Lögberg - 19.08.1943, Blaðsíða 4

4
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 19. AGÚST, 1943
%ðgfaerg
Gefið út hvern fimtudag af
THE COLUMBIA PRESS. LIMITED
695 Sargent Ave., Winnipeg, Manitoba
Utanáskrift ritstjórans:
EDITOR LÖGBERG,
693 Sargent Ave., Winnipeg, Man.
Editor: EINAR P. JÓNSSON
Verð $3.00 um árið — Borgist fyrirfram
The “Lögberg” is printed and publishea by
The Columbia Press, Limited, 695 Sargent Aveniie
Winnipeg, *Manitooa
PHONE 86 327
Glæsileg og fjölsótt
hátíð
íslendingadagshátíðin, hin fimmtugasta óg
fjórða í röð, sú, er haldin var á Gimli þann
2. þ. m., var prýðilega sótt og um alt hin virðu-
legasta; sannaðist það hér enn sem fyr, hve
römm sú taug er, sem tengir afkomendur
íslenzku þjóðarinnar í þessu landi órofaböndum
við íslenzkar menningarerfðir, uppruna og ætt.
íslenzka landnámið vestan hafs er nú komið
yfir sjötugt, og þrátt fyrir margskonar mistök
á vettvangi hinna þjóðrækhislegu samtaka
vorra, meinlokur og jafnvel helspár, verður
dánarmerkja tiltölulega lítið vart; enn er viða
haldið vel í horfinu, og eyktamörk skýrari um
aukin átök til verndar íslenzkunni og þeim
andlegu frjómögnum, sem hún býr yfir; er
þess að vænta, að kennslubækumar að heiman,
sem Þjóðræknisfélagið nýlega aflaði sér. og
teknar verða til notkunar við íslenzkunámið
næsta vetur, reynist á því sviði holl og raun-
hæf lyftistöng. ^
Ekki var laust við það, að nokkurs uggs
yrði Vart hér og þar viðvíkjandi Islendinga-
dagshátíðinni í ár; töldu ýmsir á því tormerki,
að kleift mundi að stofna til hátíðar, er veru-
lega, kvæði að, vegna takmárkaðs farkosts, sem
frá stríðinu stafar; en er til framkvæmda kom,
reyndist slíkur uggur á veikum rökum by^ggður
því freklega þrjár þúsundir glaðra gesta heim-
sóttu hátíðina, og mun flestum yfirhöfuð hafa
komið saman um það, að eigi mundi að jaín-
aði áður hafa betur tekist til.
Sunnudaginn næstan á undan hátíðinni, var
steypiregn á Gimli svo að segja frá morgni
til kvölds, og mun þá ýmsum þeim hafa verið
órótt innanbrjósts, er hátíðarhaldinu stóðu
næst, og unnið höfðu baki brotnu að undir-
búningi þess; en hér sannaðist sem oftar hið
fornkveðna, að svo gefur hverjum, sem hann
góður er til, því á mánudaginn var komið
sólfar mikið, en styrkur heiðsvali hafði strokið
perluregnið af lundum og trjám, og sJéttan
minti á djúpgrænu hinna íslenzku túna, yfir
bústað Guðanma við vatnið mikía, þar sem
cndvegissúlum hinna látnu landnema skaut á
land, hvíldi ómælisfriður; friður þeirra, sem
eð loknu löngu og dyggilegu dagsverki hafa
skilað ávöxtuðu pundi í þjónustu framtíðar-
innar og lífsins.
Forseti íslendingadagsins, hr. Hannes Péturs-
son og frú hans, höfðu einkar ánægjulegt
hádegisboð í sumarbústað sínum á Gimli fyrir
það fólk er í skemtiskrá hátiðarinnar tók þátt,
þar á meðal Stuart S. Garson forsætisráðherra
Manitoba-fylkis og Ilsley fjármálaráðherra
Sambandsstjórnar, auk ræðismannshjónanna ís-
lenzku, þeirra Mr. og Mrs. Grettir Leo Jó-
hannsson.
Að morgni dags fóru fram íþróttir undir
forustu E. A. ísfelds, en megin skemtiskráin
var venju samkvæmt fólgin í ræðuhöldum,
kvæðum og söng. Karlakór íslendinga í Winni-
peg skemmti með"'allmörgum fögrum íslenzk-
um lögum undir stjórn Gunnars Erlendssonar;
megin skemmtiskráin var hæfilega löng, og
stóð aðeins yfir í liðlega tvær klukkustundir;
lauk henni með því, að hinn mikli mannsöfn-
uður fylkti liði um landnema minnisvarðann
með Fjallkonuna, frú Guðrúnu Skaptason í
fylkingarbrjósti; helgaði hún minningu þeirra
með blómsveig, en að því búnu söng þing-
heimur, Ó, Guð vors lands.
íslendingadagurinn hefir markað djúp spor
í þróunarsögu vor Vestmanna; þar hefir ís-
lenzk sál notið sín frjáls og vængstyrk, og
þar hafa allir orðið eitt. íslendingadagurinn er
eitt af mörgum sönnunargögnum fyrir því, hve
þörfin á alíslenzkum mannfélagssamtökum
vestan hafs er enn brýn, og hver fjarstæða
það væri, að leggja árar í bát viðvíkjandi
viðhaldi íslenzkunnar, þó um nokkurar ágjafir
sé stundum að ræða, jafnvel úr hörðustu átt.
Það var óumræðilegt ánægjuefni, að eiga
þess kost, að rabba stundarkorn við frændur
og vini í mannþyrpingunni á Gimli að aflok-
inni skemmtiskrá; frændur og vini, sem mað-
ur hittir kannske ekki nema einu sinni á ári,
aðeins á íslendingadaginn; með þessu er lagð-
ur grundvollur að ljúfum endurminningum,
sem holt er að orna sér við þegar lengra líður
á ævi, og kólna tekur í veðri.
Norður undan speglaðist vatnið mikla, þar
sem “himinn, landnám landnemanna, ljóm-
aði yfir Sandy Bar.”
Hjálmar Jónsson
frá Bólu
Ljóðmæli: Jónas Jónsson gaf út. Bókaútgáía
Menningarsjóðs, Reykjavík, 1943.
Herra Jónas Jónsson, alþingismaður, sýndi
ritstjóra Lögbergs þá persónulegu góðvild, að
senda honum að gjöf bók þá, sem hér um
ræðir, og hefir inni að halda ‘úrval af ljóðum
Hjálmars Jónssonar frá Bólu; bókin er í sama
formi og af svipaðri stærð, og úrvalsrit Jónasar
Hallgrímssonar, þau, er Jónas Jónsson safnaði
til og gaf út fyrir tveimur árum. Jónas al-
þingismaður situr víst ekki oft auðum höndum,
því í hjáverkum við stórbrotin afskifti sín á
vettvangi stjórnmálanna, hefir hann gerst einn
allra umsvifamesti rithöfundur sinnar samtíð-
' ar; hann skrifar að þessi nýju bók sinni langan
formála, eða heildaryfirlit yfir stórbrotna, og
á margan hátt raunalega ævi Bólu-Hjálmars,
þessa óvenjulega blóðríka skálds, sem svo var
stór í sér, að hann jafnvel hafði í hótunum
við guð, eins og hin þjóðkunnu vísuorð bera
vott um:
En viljirðu ekki orð mín heyra
eilíf náðin guðdómlig,
skal mitt hróp af Jieitum dreyra
himininn rjúfa kringum þig.
Áminstur formáli, sem Lögberg nú er að
birta, er annað og meira en hugleiðingar um
Bólu-Hjálmar sjálfan; hann er bersögul lifandi
mynd þess tíðaranda, er þá ríkti á íslandi, og
vakti í vitund skáldjöfursins slíka beiskju, að
honum hlaut að súrna sjáldur í auga.
Bólu-Hjálmar túlkaði öllum öðrum skáldum
fremur, margháttaðar þjáningar íslenzku þjóð-
arinnar í samtíð sinni; hann var ýlustráið,
eins og Jónas Jónsson svo meistaralega kemst
að orði, er með kveinstöfum vakti þjóðina til
fullvitundar meðan aðrir sváfu svefni hinna
andvaralausu; val ljóðanna hefir tekist með
slíkum ágætum, að á betra verður ekki kosið;
þau draga öll fram í dagsljósið sérkenni þessa
mikla skálds.
Vel sé Jónasi alþingismanni fyrir vaJ og út-
gáfu þessara ljóðmæla, og ritstjóri Lögbergs
flytur honum hugheilar þakkir fyrir þessa
kærkomnu gjöf úr ljóðheimi ættjarðarinnar.
Að loknum leátri
Eftir dr. Richard Beck.
I.
Einhver ónefndur velunnari sendi mér ný-
lega bók þá um ameríska setuliðið á ísíandi,
sem út kom fyrir nokkru síðan eins og stutt-
lega var getið um hér í blaðinu. Hafa setu-
liðsmenn sjálfir ritað bókina og gefið út, en
hún heitir: Armed Guardians. One Ýear in
Iceland. Fjallar hún því, eins og nafnið bendir
til, um fyrstu ársdvöl setuliðsins þarlendis,
en það steig þar á land hinn söguríka dag
7. júlí 1941. '
Fyrst er í bókinni inngangur um ísland,
hernaðarlegt gildi 'legu þess, landið sjáift,
þjóðina, sögu hennar og menningu. Er það
bæði réttorð frásögn og vinsamleg mjög í garð
íslendinga, og ágætlega til þess fallin að
fræða setuliðsmenn og aðra útlendinga, sem
bókina sjá og lesa, um land vort og þjóð.
Aðalefni bókarinnar er síðan margþætt lýs-
ing á starfi hinna ýmsu deilda herliðsins:
flughernum, landhernum, flotanum og öðrum
greinum nútíðar herafla og hernaðar. Hún er
einnig prýdd fjölda góðra mynda, sem gera
frásögnina lifandi og færa lesandanum heim
sanninn um það, að ameríska herliðið á ís-
landi hefir sannarlega ekki setið auðum hönd-
um, þó að hér sé, af hernaðarlegum ástæðum,
eigi skýrt frá miklum viðbúnaði þeirra til
sóknar og varnar nema í aðaldráttum, og auð-
vitað engir þeir staðir nefndir þar sem setu-
liðið hefir bækistöðvar sínar.
Eðlilega er hér eigi heldur farið út í það að
ræða um sambúð setuliðsins og landsmanna.
En um sambúð þeirra sæmir vel að minna á
ummæli Stimsons, hermálaráðherra Bandaríkj-
anna, sem Hinrik S. Björnsson vitnaði tiJ í
Islendingadagsræðu sinni að Gimli.
Aftan við bókina eru birtar allmargar prýðis
fallegar heilsíðumyndir frá íslandi eftir Vigfús
Sigurgeirsson ljósmyndara, og njóta þær sín
ágætlega á hinum góða myndapappír.
Bókin er tileinkuð Franklin D. Roosevelt
forseta Bandaríkjanna með fögrum viðurkenn-
ingarorðum um framsýni hans og djarfhuga
forystu; fylgir mynd af forsetanum.
II.
Þá barst mér á dögunum frá Utanríkisráðu-
neyti íslands ritlingur eftir dr. Guðmund Finn-
bogason, fyrrv. landsbókavörð, sem nefnist:
The Icelanders (íslendingar); er það fyrirlestur
um íslendinga, sem höfundurinn flutti 11. des.
síðastliðinn á fundi “Anglia”, félags ensku-
mælandi manna í Reykjavík, er vinnur að
gagnkvæmum góðhug og aukinni samvinnu
milli hins enskumælandi heims og íslenzku
þjóðarinnar. Er ritlingurinn gefinn út af íélag-
inu, en framan við hann er
gagnort æfiágrip dr. Guðmundar
og skrá yfir helstu rit hans.
Fyrirlestur 'þessi er efnis-
mikill og því hinn fróðlegasti
enskumælandi eða öðrum ensku
lesandi mönnum. Dregur höf-
undur hér saman meginatriði
úr hinni merku bók sinni ís-
lendingar (1933), en verður að
vonum að stikla á stærstu stein-
um úr þeirri fjölþættu þjóðar-
lýsingu sinni.
Hann lítur svo á, að meta
beri hverja þjóð eftir því, sem
hún hefir best gert á hverju
sviði, með öðrum orðum, mæla
hana á sama hátt og fjallið.
Út frá því sjónarmiði rekur
hann síðan í höfuðdráttum menn
ingar- og stjórnarfarslega sögu
þjóðar vorrar, en leggur þó aðal-
áhersluna á það að lýsa íslend-
ingum sjálfum, eins og þeir
hafa fundið eðli sínu og hæfi-
leikum framrás í verkum sín-
um, og í ljósi uppruna þeirra
og umhverfis. Staðnæmist hann,
(eins og rök standa til, sérstak-
lega við bókmenntir þeirra og
tungu, sem verið hafa hvort-
tveggja í senn líftaugar og nær-
ingarlind þjóðernis þeirra.
Annars leitast hann einkum
við að túlka mannshugsjón
þeirra, eins og hún hefir komið
fram í ritum þeirra frá bví á
öld Egils Skallagrímssonar og
fram á vora daga. Telur hann
stórlætið vera aðalþáttinn í skap
gerð íslendinga og víkur bæði
að kostum þeim og vandkvæð-
um, sem fylgja þeirri hugar-
hneigð.
Vitnar höfundur að málalok-
um til ummæla prófessors
Andreas Heuslers, er sagði, að
íslendingar væru “höfðingja-
lýðsinnar” (aristo-democrats) og
gaf eftirfarandi ráð um fram-
komu við þá: “Farðu með hvern
mann, og það þótt hann sé
tötrum klæddur, eins og hann
væri gentleman, og þér mun vel
farnast.”
Munu margir mæla, að hinn
skarpskygni svissneski fræði-
maður hafi þar talað af glögg-
’um skilningi á íslendingseðlinu.
En þau orð hins mikilhæfa vin-
ar og aðdáanda þjóðar vorrar og
menta geta einnig verið oss ærið
efni íhugunar og nýs sjálfsmats.
Ný jörð og nýr himinn
Eflir Wendell Willkie.
Lauslega þýtt úr "One World".
Jónbjörn Gíslason.
(Framhald)
Að loknu síðasta stríði, voru
slíkar tillögur bornar fram und-
ir forystu Woodrow Wilsons,
með það augnamið að halda
vörð um öryggi allra þjóða gegn
hernaðarlegum árásum í fram-
tíðinni, að vernda þjóðernis-
minnihluta gegn ofsóknum og
styrkja traust komandi kvn-
slóðar á friðsælli framtíð, án
stríðs og styrjalda.
Hvað sem hugsa má um ein-
stök atriði þessarar stefnuskrár,
þá verður því ekki neitað að
hún var ákveðin tilraun til al-
heimsfriðar. Enginn getur með
fullri vissu sagt, hve virk hún
hefði reynst, ef Bandaríkin
hefðu lagt allann sinn áhrifa-
þunga á vogarskálina, en hin
gagnstæða leið var valin, eins
og öllum er kunnugt.
Tímabil ströngustu einar.grun
ar rann upp og margir stjórn-
málaleiðtogar fullyrtu að við
hefðum verið narraðir til þátt-
töku í stríðinu og allar okkar
hugsjónir sviknar, aldrei framar
skyldum við vera flæktir inn í
pólitíska refjavefi umheimsins
er venjulega leiddu til vopna-
viðskipta. Til allrar hamingju
vorum við svo heppnir að verá
inniluktir af hnattstöðulegum
varnarvirkjum, sögðu þeir, og
við gætum því kært okkur koll-
ótta gagnvart hinum viðbjóðs-
legu málaflækjum gamla heims-
ins, handan okkar landamæra.
Við lokuðum okkur inni frá
viðskiftum umheimsins, með
órjúfandi tollgörðum og þvoð-
um hendur okkar af öllum mál-
efnum Norðurálfunnar; við
sýndum engann áhuga fyrir for-
lögum hennar gagnvart vopna-
búnaði Þýzkalands. Við sprengd-
um fjármálaþingið í Lundúnum,
þegar lýðveldi Bvrópu, með
Frakkland í togi, voru að rétta
við eftir kreppuna er hafði sogið
hjartablóð þeirra, og óvissa er-
lendra viðskifta voru aðalhindr-
unin fyrir fullum afturbata.
Með slíku háttalagi fórnuðum
við dýrmætu tækifæri til for-
ystu við endurreisn lýðveldis-
þjóðanna, samtímis þátttöku í
varnarráðstöfunum gegn ófriðar
blikum er þá voru á uppgöngu.
Ábyrgð þessara mistaka liggur
ekki að öllu leyti við dyr neins
sérstaks stjórnmálaflokks. Hvor-
ugur aðalflokkurinn kom fram
fyrir almenning sem aðalmáls-
vari víðsýnis eða einangrunar.
Ef einhver fullyrti að foringjar
Republicana hefðu komið þjóða
bandalaginu fýrir kattarnef árið
þá yrði að bæta því við að
Democratar hefðu skutlað fjár-
málaþingið í London árið 1933.
Eg fyrir mitt leyti bar traust
til Bandalagsins, án þess þó að
rökræða fyrirætlanir þess með
eða móti. Nú er ekki ótímabært
að benda á hver spor leiddu til
ófara þess hér í Bandaríkjunum;
þau tildrög eru sláandi dæmi
þess, hverskonar forystu ber að
forðast í þessu landi, ef við ætl-
um að inna sómasamlega af
hendi okkar ábyrgð, sem þjóð
er trúir að vonin um frjálsa,
réttláta og friðsama veröld sé
möguleg og á rökum byggð.
Wilson forseti samdi um frið-
aruppástungur að Versölum og
stofnun Þjóðabandalagsins, án
þess að hafa ráðfært sig við
foringja Republicana í efri mál-
stofunni; hann einskorðaði nið-
urstöðu málsins fyrir hönd
Democrataflokksins og þvingaði
þannig Republicana til andstöðu
jafnvel þá sem voru all frjáls-
lyndir.
Við heimkomu hans var samn
ingurinn og sambandsfyrirkomu
lagið lagt fyrir efri málstofuna
til staðfestingar; með því hófst
hið leiksviðslegasta innskot í
sögu Bandaríkjanna.
Hér er ekki hægt að rekja í
einstökum atriðum þá viðureign
er endaði með afsölun Ameríku
á forystu í heimsmálunum. Þó
er mikilsvirði í dag, að rifja upp
og muna þá mynd í stórum
dráttum.
Fyrst kemur við sögu flokkur
manna í efri málstofunni, hinir
svo kölluðu “the battalion of
death”, “the irreconcilables”,
eða “the bitter enders”. Þessi
hópur bar engann sérstakann
flokkslit; foringi hans var
mælskumaðurinn James Reed,
Demókrat, er skipaði eins frægt
sæti og Borah í Republicana-
flokknum. I andstöðu gegn þess-
um flokki var hinn ótilhliðrun-
arsami forseti Woodrow Wilson,
er krafðist samþyktar tillögunn-
ar án þess breytt væri punkt
eða kommu. Milli þessara
tveggja andstæðna stóðu aðrir
einsttaklingar minna framgjarn-
ir, með ýmsum flokkslit og
skoðunum, úr báðum aðalflokk-
•unum.
Það er leyndarmál enn í dag
og verður ef til vill ætíð, hvort
Henry Cabot Lodge, leiðtogi
Republicana í efri málstofunni,
— hvers nafn við tengjum við
ósigur Bandalagsins, — var á-
hugamál að hugmyndin væri
viðtekin með vissum varúðar-
reglum, eða hvort hann af yfir-
lögðu ráði varð banamaður
hennar með þeim sömu varúðar-
reglum. Jafnvel nánustu vinir
hans og ættingjar eru ósammála
í þessu efni.
Svo mikið er ljóst að þegar
málið kom frá efri málstofunni
fyrir leiðarþing hinna tveggja
miklu pólitísku flokka árið 1920,
þá játuðu hvorugir og neituðu
ekki heldur samningunum eins
og forsetinn bar þá fram. Demo-
cratar voru ekki mótfallnir fyrir
vara í málinu, en andstæðing-
arnir báru fram miðlunartillögu
er var svo rúmgóð að hún féll
í skap þeirra Republicana er
voru aðal hugmyndinni fylgj-
andi, en það merkilega var að
sumir andstæðingarnir íundu
þar einnig fótfestu. Allur þessi
ruglingur margfaldaðist við af-
stöðu frambjóðanda Republic-
ana, Warren Hardings, sem var
geðfeldur maður, en þó ekki
sérlega stefnufastur.
Efalaust var afstaða Cox fyrir
hönd Democrata, ákveðin til
fylgis við tillögu Wilsons, þó
opin leið væri mynduð til fyrir-
vara og margir af félögum hans
væru í andstöðu. Enginn vissi
hvort Harding var í raun og
veru á móti Bandlagshugmynd-
inni, eða hvort ásetningur hans
var að styðja hana í milduðu
formi .ef hann næði kosningu.
En hitt var öllum ljóst, að hann
virtist þurfa að gjöra afsökun
sína og vera í andstöðu, af því
að Democratar gjörðu málið að
pólitísku númeri. í einkasam-
tölum gaf hann þau svör er
best hentuðu í hvert skifti. Eftir
kosningarnar sagði hann hrein-
skilnislega að Bandalagið væri
dáið.
Þegar til kom snérust kosn-
ingarnar allhlálega um önnur
spursmál. Hið merka mál um
samvinnu Ameríku við um-
heiminn var sett í prófdeigluna
með kosningum er fjölluðu um
smærri staðbundin viðfangsefni
fyrir mistök beggja flokka.
Democratar reyndu óhyggilega
að einskorða afstöðu heimsmál-
anna sér til framdráttar, og and
stæðingarnir voru svo skamm-
sýnir að láta ýta sér bragðvís-
lega í gagnstæða stefnu.
Sá tími er í aðsigi er við
verðum enn á ný að ákveða
hvort Ameríka er tilbúin að
taka ákveðna afstöðu til heims-
málanna, og þá verður að úti-
loka að flokkskænska hafi úr-
slitavald í þeim efnum.
Eg fyrir mitt leiti er sann-
færður um að alþýða Banda-
ríkjanna snéri ekki af ráðnum
hug baki við alþjóðasamvinnu;
en hún hefði ef til vill kosið
einhverjar breytingar á Versala-
sáttmálanum, en alls ekki al-
gjöra útilokun frá samvinnu
annara þjóða. Fólkið var svikið
í tryggðum af leiðtogum án
sannfæringar, er hugsuðu mest
um atkvæðaveiðar á klíkuleg-
ann mælikvarða.
Hafi brotthlaup okkar frá
alþjóðasamvinnu eftir síðasta
stríð, átt sinn vissa og ákveðna
þátt í yfirstandandi ófriði og fjár
hagslegum glundroða síðustu
'tuttugu ára — og það virðist
augljóst — þá mundi endur-
tekning slíkra mistaka nú, reyn-
ast óbætanleg ógæfa. Okkar
landfræðilega einangrun er
horfin.
Niðurl.
Úr minnisspjöldum
Þess hefir verið farið á leit í
blöðunum okkar hér, Heims-
kringlu og Lögbergi, að þeir sem
hafa dvalist í þessu landi 50 ár,
eða lengur, sem fæddir hafa ver-
ið á Islandi, sendi blöðupum
upplýsingar um nafn sitt, ætt-
erni og bústaði báðumegin hafs-
ins. Tel eg þetta mjög þarflegt
og viturlegt. Það ætti að geta
orðið skilmerkilegustu leiðbein-
ingar fyrir hinn síðari tíma.
* * *
Bújörð í Eyjafirði á Islandi
heitir að Hömrum, og liggur
hún aðeins lítinn spöl suður og
upp frá Akureyri, sem hefir ver-
ið aðal borg og kauptún Norð-
lendinga um langa vegu. Þar
bjuggu foreldrar mínir fyrstu
búskaparárin í 8 ár, og þar var
eg fæddur á sumardaginn fyrsta
21. apríl, 1865, og skírður 20. maí
sama ár: Gamalíel Þorleifson.
Foreldrar mínir voru: Þorleif-
ur Björnsson frá Fornhaga, Þor-
lákssonar jarðyrkjumanns frá
Skriðu í Hörgárhéraði, en kona
hans var Guðrún dóttir séra
Gamalíels prests að Myrká í
(Framh. á bls. 8)