Lögberg - 09.09.1943, Blaðsíða 2

2
LÖGBERG. FIMTUDAGINN 9. SEPTEMBER 1943.
Jónas Jónsson, alþingismaður, skrifar um
Bólu-Hjálmar
Frh.
Barátta Hjálmars varð að sjálfsögðu hörðust í þeirri sveit
Akrahreppi, þar sem hann átti lengst heima. Fjölmargar af
beizkustu vísum hans og kvæðum eru um þessa dvalarsveit.
Þar gerðust líka þeir tveir atburðir, frá hálfu mannfélagsins,
sem komu sárast við metnað hans og manndóm. Þar var ákveðin
og gerð skipuleg húsrannsókn hjá honum haustið 1838, í þeim
tilgangi að leiða ótvíræð rök að því, að hann væri glæpamaður.
Og þessa sömu sveit varð hann að biðja um framfærsiustyrk,
eftir allt, sem var á undan gengið, og eftir að hann hafði birt
’ víðlesnu blaði kvæði, sem byrjar með þessum 'orðum:
“Eftir fimmtíu ára dvöl
í Akrahreppi, eg má nú deyja
úr sulti, nakleika, kröm og kvöl,
kvein mitt ei heyrist, skal því þegja.
Félagsbræður ei finnast þar,
af frjálsum manngæðum lítið eiga,
eru því flestir aumingjar,
en illgjarnir þeir, sem betur mega.”
Kvæðið er miklu lengra og frá Hjálmars hendi eins konar
Jokareikningsskil við þetta sveitarfélag. þar sem hann hafði
dvalizt svo - lengi. Þeir, sem kynna sér ummæli Hjálmars í
þessu kvæði og mörgum öðrum um dvalarsVeit hans, gætu
auðveldlega myndað sér þá alröngu skcðun, að á þessum tíma
hafi búið í Akrahreppi sérstakur úrhrakslýður. En svc var
ekki. Fyrst og fremst átti Hjálmar alla stund bæði vini og
velvildarmenn í sveitinni, sem reyndust honum vel öll þau
ar, sem hann dvaldist þar. Hjálmar hafði frá æskuárum átt í
haráttu við mannfélagið. Hvorki tengdafaðir hans né tengda-
móðir buðu honum sambýli á Uppsölum, þó að þau yrðu að
leigja meira og minna af jörðinni og vitanlegt væri, að Hjálmar
og Guðnýju vantaði staðfestu. 1 Bólu var Hjálmar landseti
Guðbjargar, frænku sinnar, en ekki í sambýli. Hjálmar var
svo auðsærður, að hann hlaut jafnan að eiga í baráttu við þá,
sem næstir bjuggu. Þegar honum þótti ,sér misboðið, orti
hann til andstæðinganna og o^tast á þann veg, að ekki þurfti að
binda um sárið. Móti slíkum manni hefur mannfélag, þar sem
allir lifa af kvikfé í ógirtum landareignum, ekki nema eitt
úrvalsvopn: grun og sakfelling um gripdeild úr högum. Við
því broti liggur í kvikfjárræktarlöndum óvenjulega hörð begn-
ing að lögum og enn harðari dómfeiling almenningsálitsins.
Hér fór á þessa leið. Hjálmar og mannfélagið háðu úrslitaglímu.
Báðir aðilar beittu vopnum með eitri fáðum eggjum, iil þess
að sárin yrðu djúp og greru seint. Sókn Hjálmars á hendur
dvalarsveitinni var þess vegna óhjákvæmileg, en um leið óper-
sónuleg. Hvar sem Hjálmar hefði átt heima, mundi hafa orðið
styrjöld milli hans og samborgaranna. Ádeila hans á Akrahrepp
snertir þess vegna engan veginn þá sveit eða það fólk, sem
þar átti heima samtíða honum, heldur samtíð hans yfirJeitt,
samlanda hans, hvar sem þeir bjuggu á landinu.
XVI.
fast á hurðir. Flestöll beztu ljóð hans urðu til í þessari baráttu,
í sjálfsvörn við að afla sér og sínum daglegs brauðs.
Erindin um storminn og líf undirokaðra manna eru tákn-
ræn fyrir Hjálmar:
“Linaðu, kári, á leiknum hér
ljóra hirti að rugga,
æpa stráin undan þér
úti fyrir glugga.
Líka stormi merkja má
menn af aðli háum,
þegar níðast ólmir á
aumum bóndastráum.”
Stormurinn hristir bæinn og lætur stráin hljóða undan átokun-
um. Meiri háttar menn þjóðfélagsins fara eins með hina snauðu
og umkomulitlu. Þeir eru ólmir, en veiku bóndastráin eru aum.
Bér talar Hjálmar fyrir sig og sína jafningja. Hann er eitt af
veiku stráunum, sem höfðingjar þessa heims níðast á. Hann
biður dauð náttúruöflin að hlífa bænum og stráunum úti fyrir
glugganum. En hann biður engrar vægðar, þegar “aðallinn” á
í hlut. Hann veit, að þar er og verður barátta, og hann spáir
engu um leikslokin.
Hjálmar víkur þrásinnis að suitinum og hungurbaráttunni.
Fræg, en óverðskulduð var ádeilan út af slátrinu á ríkisheimili
í Skagafirði. Hjálmar kom að bænum seint á sumri, fann, að
verið var að elda slátur, og bjóst við, að sér yrði boðinn þessi
gómsæti þjóðréttur. En það var ekki gert. Húsráðendur áttu
ekki slátrið, heldur húskona á bænum. Erindi Hjálmars um
vonbrigðin í þetta sinn lýkur með þessum orðum:
“Sál mín, vön við sultarhaginn,
samt af slórði þennan daginn
og vonir sínar allar át.”
Svangur maður hlakkar til að fá ýmislegt fleira en nýtt
slátur. Kvæðið “Óþolinmæði” hefst með þessari vísu:
“Mikið langar mig í fisk
x milli rekkjuvoða.
Soltinn yfir sit eg disk,
senn fer grjót að hnoða.”
Enn segir Hjálmar:
"“Gefur í brauðs stað grjót á disk,
grátinn eg það letra.
Höggorm réttir fyrir fisk,
fæst ei annað betra.”
Hann dreymir vestur yfir fjöll til vina sinna í Húnaþingi:
“Draumaguðinn diktað lét
dæmi sjónhverfinga,
að eg er að borða brauð og ket
úr búri Húnvetninga.”
Sulturinn nær líka til jólanna:
Mikil skáld eru boðberar þeirra hugsjóna, sem gagntaka
.'amtíðina. Egill Skallagrímsson er í ljóðum* túlkur víkinpaald
arinnar. Eysteinn munkur, Hallgrímur Pétursson og Matthias
Jochumsson skýra hið kristilega trúarviðhorf íslendinga frá
þrem skarplega aðgreindum tímabilum í andlegu lífi íslendinga.
Jónas Hallgrímsson lýsir vonsælli trú þjóðar, sem hefur verið
kúguð og bæld, en vill verða frjáls og sterk. Einar Benedikís-
son er postuli auðmagnstrúarinnar í sambandi við íslenzka
endurreisn, en Stephan G. Stephansson hefur bezt allra manna
lýst tilfinningalífi þeirra íslendinga, sem unna landinu úr fjar-
lægð, en sjá það aldrei nema í draumum sínum. Hjálmar er
skáld íslenzkrar örbirgðar og hungurkvala. Öldum saman hefur
þjóðin átt í höggi við hungurvofuna í óteljandi myndum, allt
írá þeim tíma, að erlendir valdhafar tóku að mergsjúga atvinnu-
vegi landsmanna, og fram í byrjun yfirstandandi aldar. Mikill
hluti þjóðarinnar þekkti skortinn í daglegri lífsbaráttu öidum
saman, en um þvert bak keyrði, þegar stórfelld eldgos, sarn-
stæð hafísár eða mannskæðar pestir herjuðu á land og þjóð.
Hjálmar er fyrsti íslenzki uppreistarmaðurinn gegn hungur-
vofunni og ef til vill hinn snjallasti. Sumir uppreistarmenn gera
tvennt í einu. Þeir brjóta niður úrelt skipulag og byggja annað
nýrra og betra. Hjálmar tók aðeins fyrri kostinn. Ef frá eru
tekin vakningarljóð í sambandi við stofnun fyrsta búnaðar-
félags á íslandi, má segja, að ljóðagerð hans snúist nær ein
göngu um að gagnrýna og ryðja hindrunum úr vegi. Öll aðstaða
hans var vel fallin til að gera honum ljúft að beita sér í and
stöðu. Hann átti enga erfð, engan frændagarð, engar hjálpar-
stoðir frá mannfélaginu. Þjóðin gaf honum af sameign sinni
aðeins til jafns við þá, sem minnst fengu. Hjálmar kunni þessu
illa. Hann vildi sitja sólarmegin í tilverunni. En þegar dyrnar
að sólskinsdalnum voru lokaðar, þá sótti hann á og knúði
“Lífdaga því lækkar sólin,
lúrast vinnukraftur minn.
Ekkert til að éta um jólin
♦ eg á nú í þetta sinn.”
Eitt sinn á efri árum kemur Hjálmar 1 brauðbúð á Akur-
eyri. Hann langar í brauðið. En það er ekki nóg:
CAHADA CALLIHG!
I serve Canada by
releasing a man for
more Active Duty
Because Action
is necessary
í’m serving
Canada AGAIH
Hittið næsta liðssöfnunarmann að máli
“Örbirgðin mín kemst ekki í lóg,
eg hlýt að þola hana.
Bakarinn hefur brauðið nóg,
en brestur mig peningana.
Eg er nú setztur upp í hró,
allnærri kominn bana,
langar í brauðið þarna þó, —
það er af sultarvana.”
Þannig gengur hungurbaráttan eins og rauður þráður gegn-
um alla ljóðagerð Hjálmars. Hann yrkir bezt, þegar hann snýr
sér að skorti og neyð. 1 kvæðinu til Kristjáns konungs IX.
lítur hann, eins og allur þorri manna á þeim tímum, á kon-
unginn eins og æðri veru, sem standi nær guðum en mönnum.
Af þéirri tilfinningu stafar hin djúpa og nálega óskijanlega
auðmýkt þess manns, sem var flestum öðrum ófúsari til að
beygja bakið fyrir valdamönum, sem hann þekkti. En í þessari
konungsdrápu nýtur Hjálmar ekki skáldmáttar síns, fyrr en
ættjörðin byrjar að lýsa neyð sinni og sárum hörmungum:
“Sjá nú, hvað eg er beinaber,
brjóstin visin og fölar kinnar,
eldsteyptu lýsa hraunin hér
hörðum búsifjum ævi minnar.
Kóróna mín er kaldur snjár,
klömbrur hafísa mitt aðsetur,
þrautir mínar í þúsund ár
þekkir guð einn og talið getur.”
Hjálmar lýsti meinum lands og þjóðar. Hann mun um
langan aldur verða óbrigðult vitni bæði um sínar eigin þján-
ingar og þó öllu frekar um ástand þjóðarinnar. Harín lýsti
óafvitandi því, sem kalla mátti handselda sök þjóðar sinnar
gagnvart vanrækslu og ásetningssyndum þeirra manna, sem
höfðu með óstjórn og kúgun lokað auðlindum landsins, þannig
að sultur og hungurdauði voru landlægar meinsemdir í íslenzku
þjóðlífi um margra alda skeið.
Árið áður en Hjálmar andaðist, tók hin beinabera ættjörð,
með visin brjóst og fölar kinnar, móti þeirri byrjun að stjórn-
írelsi, sem græddi smátt og smátt þau þjóðarmein, sem Hjálmar
hafði lýst svo átakanlega í ljóðum sínum. í fótspor hans fetuðu
íjölmargir umbótamenn. Fæstir þeirra voru skáld. En þeir
opnuðu auðlindir landsins á margvíslega vegu. Landið og þjóð-
Á mynd þessari sjást Capt. N. Richmond frá Wellington,
Nýja Sjál'andi, M. Maisky, fyrrum sendiherra Rússa á
Bretlandi, og Capt. Onslow. Þessir tveir sægarpar voru
sæmdir verðlaunapeningi af Josef Stalin forsætisráðherra
rússnesku ráðstjórnarríkjanna.
in hættu að vera beinaber og með fölar kinnar. Enginn þurfti
Iengur að láta sig dreyma um brauð til að fullnægja gömlum
sultarvana. Viðfangsefni Hjálmars hafa þokazt til hliðar, eins
og fórnardauðakenning Haílgríms Péturssonar, Maríudýrkun
Eysteins munks og blóðstraumar Egils, sem gnúðu um nef og
vanga hræfuglanna. En skáldverk, sem túlka með sanniridum
dýpstu tilfinningar heillar aldar, lifa eilíflega, þó að hin upp-
runalegu tilefni hverfi með þeirri kynslóð, sem skapað heíur
.istaverkin.
XVII.
Hjálmar hafði oft og mörgum sinnum í ljóðum sinum lýst
megnri lífsþreytu og einlægri ósk um að mega sem fyrst hvería
burtu til betri heimkynna. Hann hafði, svo sem fyrr er sagt,
undirbúið útför sína, valið sér gröf, líkmenn og prest. Hann
hafði einnig ort sín eigiá erfiljóð, sem væntanlega verða, áður
en langir tímar líða, meitluð í legstein yfir leiði hans í Mikla-
bæjarkirkjugarði. Þar segir Hjálmar:
“Hér er grafið hjábarn veraldar
eitt, sem þunginn ævidaga þjáði,
augnablikið taldi hvert á láði
heim að ná \til hvílu þessarar.
Það er Hjálmar heitinn arfi Jóns,
sem hér eirir andláts bundinn fjötrum,
undan forsmán, hatri, skorti, tötrum
lagðist þreyttur lík í skauti fróns.”
En honum fór eins og flestum langferðamönnum. Hann
ákvað ekki sinn eiginn næturstað. Honum hefði verið mest
rð skapi að eiga ríkan ættargarð og mikið frændafylgi, hafa
nægilega fjármuni, sinna aðallega andlegri vinnu og njóta til
æviloka trausts og hylli samvistarmanna sinna. Honum var
neitað um öll þessi gæði, en í þess stað boðin hin þrönga,
bratta og grýtta lífsleið. Hjálmar fékk enga vöggugjöi, nema
skáldgáfuna og hið hamramma skapferli. Þegar fellibylur æddi
í sál hans, urðu til hinar spaklegu vísur hans og sniöllu ljóð.
Umkomuleysið, fátæktin, forsmánin, hatrið, ástin og sorgm
gerðu Hjálmar að þjóðskáldi. Hinir ríku og voldugu samvistar-
menn, sem litu niður á hann fyrir allsleysið, eru nú iöngu
gleymdir, nema helzt fyrir baráttu þeirra við Hjálmar. Jafnvei
hinn ríki og valdsmannlegi biskup frá Víðivöllum, sem hætti a
að senda Hjálmari undir vertíðarlokin nafnlausa gjöf, er ekki
nema hálfgleymt nafn í minningu þjóðarinnar. En Hjáimar,
hinn ættlausi sonur tveggja lausahjúa úr Reykjadal, sem höfðu
komizt með lífsmarki gegnum móðuharðindin, var af hmum
hærri máttarvöldum kvaddur til að bera fram fyrir hönd vakn-
andi þjóðar kveinstafi þúsunda, sem höfðu öldum saman kvalizt
fyrir vanstjórn landsins, en ekki megnað að láta hljóð sín
heyrast. Það voru hin þögulu strá. En Hjálmar var ýlustráið,
sem hljóðaði, um leið og það skalf, undan átökum stormsins.
Hamragörðum, 28. október 1942.
Jónas Jónsson.
Í=íl
Látið ekki tækifærið ganga
úr greipum yðar!
Verzlunarmennlun er ómissandi nú á dögum, og
það fólk, sem hennar nýtur, hefir ætíð forgangs-
réít þegar um vel launaðar slöður er að ræða.
Það margborgar sig, að finna oss að máli, ef þér
hafið í hyggju að ganga á verzlunarskóla; vér
höfum nokkur námskeið til sölu við frægustu og
fullkomnustu verzlunarskóla veslan lands.
The Columbia Press Limited
Toronto og Sargent, Winnipeg
KAUPIÐ, LESIÐ, BORGIÐ LÖGBERG