Lögberg - 23.09.1943, Blaðsíða 2

2
LÖGBERG. FIMTUDAGINN 23. SEPTEMBER 1943.
Hugleiðing um orðið <íHerfjötur,,
Þegar við lesum fornsögur okkar
íslendinga, fer ekki hjá þvt að við
öðru hvoru rekumst á orð, er við af
efni sagnanna ekki getum skilið til
hlýtar. Kentur okkur þá í hug að slík
orð hafi á einhverjum timum, fyrir
einhver óþekt atvik, komist inn i sög
urnar, ef til vill löngu eftir að hug-
takið, sem orðið bygðist á hafði
gleymst, og standi nú sem rúnasteinar
til minja um útfjarað haf tornþjóð-
anna.
Við höfum og enga ábvggilega
vissu fyrir þvi hvort þeir er loks
ttrðu til að færa munnmælin til leturs,
þektu þessi hugtök, heldur fanst að
orð þessi gæfu sögunum meiri svip
fyrir atlturðina, sem þau voru látin
standa i sambandi við. Ekki er það
lieldur óhugsandi að orð þessi hafi
þá verið alþýðu manna ókunn eða litt
skiljanleg, því annars kæmu þatt oftar
fyrir í sögunum. En gat þ;tð verið
að þau hefðu þekst betur í sumúm
ættum, þar sent sögurnar mynduðust,
og haldið sér þar lengur en annars-
staðar, og það væri ástæðan fyrir fá-
tíði þeirra. Það ntun óupplýstum al-
þýðuntönnum ókleift að skera úr þvf.
Eitt slíkt orð er orðið “Herfjötur.”
Kemur orð þetta fyrir í nokkrum stöð-
utn, en einkunt í sögunni af Herði og
Hólmverjuift.
Eftirtektavert er það að þessi “Her-
fjötur” náði sjaldnast haldi á mönn-
ttm, nenta i orustum og þeir jafn-
framt staddir í dauðans hættu og
feigir. I Harðar sögu er sagt frá
þessu fáheyrða ástandi svo sem það
væri á allra vitund að væri til, og
ekki verður öðru vísi skdið, en menn
allir hafi horft á þegar þau lögðust
á Hörð, og hann hjó þau af sér hvað
eftir annað, að öðrum kosti hefði
enginn haft af þessari fátíðu býsn
að segja. Að höggva þau af sér var
aðeins á færi mestu harðneskju
manna, en það var aðeins stundar
friðttr, þau lögðust að aftur jafn
harðan og hertu stöðugt á takinu,
þangað til maðurinn örmagnaðist, og
féll loksins dauður fyrir fjandmönn-
unum.
Eg gat þess að orðið “Herfjötur”
kæmi fyrir í fáeinum stöðum og verða
þeir nú taldir sem fyrir mig hafa
borið.
Fyrst kemur það fyrir í Goðafræði
Grikkja og Rómverja á bls. 149, í
þýðingu Stgr. Thorsteinssonar þar
sem Orestes féll í blóðsektina fyrir
móðurmorðið og örlaganornin sendi
refsinornirnar til að kveða yfir hon-
um hinn ógurlega refsinorna-galdur,
sem ærir hugann og kemur Herfjötri
á glæpamanninn. Hér virðist Stgr.
láta orðið Herfjötur þýða örvænt-
ingu af samvizkukvölum, en ekki
feigð, því Orestes fékk uppgjöf sak-
ar við hof Aþenu.
Annað dæmið er í Flateyjarbók
(Sverris sögu) II. B. bls. 595, þegar
skipið á leið sinni nam alt í einu stað-
ar, af því akkerið tók niðri, sem þeir
af vangá ekki höfðu innbyrt, þá hugðu
sumir að kominn mundi vera á þá
Herfjötur.
Þriðja dæmið er í sögu Harðar og
Hólmverja, og verður vikið að því
seinna.
Fjórða dæmið er í Sturlungu II. B.
bls. 337. pr. R. s. þar segir svo . . .
Snöru þeir þá upp til sinna manna.
Þeir Illugi renna eftir þeim. Guð-
mundur fór seint og spurði Svarthöfði
hvort herfjötur væri á honum. Hann
kvað það eigi. Svarthöfða fanst sein-
færi Gyðmundar ekki sjálfrátt.
