð á
þrepskildi sínum, dimmur á svipinn, með
hendur kreptar utan um axarskaftið. Tveir
eða þrír aðrir nágrannar stóðu og störðu
gegnum glugga sína. Það var kalt úti og- eg
fór inn aftur. Madama Thérése hafði hætt
við vinnu sína, og sat sem í þungum ])önkum
með olnbogana í gluggakistunni. Eg settist
bak við ofninn. Eg hafði enga löngun til að
fara út aftur.
Þetta man eg alt vel, eins og fleira þegar
eg var drengur; en það sem skeði næst man
eg aðeins eins og í þoku. Eg skildi það ekki
vel, því eg var ekki nægilega þroskaður til
]>ess. Eg hugsaði mikið um það seinna, að eg
hafði ekki skilið fyllilega það sem skeði. Eg
man það samt, að frændi kom inn eftir lítinn
t íma, segjandi að menn væru þrælmenni; sum-
ir menn hugsuðu ekki um annað en drepa og
gera öðrum ilt. Og eg man að hann settist
í litla gluggann ekki langt frá dyrunum og
fór enn að lesa bréfið frá vini sínum Feuer-
bach, og madama Thérése stóð við vinstri
hlið honum og hlustaði. Eg man að hún stóð
teinrét't og var í vestinu sínu tvíhnepta og
hárið féll í fögrum lokkum um háls henni.
Hún virtist alveg róleg.
Þetta sá eg alt, og einnig Scipio, sem stóð
á miðju gólfi, horfði hátt og hringaði skottið.
En svo varbréfið; það var skrifað á góðri
þj'zku, sem eg skildi ekki neitt til hlýtar. Eg
skildi það samlt að einhver klagaði frænda
fyrir föðurlandssvik, að hafa snúist í flokk
með Republikönum, þessum þrælum, og fagn-
að vfir bvltingunni. Að madama Thérése var
líka fyrirdamd, álitin hættuleg, vilt og ósvíf-
in eins og' Republikanar, eiginlega með þeim
verstu, og að Republikanar söknuðu hemiar
mikið. Þetta kvöld átti prússneskur foringi
að koma með flokk til að sækja hana og flytja
hana til Mayence með öðrum föngum. Eg
tók líka eftir því að Feuerbaoli ráðlagði
frænda að fara varlega, því Prússar hefðu nú
yfirtökin í þessu nágrenni og flyttu alla, sem
þeir álitu hættulega til Bologne, sex hundruð
mílur, og söktu þeim þar í fenin eða skildu
þá þar eftir allslausa, til að sýna á hvérju
menn ættu von, ef menn þrjóskuðust við.
Bn það sem eg skildi ekki hið minsta, var
]»að, livað frændi varð vondur og hvað hann
sagði nú mikið alt í einu. Hann, sem vana-
h>ga var svo stiltur og æfður friðarpostuli
varð nú öskrandi reiður við félaga sinn, sem
bréfið var frá, manninn, sem altaf hafði verið
lionum samdóma um frið; nú varð hann reið-
ur við hann fyrir að benda ú að hann (Jacob)
skyldi fara varlega. Þennan dag varð litli
salurinn okkar, vanalega í algerðu logni, fyrir
ægilegu ofvíðri. Eg efast um að annað eins
óveður hafi nokkurn tíma áður komið þar.
Frændi vændi Feuerbach um að vera eigin-
gjarhan í mesta máta, og býsna nærri því að
halda á lofti stórbokkaskap Prússa, sem héldu
sem herteknum fylkjunum Palatanat og
Ilundsvick. Hann lýsti yfir ]>ví, að það væru
eins góð og rétt lög að Mayence, Trevice og
Spire eins og á Frakklandi; að madama
Thérése hefði verið skilin eftir á vígvellinum
sem dauð, af Austurríkismönnum, og að það
sem þannig væri skilið eftir, hvort sem væri
fé eða fólk, yrði almennings eign, að madama
Thérése væri frjáls; að hann léti engan leggja
hendur á hana, að hann ætlaði að fyrirbjóða
slíka handtöku, að hann ætti vin, lögmann
að Heidelberg, sem hann ætlaði að skrifa og
sem myndi verja hana, og að hann myndí
setja loft og láð í hreyfingu áður lyki. Hann
sagði að þeir myndu komast að raun um að
Jacob Wagner léti ekki fara illa með sig, og
að þeir myndu verða þess varir að jafnvel
friðsamur maður gerir allmikið til að verja
lög og rétt.
Á meðan hann flutti þessa ræðu æddi
hann fram og aftur um gólfið, með úfið hárið.
Hahn rifjaði upp allar gamlar reglugerðir
og lög, sem lionum duttu í hug, og hafði yfir
latínu klausur. Hann talaði einnig um ýms
spakmæli í bókinni um ‘ ‘ eðlileg mannleg rétt-
indi” og fór að lesa það, og stanzaði smátt
og smátt og stappaði fætinum með afli í gúlf-
ið og hrópaði: