Lögberg - 15.04.1943, Blaðsíða 2

2
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 15. APRJL 1943.
Bjarni Jónsson:
Stjörnuheiminum
lokið upp
Sjöstjarnan verður að þúsundum
stjarna.
“Og opni svo nóttin Guðs helgi-
dóm há
með sitt himneska gullljósasafn,
hvað er mannaverk? hégómi,
hugsa eg þá,
allt er hjóm, nema hýis eilífa
nafn”. Vitalis.
Náttúran fyrir ofan oss, him-
ininn, með öllum stjörnunum, er
heldur ekki öll, þar senr hún
er séð. Það er fleira en smæddin,
sem leynir fyrir oss dásemdun-
um í sköpunardýrð skaparans,
fjarlægðin gerir það líka.
Aldirnar liðu. Ávalt voru ein-
hverjir uppi, sem voru ósvefn-
ugir og “hugðu að stjörnum”
um nætur, eins og þeir Einar
Þveræingur og Stjörnu-Oddi í
Múla í Aðalreykjadal. Hugmynd
irnar voru barnslegar. Jörðin
var flöt, “kringla heimsins”, og
stóð kyrr, en öll himjnhvelfing-
in snerist um, eða var “stað
haldandi í kyrleiks valdi”, eins
og Eysteinn kveður í Lilju.
Grískir spekingar í fornöld kom-
ust að þeirri niðurstöðu, að
jörðin mundi vera hnattmynduð
en lengra komust þeir ekki.
Þess var getið til, að hún mundi
snúast um sjálfa sig, en því
trúðu fæstir, eins og stendur í
Málsháttakvæði Bjarna Orkn-
eyjabiskups:
“Heimi heyri eg sagt að snúi,
seggir fæstir hygg eg að því
trúi”.
Stjörnufróðasti maður forn-
aldarinnar, Ptolomæus, uppi
hálfri 2. öld f. k., kollvarpaði
öllum þessum getgátum. Heims-
skoðun hans um flatneskju jarð-
ar og að hún væri hreyfingar-
laus miðdepill alheimsins, hélst
frá því fram um miðja 16. öld
e. Kr. Reikistjörnurnar sýmlegu
í sólkerfi voru þekktu menn frá
sólstjörnunum; voru þær 7 alls
að meðtaldri sól og tungli og
hvörfuðu þær allar um jörðina,
hver í sínum heimi. Þær Uranus
og Neptúnus fékk enginn greint
berum augum, en engin tæki
voru til að “skyggnast inn í hið
hulda, sem nokkuð var fjær”.
Reikistjörnurnar voru taldar í
þessari röð: 1. Tunglið, næst
jörðu, 2. Merkúríus, 3. Venus,
4. Sólin, 5. Marz, 6. Júpíter, 7.
Satumus. Saturnus-himininn var
efstur, fjarst jörðu.
Ptolomæus byggði hugmynd
sína á heimsskoðun hins gríska
heimspekings Aristótelesar, kenn
ara Alexanders hins mikla.
Stóð sú kenning óhögguð allt til
þess er Nikulás Kópernikus koli-
varpaði henni með riti sínu um
“Gang himintunglanna”, er gef-
ið var út í Nurnberg 1543; vakt-
ist þá upp hver af öðarum til að
athuga stjörnuheiminn betur.
En þeir fengu eigi lokið hon-
um upp með berum augum. Þó
hafði Moestlin, kennari hins
fræga stjarnfræðings J. Keplers,
svo hvassa sjón, að hann gat
greint 14 stjörnur í Sjöstjörn-
unni og markað 11 af þeim á
stjörnubréf.
Nú fór margan forvitinn að
gruna, að stjörnuheimurinn
mundi ekki vera allur, þar sem
hann væri séður.
En hvernig átti að komast að
raun um það?
En nú vildi skaparinn. að
mannkyninu skyldi eigi vera
ókunnugt um niðurröðun hans í
stjörnuheiminum um aldur og
æfi; hann vildi svala hinni ný-
vöknuðu forvitni hinna sann-
leiksleitandi manna.
Það voru ólæsir gleraugna-
smiðir í Middelberg á Sælandi
í Hollandi, sem skaparinn valdi
til þess að finna upp verkfæri,
sem nota mætti til að sjá fjar-
læga hluti. Og um aldamótin
1600 eru þeir farnir að nota
þessi verkfæri og kölluðu kíki
og er það orð talið vera dregið
af orðinu keikur, þ. e. sá, sem
kastar höfði á bak aftur, til að
sjá það, sem er fjarri eða ofar
honum sjálfum. Sjónglerjasmið-
irnir hollenzku voru engir rit-
snillingar. Þeir lýsa hvergi
þessari uppgötvun sinni; hafa
heldur ekki verið sér þess með-
vitandi, að hún væri jafn mikil-
væg og hún reyndist. Er því
með öllu óvíst, hver þeirra hafi
fyrstur uppgötvað þessa nýung.
Gleraugnagerðin var orðin göm-
ul þar í landi; má því furða
þykja, að enginn skyldi hitta á
það fyrr, hvað gerðist, ef horft
væri í gegnum tvö sjóngler með
hæfilegu millibili. En þegar það
var fundið, þá lá nærri að búa
til tvær sjónpípur og smeygja
hvorri innan í aðra.
Það eitt er víst um -uppfindn-
ing”u þessa, að í skjalasaíni holl-
enzku stjórnarinnar hefir fund-
izt bréf, ritað 2. okt. 1608, þar
sem stjórnin svarar umsóknar-
bréfi frá Jóhannesi Lippersheý,
sjónglerjasmið í Middelburg;
hafði hann sótt um einkaleyfi
til að smíða kíkira eða þá æfin-
legt uppeldi af almannafé.
Stjómin kvaðst eigi geta veitt
þetta einkaleifi, því að þeir væru
svo margir, sem hefðu fundið
upp sams konar verkfæri, enda
segir einhver rithöfundur þeirra
tíma, að allir gleraugnasmiðir
hafi þótzt hafa' fundið kíkirinn
fyrstir. En hvort Jóhannes Lipp-
ershey eða Zakarías Janson hafi
gert fyrsta kíkirinn er óráðin
gáta; en líklegt þykir, að Jan-
sen hafi fyrstur smíðað smá-
sjána, en Lippershey kíkirinn.
Stjórnin hollenzka gerði Lipp-
ershey þá úrlausn, að hún skyldi
kaupa af honum^tvo kíkira háu
verði, en tók það fram, að þeir
yrðu að vera svo gerðir, að sjá
mætti með þeim báðum augum.
Upp frá þessu barst svo þekking-
in á kíkirnum út um alla Norð-
urálfuna á skömmum tíma.
Smíðaði nú hver af öðrum kík-
ira eftir lýsingum eða lausleg-
um bendingum og allir þóttust
þeir vera frumsmiðir að honum.
Einhver varð til þess að hafa
hollenzkan kíki með sér suður
til Feneyja og þaðan til Róma-
borgar.
Hinn frægi stjörnufræðingur
Galileo Galilei, heyrði getið um
þetta verkfæri í maí 1609, hversu
sjá mætti með því í fjarska
Og þótt hann hefði ekki séð
kíkinn sjálfur né heyrt honum
greinilega lýst, þá tókst honum
að smíða nýjan kíki af hugviti
sínu. Allar sínar stjörnúrann-
sóknir gerði hann síðan með
þeim kíki og varð heimsfrægur
af.
Galilei var fæddur í borginni
Pisa á ítalíu, var komin af að-
alsætt einni í Florentz. Faðir
hans Vincenzo var heimspek-
ingur og lærður vel og ritaði
margt um sönglist; en ekki #gat
hann veitt sonum sínum ræki-
lega fræðslu. En samt tókst
Galilei, þótt margt hamlaði, að
afla sér talsverðrar þekkingar
á fornmenntum* og almennum
lærdómsgreinum þeirra tíma;
þar að auki var hann orðinn
talsvert leikinn í dráttlist, mál-
aralist og söng.
Svo er að sjá, sém Golilei hafi
sjálfur ætlað að gera dráttlist
að æfistarfi sínu, en faðir hans
kom honum þá í háskólann í
Pisa; þar átti hann að nema
læknisfræði; en Galilei iðkaði
hinar fyrri listir sínar í öllum
tómstundum sínum, einkum
dráttlistina; varð það til þess,
að hann var látinn læra mæl-
ingafræði. Faðir hans var þessu
mótfallinn, en lét þó tilleiðast,
að sonur hans fengi að rækja
þá gáfuna, sem honum var gef-
in.
Þegar faðir hans dó, hvíldi
sú skylda á honum að annast
heimili föður síns. En s&ömmu
síðar fékk Ulbaldi, vinur hans,
því til leiðar komið, að honum
var veitt kennarastaða við há-
skólann í Padova um sex ára
skeið. Þangað fluttist hann svo;
en lág voru launin, 360 krónur
á ári.
í Padova var hugsunarfrelsi
meira en í Pisa. Þar voru ekki
fylgismenn kenninga Aristóteles
ar allt af á hælunum á honum til
þess að gera honum lífið leitt.
Smíðaði hann þar ýmsar vélar
fyrir ríkið og samdi rit um
margvísleg efni, sólskífur, afl-
fræði, stjörnufræði, byggingar-
list og jafnvel víggirðingar. Allt
hafði hann flutt þetta áður í
fyrirlestrum við háskólann og
þótti nýstárlegt. Hitamælir fann
hann og notaði bæði loft og
vatn til þeirra mælinga.
Um sömu*mundir tók hann að
skrifast á við stjörnufræðing-
inn Kepler og héldust þau bréfa
skifti meðan þeir lifðu báðir.
Þá var hann og farinn að hall-
ast að skoðun Kópernikusar á
sólkerfi voru. í bréfi til Keplers,
kveðst hann aldrei láta sann-
færingu sína í ljós um sannindi
nýrrar kenningar fyrr en nokkr
um árum síðar en hann hafi
öðlast hana. “Efinn er frum-
kvöðull uppgötvananna fyrir
mér og leiðin til að finna sann-
leikann”, segir hann.
Þegar kennslutími Galilei í
Padova var á enda, bauð öld
ungaráðið í Feneyjum honum
kennarastöðu við háskólann þar,
og skyldi hann nú hafa 720
krónur að árslaunum.
Um þær mundir tókst hon-
um að sjá stjörnu í stjörnu-
merki því, sem nefnist Naður-
valdur; andmælti hann þá þeirri
skoðun, að slíkir fyrirburðir
væru vígahnettir og sannaði
með mælingum, að hún væri
langt fyrir utan sólkerfi vort.
Var þá lengdur kennslutími
hans við háskólann og árslaun
hans hækkuð um 400 krónur.
Kom þá svo mikill fjöldi manná
til að hlýða á fyrrilestra hans,
að hann varð stundum að halda
þá undir berum himni.
Þá var það, að honum barst til
eyrna fregnin um hollenzka
kíkirinn; hefði hann þann eigin-
leika, að fjarlægir hlutir sýnd-
ust nálægir, ef í hann væri
horft. Sagt var, að frumsmið-
urinn að þeim kíki hefði verið
Metius Adriaan frá Alkmaar,
stærðfræðingur of stjörnufræð-
ingur, einn af lærisveinum Tyge
Brahe’s, hins fræga danska
stjörnufræðings.
Galilei hvarf nú aftur frá Fen
eyjum til Padova og hugsaði nú
ekki um annað en þessa nýung
og var .að, þangað til honum
tókst sjálfum að búa til kíki;
setti hann sjóngler saman á
ýmsa vegu, þangað til honum
tókst sjálfum að finna þennan
leyndardóm. Fyrsti kíkirinn þrí-
stækkaði hlutina. Þessi kíkir var
í fyrstu ekki annað en organ-
pípa úr blýi; var kúpt sjóngler
í öðrum enda hans, en íhvolft
í hinum. Fór hann nú með kíki
sinn til Feneyja og fengu færri
að sjá hann en vildu. Öldunga-
rgð borgarinnar veitti honum þá
kennarastöðu við háskólann í
Padova að nýju, og skyldi hann
nú hafa 2000 krónur að árslaun-
um.
Skömmu síðar smíðaði hann
annan kíki, sem stækkaði átt-
falt og loks hinn þriðja, er stækk
aði méira en þrítugfak. Þá opn-
aðist stjörnuheimurinn fyrir hon
um í allri sinni dýrð; nú sá
hann það, sem ekkert mannlegt
auga hafði áður litið og þá fyllt-
ist hjarta hans “ótrúlega mikl-
um fögnuði”. Fyrst af öllu at-
hugaði hann tunglið og sá þar
fyrstur manna fjöll og dali og
sléttur, þar sem annars sjást
eigi glöggt nema 6. Og loks fann
hann tungl Júpíters eftir sex
nátta athugun, og hugði það
vera reikistjörnur. En ekki lét
hann það þó upp fyr en 22. marz
s. á., eftir margítrekaðar athug-
anir; var hann þá fyrst viss um,
að sér hefði ekki missýnst.
Allar þessar uppgötvanir sín-
ar birti hann í nýju riti, er
nefndist: Stjörnuboðskapurinn.
15. maí 1618 tókst Kepler að
sanna, að þessar “reikistjörnur”,
sem Galilei hefði fundið, væru
hin 4 tungl Júpíters.
Gömlu stjörnufræðingarnir,
fylgismenn Ptólomæusar fóru
móðgandi orðum um þennan
stjörnuboðskap Galileis og vildu
engu trúa. Sumir andmæltu há-
stöfum því guðleysi hans, að
hann skyldi vera að búa til
dali í hina björtu ásjónu tungls-
ins. Aðrir sögðu, að þessi tungl,
sem hann þættist sjá kringum
Júpíter, kæmu ekki af öðru en
glámsýni hans; mundu þau
stafa af endurkasti ljóssins.
Kennari einn við háskólann í
Padova færði þær ástæður gegn
hinum nýju reikistjörnum, að
ekki væru til nema 7 tegundir
málma, 7 dagar í viku og 7 op
á höfði hanns; þess vegna gætu
eigi til verið nema 7 reikistjörn-
ur. Og þegar svo þessum kenn-
ara var þröngvað til að sjá tungl
in sjálfur í kíkinum, þá varð
honum að orði, að fyrst þau
sæust ekki berum augum, þá
væru þau til einskis gagnsr og
þar af leiðandi væru þau ekki
til! Galilei hafði einmitt tekið
það fram í boðskap sínum, að
nú væri það sýnt, að það væri
röng skoðun, að Guð hefði skap-
að allar stjörnurnar til þess að
“lýsa jörðinni”, eins og ráða
mætti af sköpunársögu biblí-
unnar; mun kennarinn hafa átt
við þetta, er hann sagði að ný-
fundnu tunglin væru “gagns-
laus”. Það voru þessi ummæli
Galileis, sem andstæðingar hans
kölluðu “óguðleg”. —
Klerkarnir unnu ósleitilega að
því á miðöldunum að samrýma
náttúruspeki og heimsskoðun
Aristótelesar og annara frum-
spekinga við biblíuna; fékk hin
heiðna speki af því svo mikla
helgi, að ekki mátti orði hagga.
Frumkvöðlar frjálsrar náttúru-
rannsóknar fengu að kenna á
því lengi fram eftir; greindi
hana eitthvað á við frumspek-
ina, þá þótti það vera goðgá
og var þess oft hefnt greypi-
lega. Galilei varð nokkurs kon-
ar píslarvottur í þeim skilningi.
Þá er næst að segja frá því,
að Kosmos II., stórhertogi í
Toskano hét Galilei ríflegum
árslaunum og öðrum hagsbót-
um, ef hann vildi ganga í þjón-
ustu sína. Þessu kostaboði tók
Galilei, sem aldrei skyldi verið
hafa. Því að þótt hertoginn væri
verndari listamanna og vísinda-
manna, eins og fyrirrennarar
hans höfðu verið, þá stóð svo
á, að í Florentz, þar sem Galilei
átti nú að setjast að, réðu þeir
einmitt lögum og lofum, sem
andstæðastir voru allri frjálsri
rannsókn náttúrunnar. Gamla
náttúruspekin nægði þeim; væri
bornar brigður á hana, þá var
klerkunum að mæta. Og í Flor-
entz varð Galilei fyrir barðinu
á þeim og rannsóknarréttinum
illræmda. Auk þess átti hann
fjölda öfundarmanna og beittu
þeir óspart rógi og undirferli til
þess að hann kæmist undir dóm
klerkanna.
Galilei lét það nú vera fyr£ta
verkið sitt í Florentz að gefa út
allar uppgötvanir sínar í heimi
stjarnanna, til þess að aðrir eign
uðu sér þær ekki, eins og oft
hafði gert verið. Árið 1610 birti
hann, að Saturnus væri þrefald-
ur eða vængjaður, því að hann
gat ekki greint hringi stjörn-
unnar í kíki sínum frá henni
sjálfri. Hann sá kvartilaskifti á
Venus og var þá fengin skýlaus
sönnun fyrir því að Venus gengi
kringum sólina. Og fyrstur at-
hugaði hann sólblettina og á-
lyktaði af þeim, að sólin snerist
um sjálfa sig.
Árið 1611 fór Galilei til Róma-
borgar og uppgötvaði þar sumt
af því, sem nú var talið. Hann
setti stjörnukiki sinn upp í garði
Bandini kardinála; var honum
sýndur þar hinn mesti sómi. Var
hann nú búinn að ná hámarki
gæfu sinnar.
En nú fór andúðin gegn hon-
um að magnast, enda var hann
óvæginn í garð andstæðinga
sinna og réðist einatt allmein-
lega á náttúruskoðanir frum-
spekinga; var sú glíma fyrir
löngu hafin, því gð árum saman
hafði hann opinberlega fylgt
kenningu Kóp>ernikusar. Þetta
notuðu andstæðingar hans og
öfundarmenn sér til þess að
gera aðsúg að honum; töldu þeir
að frumspekin og biblían væri
samihljóða um það, að sólin
gengi kringum jörðina. Klerkur
einn í Toskana prédikaði gegn
þeirri römmu trúarvillu, að
jörðin væri'' látin skoppa um
himingeimiíin. Og einhver mein
fyndinn munkur þeytti að Gali-
lei ræðu út af orðunum: “Gali-
lear, hví standið þér hér og
horfið til himins!”
Á næsta ári ritaði Galilei bréf
Costelli ábóta og sýndi þar fram
á, að orðalag biblíunnar ætti
eigi að skilja eftir vanalegum
hugmyndum frumspekinganna,
því að biblían væri ætluð til atf
vísa mönnum veg sáluhjálpar-

Af
Steikarpönnunni
og inn í
Skotlínuna
Sparið urgang
FITU og BEINA
Canada þarf alt flot, allan fituúrgang,
öll bein úr hverju eídhúsi í Canada.
Úr fitu fæst glycerine, og úr glycerine
sprengiefni. Úr beinum fæst fita til
stríðsiðnaðar.
Fleygið engum dropa af notaðri fitu,
svínafeiti, floti eða nokkurri annari
steikarafitu; alls þessa er þörf til að
vinna stríðið.
Síið alt flot í venjulegri síu, og látið í
hreina, munnvíða könnu. Sparið allan
fituúrgang, soðinn eða ósoðinn. og öll
bein, soðin eða ósoðin.
Er pund eða meira hefir safnast, þá tak-
ið það lil kjölsalans, sem greiðir ákvæð-
isverð fyrir fituúrgang. Eða þér látið
Municipal eða Salvage nefndina í um-
hverfi yðar fá þeiia.
Gerið eldhús yðar að hergagnasmiðju.
Það er nóg dulið sprengiefni í tíu
pundum af fitu til þess að hleypa af
49 loftvarnabyssukúlum. Með þessum
hætti vinníð þér daglega að sigri unz
stríði lýkur.
DEPARTMENT OF NATIONAL WAR SERVICES
NATIONAL SALVAGE DIVISION
WOMEN-Serve with the C.W.A.C.
Yoy are wanied — Age limiis 18 io 45
Full information can be obtained from your
recruiting representative
Canadian Women’s Army Corps
Needs You
Get Into the Active Army
Canada's Army Is On The March
Gei in Line — Every Fii Man Needed
Age limiis 18 io 45
War Veterans up io 55 needed for
VETERAN’S GUARD (Active)
Local Recruiling Representaiive