Fimta dæmið er einnig í Sturlungu
III. B. bls. 84 pr. R. v. þar sem þeir
sáu Gils Þorleifsson í hlíðinni. Hann
vildi hlaupa undan i fjallið er hann
sá þá, en þá kpm á hann herfjoturr
og kunni hann ekki að ganga nema
á móti þeim og þó hægt. Hér er ekk
ert sem bendir til skilnings á þessu
orði, svo sem það væri svo algengt í
málinu að ráðningin væri i hvers
manns vitund.
Sjötta dæmið er í rímum af Þor-
geiri Stangarhögg. Huld. R. v. 1935
bls. 23, 30. erindi.
Hann borgcir ríður götiina fram
og hyggnr scr til náða.
/iá cru kornin Hcrfjötur
á licstsins fœtur báða.
Þar er hesturinn uppgefinn.
Sjöunda dæmið kemur fyrir í ís-
lenzkum þjóðsögum I. B. bls. 4(53.
Þar er orðið Herfjötur notað við
særingar. Líklega vargastefnu. Sam-
l>er: stattu og vertu að steini.
Soeri eg þig við sœla veru
sœri eg þig við guðs ccru,
sonarins sáru þínti
og sínu blóði scm flóði,
að mín staiidi stöðitg
stefnu orð í skorðum
scm foldar fasta veldi
og fagur hitninn Itagur.
Þessi særingar orð hafS átt að
framleiða Herfjötur.
Áttunda dæmið er þar sem Guð-
mundur skáld Guðmundsson segir um
frostið: “Herfjötur lækinn minn set-
ur hann í: lækurinn stirðnar upp, frýs.
Níunda dæmið. Séra Jóhannes L.
Lynge var fyrir tilmæli mín, gegnumi
Halldór Danielsson frá Langaholti,
spurður að því bréflega, hver skiln-
ingur værí lagður í orðið Herfjötur,
eins og það liggur fyrir í Harðar
sögu. Hann svarar því með’ svofeld-
um orðum: “Það er álit sumra að
Herfjötur sé ósjálfræði, sem þarna í
Harðar sögu háfi stafað af göldrum
Kötlu, en það er sama af hverju þetta
var. Hitt er höfuðatriðið : hvað var
eðli þessarar veiki. Þetta var ósjálf-
ráður tryllingur, ofsa hræðsla, sem
greip menn í stríði, svo að þeir urðu
máttvana eða jafnvel hlupu á móti
eltandi fjandmönnum. Þetta er sama
eðlis og þegar fult óráð grípur menn
í lifsháska, svo þeir gera það sem
máske verst gegnir. Meira gét eg ekki
sagt um þetta.”
Með þessu er það skoðun prestsins,
að það hafi verið ofsa hræðsla sem
greip Hörð og nefndist Herfjötur, en
það er einmitt gagnstætt því sem ráð-
ið verður af sögunni; en dæmin, sem
talin hafa verið benda fullkomlega á
að menn hafi lagt margskonar merk-
ingu í þetta orð, og skilningur manna
mjög á reiki.
í Icelandic-English Dictionary, Ox-
ford, 1874, eftir þá Richard Cleasby
og Guðbrand Vigfússon, er þessi
skýring gefin:
Herfjötur m. a. mythical term
“warfetter” a valiant man who in the
stress of battle feels himself spell-
bound and unable to stir, was in the
old lore said to be caught in a war-
fetter”; this was attributed to the
weird sisters of battle (the Valkyria.
as is shown by the fact that one of
them was called Herfjöturr Shackle
Edda (Gl.) ; they were the messengers
of Odin, by whom the warriors were
doomed to death (kjósa val) þ. e. þeg-
ar hugrakkur mðaur í ofraun orust
unnar verður svo stað-uppgefinn, að
hann ekki getur varið sig.
Sami skilningur kemur og fram á
þessu orði í orðabók Sigfúsar Blön-
dal: Krigslænker, lammelse der griber
en i katnpen og gör at han ikke kan
foretage sig noget. Þ. e. Herfjötrar.
Magnleysi, sem gagn tekur menn i
orustum og áldrei nerna í orustum
sent þetta kom fyrir, þegar ofureflis
og kjarkmenn sóttu svo hart fram,
eða vörðust fjandmönnum sínum svo
vel, að þeir örmögnuðust svo af mæði
eða þrevtu, eða hvorutveggja, að þeir
komu við engri vörn.
Þá var því trúað að ástand þetta
stafaði af þvi að valfaðir Óðinn hefði
sent sendiboða sína, Valkyrjttrnar —
ein þeirra hét Herfjöturr — að kjósa
feigð á þessa kapp;u, er strax eftir
dauðann fóru viðstöðulaust til Val-
hallar, og gengu í sveit Einherja, sem
skemtu sér alla daga við bardaga, en
að loknu dagsverki gerðust góðglaðii;
við nóg af vistum og víni og öðrum
fagnaði.
Það voru ekki Dleyðurnar, eða þeir
sem ærðust af ofsa hræðslu, sem urðu
fyrir þessum guðlegu áhrifum, þeir
áttu ekkert erindi til Valhallar. Hug
leysið var í ásatrúnni fyrirlitið, en
hreystin höfð í hávegum með guð-
um og mönnum.
Eftir aö kristna trúin hafði bolað
út ásatrúnni, hvarf htigtakið, og jafn-
framt orðið Herfjötur, sem á því
hvildi. Þessvegna var það ósæmansji
kristnum rithöfundum í alkristnu
landi, ef sagt var frá atburðum, sem
gerðust eftir kristnitökuna, að nota
þetta orð, og álíka httgsunarvilla og
nú er altitt í ritmáli, að segja að
gufu- eða gasknúin skip sigli, þó
engin segl fylgi þeim.
Hér verður tekinn upp söguþráð-
urinn, þar sem honitm var slept í
endi fyrri hluta greinar þessarar, til
frekari athugunar. Þegar skipið
rendi að landi er flutti þá Hörð, voru
þeir allir handteknir. Þar við skipið
féllu 4 menn fyrir Herði. Hörður
var bundinn, en gat þó með hörku-
brögðum losað sig. Þreif öxina af
Indriða og stökk yfir þrefaldan mann-
hringinn. Refur sté á hest og reið á
eftir og gat ekki náð honum. Þá
þar við líf og linnt í verzlun og ráns-
ferðunt, af þessari atvinnu leiddi það,
að sem allra mesta rækt hefir verið
lögð við allar líkamlegar iþróttir frá
æsku Þeir hafa æft sig á skilming-
utn, spjótskot og bogaskot, steinkast
stökk, hlaup, glímur, sund og alskonar
brögð, sem þeim fylgdu, og að
' höggva stórt” og vafalaust hafa þeir
æft sig í að fá lag á að kasta mæði
fljótlega, því ekki var lítið undir þv
komið, og hver ósigur kostaði oftast
lífið. Hvaða aðferð þeir hafa haft
til að losna sem fyrst við kófmæð
vitum við ekki, en til gamans ætla eg
að geta þess' sem mér hefir gefist
bezt. Eg stend keikur, veifa hand
leggjunum í hring sem armlengdin
levfir, dreg andann seni hægast og
sleppi honum svo seint sem mér er
auðið. Þetta. endurtek eg þrisvar
finst mér þá að mæðinni hafi slotað
uin helming og margfalt fyr en ef eg
hefði staðið hreyfingarlaus.
Ekki ábyrgist eg að skilningur
minn sé óyggjandi og fornmenn hafi
haft þessa aðferð til að kasta af sér
mæði, en þó er eg fremur á því og
verð eg að una við það til þess að
betri gögn koma til greina.
(Skrifað fyrir Kvöldvökufélagið
“Nemó” á Gimli).
E. G.
Charles A. Hayes, M.D.
F.A.; C. S. Steinunn
Hayes
Sumarið 1909 stigu á land í
Reykjavík, læknarnir og »rúboð-
arnir Charles A. og frú Steinunn
Hayes frá Kínaveldi, ásamt ung-
um syni sínum Arthur Courtney.
Vakti koma þeirra almenna at-
hygli og aðdáun, því að þrátt
fyrir mikinn gestagang í Peykja-
vík á þeim dögum, þá var það al-
veg óvenjulegt að fá gesti frá
þessu fjarlæga og fjölmenna
landi, sem að íslendingar voru
ekki yfir leitt að brjóta tteilann
um, nema ef til vill í sambandi
við hinn alkunna Kína-liís-elex-
ir sem átti að lækna allar kvalir
og kvilla o. s. frv. Auðvitað var
kom,1 á Hörð Herfjötur og hjó hann | þetta áður en sóma stúlkan há-
vaxna og glóhærða Oddný Er-
lendsdóttir frá Breiðabólstað á
Álftanesi giftist kínverskum
mentamanni Dr. Sen. Mer þótti
þvi næstum undarlegt að kynn-
ast hér í Glendale núna nýlega
þessum víðförlu og merkn hjón-
um (þökk sé hinum mikiisvirtu
hjónum séra S. Octaviusi óg frú
Carólínu Thorláksson frá Berkley
California). Eg hafði hlustað á
fyrirlestra þeirra í Reykjavík, og
fræðst mikið um íslendinga vest-
an hafs, og svo um Kína, sem
var aðal umræðuefnið, en það
að hitta þau hér, rifjuðust upp
óteljandi endurminningar um
þetta yndislega kvöld uni Jóns-
messuleýtið, þegar ekki blakti
hár á höfði, birtan og fegurðin
öllu^n áttum. Auðvitað var
þetta á þeim árum æfi minnar
sem var svo auðvelt að líta ástar-
augum á umhverfið. Esjan líktist
konungi dýranna liggjana; fram
á lappir sínar, haldandi vörð um
af sér i fyrsta sinn og annað. í þriðja
sinn kom á hann Herfjötur, og þá
gátu þeir kvíað hann og slóu um hann
hring, og stökk hann enn út yfir hring-
inn og vá áður þrjá menn; hafði Helga
Sigmipidarson á baki sér. Hljóp hann
þá til fjalls, sóttu þeir þá hart á eftir
honum, Refur var fljótastur, því hann
var á hesti og þorði eigi að ráða á
Hörð. Kom þá enn Herfjöturinn á
ÍHörð. Kom þá eftir megin liðið.
Kastaði hann þá Helga af baki sér
. . . Sóttu þeir þá hart að Herði; varð
hann þá enn 0 manna bani. Þá gekk
öxin af skaftinu. En leikslokin urðu
þau sem vænta mátti, og visast til
sögu Harðar.
Af þessu sem nú var sagt kemur
samræmið bezt í ljós milli atburðanna,
og ^skýringarinnar á orðinu Herf jöt-
ur. Við vitum að á þessum ofur-
megnis eltingaleik gerðist Hörður svo
móður að hann ætlar að springa, hann
hefir andköf og sogið í andardrætt-
inum heyrist alllangan veg, svitinn
streymir i lækjum niður um hann all-
CANADA CALLING!
I serve Canada by
releasin^ a man for
more Active Duty
Because Action
is necessary
í'm serving
Canadá AGAIN
Hittið næsta Iiðssöfnunarmann að máli
an, og droparnir drjúpa þétt úr and- eyjarnar grænu, sundin b!áu og
litinu. Hjartað berst í brjóstholinu
sem stórsmíða hamar. Andlitið er
þrútið og rautt sem blóð, alt magn er
horfið úr líkamanum og sameinað
þeirri einu hugsun að bjarga lungun-
um frá að springa. Hann hefir num-
ið staðar, kemst ekkert og stendur
sem dæmdur, og hvert barnið hefði
getað drepið hann, og allir sáu hversu
var ástatt, að nú var Herfjöturinn
kominn á hann og öllum var sýnilegt
að þetta voru hin réttu einkenni hans.
Þá stóð svo á að þeir, sem eftir sóttu
voru ekki komnir nær en svo að Hörð-
ur fékk svigrúm til að sljákka nokk-
uð mæðina, og á ný logar uþp í sál
“bleikhára mannsins” lífslöngunin og
hreystin. Þrótturinn streymir út um
líkamann. Hann sveiflar öxinni yfir
höfði sér og er þá búinn til vígs.
Ekki virðist mér vafi geta ieikið
á, að svo beri að skilja þetta atriði,
að með þvi hafi hann höggvið af sér
Herfjöturinn þegar hann náði svo
miklu valdi yfir mæðinni að hann
komst í varnar eður sóknar stöðu.
Á víkingaöldinni var lagt afar
kapp á fjársöfnun, og lögðu menn
.blágræn nesin á næstu grösum,
og skipin sem voru að kcma og
fara, glitrandi fiskarnir komu
upp á yfirborð hins bláa og blik-
andi hafs, til þess að rjleypa
flugur og fiðrildi, sem þar voru
að njóta lífsins, en hinir marg-
litu fuglar hafsins stungu sér
í glampandi hafflötinn til þess
að gæða sér á sílum og öðru
sælgæti sem þar var að finna,
svo að hin dutlunga sama veðr
átta landsins heita og kalda hafði
farið í sparifötin til þess að taka
sem best á móti hinni nú heim-
komnu dóttur sinni, frú S*ein-
unni „ Jóhannesardóttur Hayes,
sem hafði borist með sttaumn-
um vestur um haf til Winnipeg
átján ára að aldri, og sem notaði
vöggugjafir sínar svo að nú var
hún orðin bæði prestur og lækn-
ir.
Hér um kvöldið, þegar eg sat
heima hjá þeim hjónum spurði
eg frú Steinunni: “Var það ein-
göngu víkingslundin sem þar þig
í gegn um brim og boða fvum-
býlingslífsins, og alla þessa
hreinsunarelda, skólann og próf-
in?” Hún svaraði að það yrði
nú löng saga eg eg skýiði frá
því nákvæmlega sem á dagana
hefir drifið. Eg vil fara fljótt
yfir sumt, en stikla á stólpunum
eða því sem mestu varðar.
“Eg er fædd 20 janúar 1870,
að Eystra-Miðfelli á Hvaifjarðar
strönd, en dóttir Jóhannes;-r Jóns
sonar og Ellesef Helgadóttur. Þar
óx eg upp og var fermd í Saur-
bæjarkirkju.”
Nú spurði eg frúna, hvort hún
hefði ekki orðið snortin af trú-
arljóðum séra Hallgríms Péturs-
sonar. Hún sagði:
“Án efa var eg það og heíi
ætíð verið, satt að segja þá var
eg ólík öðrum börnum á mínum
aldri, eg vildi vera ein dreyma
drauma um fjarlæg og brosandi
lönd, horfa út á* hafið og sjá
öldurnar brotna og hevra
skvampið á klettasnösunum,
hlusta á lækjarniðinn og fugla-
kliðinn, eða með öðrum orðum
orðum. sjá hvað hinu megin
bjó, og verða að liði eirhvern
veginn einhversstaðar, og rétta
hlýjar hendur þeim sern voru
einir á kaldri og hrjóstrugri
braut. Þó finst mér nú þegar
eg lít yfir liðna æfi, að vndis
legur söngur og hljóðfæraslátt
ur og heitar bænir hjálpræðis-
hersins á götum Reykjavíkur
hafi beint mér á brautina sem
eg hefi reynt að ganga á iremur
en nokkuð annað.
Árið 1888 yfirgaf eg ísland og
fór til Canada, þar sem eg dvaldi
þrjú ár. Þaðan flutti eg til
Norður Dakota og var p,:r um
hríð. Síðan fór eg til Chicago og
gekk þar á prestaskóla, en að
loknu námi þar var eg aðstoðar-
prestur í Indiana ríkinu. Eftir
að hafa dvalið þar í nokkuð lang-
an tíma, flutti eg til Oregon ríkis-
ins, en þar starfaði eg sem trú-
ooði á meðal Kínverja, en þaðan
var ferðinni heitið til Los Ange-
les í California á læknaskóla, og
Daðan útskrifaðist eg sem læknir.
Hinn 11. febrúar 1902, giftist
eg mínum góða manni, en hann
hafði útskrifast árið áður frá
sama skóla sem sérfræðingur í
háls, nef og aukna sjúkclómum.
Tveimur vikum eftir giftingu
okkar sigldum við til Kína. en
þar dvöldum við í yfir fjöiutíu
ár. Þar biðu okkar margbreyti-
leg ný og ervið viðfangsefni, en
með hjálp Guðs og góðra manna
var árangurinn oft mikið sælu-
blandinn og í mörgum mvndum,
en þar sem við höfðum það stöð-
ugt í minni, að okkur fanst við
vera kölluð til þessa starfs. þá
gaf það okkur þrótt,-langlundar-
geð, og byr í seglin. Nu erum
við leyst frá störfum, og aftur
komin til sólhýru Kaliforniu,
enda fórum við héðan og fanst
að hér væri okkar heimkynr.i.”
Nú spurði eg frú Steinunni
hvað henni væri minnisstæðast
úr íslandsför þeirra hjóna, hún
var ekki lengi að hugsa sig um
og svaraði:
“Okkur verður ætíð ógleyman-
legt hve allir voru okkur ein-
lægir og góðir, og svo hve næt-
urnar voru bjartar. Við vorum
svo frá okkur numin (thrilled)
að í þessar tvær vikur sem við
vorum á íslandi varð okkur
ekki svefnsamt, en í staðinn fvrir
að sofa, tókum við okkur göngu-
túra um miðjar nætur upp að
Landakoti, suður með Tjörninni,
og upp að Skólavörðu.”
Ekki þarf lengi að tala við
frú Steinunni til þess að finna
að hún er prýðilegum gáfuni
gædd, og minni hennar er blátt
áfram magnað, enda er hún ein
af þessum íslenzku konurn sem
sjá í gegn um holt og hæðir með
bláum augunum. Frú Steinunn
er í hærra meðallagi, kvik á fæti,
góðleg og gáfuleg, og heldur sér
vel þrátt fyrir langan vinnudag-
Nú sneri eg mér að Dr. Carles
A. Hayes, og sagði:
“Ekki verður saga Mrs. Heyes
svo sögð að þú komir ekki þar
til greina.”
Hann brosti og sagði.
“Síðari hluti þess sem kona
mín hefir sagt þér er mér nú
vel kunnugur og í raun og veru
er mín saga líka. Eg er fæddur
í Illinois 15. júlí, 1872, en fluttist
með foreldrum mínum þegar eg
var 15 ára að aldri til Los Angel-
es, en þá var Los Angeles á stærð
við Reykjavík hvað íbúatölu
snertir. Eg er Bandaríkjamáður
í húð og hár, hefur fólk mitt
verið hér í marga ættliði, og
Rutherford B. Hayes, sem var
forseti Bandaríkjanna 1876 til
1880, var nákominn ættingi föður
míns, nafnið hið sama. Mé’’ hefir
fallið sá heiður í skaut að vera
gjörður Fellow of the Americon
College of Surgeons, þó eí til vill
er það mín mesta gæfa að hafa
átt íslenzka konu, sem ætið hefir
verið mér alt í öllu, og eg vil
gefa henni ágóðann af öllum
eða um störfin sem okkui voru
'falin til að leysa af höndum-
íslandsferð okkar er ekki hægt
að lýsa betur en konan mín gjörði
í einu orði “Thrilling.”
Nu stóð Dr. Hayes upp úr
stólnum og kom með mynd af
ungum og fríðum manni.
“Þetta er sonur okkar, einka-
barnið, nú er hann Próíossor i
efnafræði við University í North
Carolina. Kona hans er Ada
Mary Thigpen, og eiga þau tvö
börn.”
Dr. Charles A. Hayes er mjÖg
hár vexti, teinbeinn, höfðmgleg-
ur ásýndum og ljúfmenni hið
mesta, “clean-cut American”.
Þegar eg kvaddi þau úti á göt-
unni sagði frú Steinunn:
“Já, ennþá hvarflar hugur
minn við og við til Hvalijarðar-
strandarinnar minnar, og til
skáldsins sem þar átti einu rinni
heima, og “sem svo vel söng,
að sólin skei í gegnum dauðans
göng”.
Skúli G. Bjarnason
Los Angeles.
:=í!
Látið ekki tækifærið ganga
úr greipum yðar!
Verzlunarmenníun er ómissandi nú á dögum, og
það fólk, sem hennar nýiur, hefir æiíð forgangs-
réii þegar um vel launaðar siöður er að ræða.
Það margborgar sig, að finna oss að máli, ef þér
hafið í hyggju að ganga á verzlunarskóla; vér
höfum nokkur námskeið lil sölu við frægusiu og
fullkomnustu verzlunarskóla vestan lands.
The Coiumbia Press Limited
Toronio og Sargent, Winnipeg
ífc