Lögberg - 21.06.1945, Side 4

4
—— lögberg-----------------------------
QeflB út hvern fimtudag af
THE COLUMBIA PRESS. LIMITED
695 Sargent Ave., Winnipeg, Manitoba
Utanáskrift ritstjórans:
EDITÖR LÖGBERG,
695 Sargent Ave., Winnipegt Man
Editor: EINAR P. JÓNSSON
Verð $3.00 um árið — Borgist fyrirfram
The “Lögrberg-” is printed and publishea by
The Columbia Press, Lámited, 69 5 Sargent Avenue
VVinnipeg, Manitooa
PHONE 21 804
íslandsminni
eftir Dr. Stefán Einarsson, Hnausa, Man.,
16. júní, 1945.
I.
Kæru landar mínir:
Mig langar fyrst af öllu til að þakka ykkur
fyrir þann heiður, sem þið hafið gert mér með
því að kalla mig hingað í dag til að tala fyrir
ykkur. Eg er ykkur enn þakklátari fyrir það,
að þetta er nú í annað sinn, sem þið kallið
mig hingað, og það þótt eg í fyrra skiftið brygð-
ist algerlega vonum ykkar, og gæti því tæp-
lega vænst þess að þið gengjuð eftir mér með
grasið í skónum aftur.
Það er nú liðið hátt á annan tug ára síðan
eg kom fyrst vestur um haf. Þá mun eg hafa
alið þá vpn í brjósti, að mér gæfist einhvern-
tíma tækifæri til þess að sækja ykkur heim,
landana í vestur-íslenzku bygðunum. Að sú
von hefur ekki ræst fyrr en nú er, sem sagt
ekki ykkar skuld, heldur sjálfsskaparvíti. Mér
hefur venjulega fundist, að eg hafi haft of
mikið að gera til þess að taka mig upp, — og
svo hef eg þá látið mér nægja, að senda ykkur
tóninn við og við. En eins og allir vita, þá
eru það æfinlega mennirnir, sem gera minnst,
sem mest þykjast hafa að gera, enda skal eg
nú láta útrætt um þetta mál.
II.
Vorið á íslandi.
í dag er vor heima á íslandi, hávor með
björtum nóttum, “nóttlaus voraldar veröld” eins
og Stephan G. Stephansson kvað. Það er þetta
vor, sem eg hef alltaf saknað, síðan eg kom
vestur um haf, því hér geng eg með þá til-
finningu, að það sé farið að dimma af nótt,
sumarið sé að kveðja. Hjá ykkur Canadabúum
er munur Jónsmessuleytis og skammdegis meiri
en hann er suður í Baltimore, en þó er enn
mikilla muna vart að canadiska vorið nái hinu
íslenzka vori. Og eins og það er erfitt að gera
sér grein fyrir vornóttinni með sólinni við
sjóndeildarhringinn í norðri, eins er það ekki
auðvelt að gera sér grein fyrir áhrifum þeim,
sem íslenzka vorið hefur á allt sem lifir, fólk
og fé. Allt rís af dvala: grasið grær, skógurinn
ilmar, kúnum er hleypt út, féð rásar nýrúið
inn á afréttir og hestarnir una sér í grænum
högunum hvasseygðir og makkareistir. Far-
fuglarnir eru komnir og fara að verpa, krían
er sígargandi við sjóinn, en lóan og spóinn
halda daglanga hljómleika upp til sveitanna.
Og áhrifin eru síst minni á mannfólkið. Sann-
leikurinn er sá að margir íslendingar hafa
tilhneigingu til að leggjast í dvala eins og
híðbjörn í skammdeginu en sofa varla fugls-
blund í langdeginu á vorin. Vera má að mörg-
um þætti þeir ekki öfundsverðir af slíku hlut-
skifti, og það er víst, að eg hefi heyrt útlend-
inga kvarta, eigi aðeins undan áhrifum skamm-
degisins, heldur einnig undan svefnleysi hinna
björtu nótta. En íslendingar láta það ekki á
sig fá; á misjöfnu þrífast börnin best, sagði
gamla fólkið.
Hringleikur árstíða í mannlífi og þjóðlífi.
Fyrir löngu hafa vitrir menn þóttst skynja
skyldleik með hringleik árstíðanna og manns-
æfinni. Eins og grasið .sprettur úr vetrardauðri
moldinni, grænkar og blómgast með vorinu,
ber ávöxt að sumrinu, en sölnar og fellur aftur
í vetrardvalann með haustinu, þannig fæðist
barnið, þroskast sem unglingur, verður full-
orðinn maður, eignast börn og buru, eldist, hrörn
ar og deyr. Og eigi aðeins mannlífið, heldur
einnig þjóðlífið hefur oft virst spekingum sömu
lögum bundið, lögum fæðingar og þroska,
hrörnunar og dauða. “Allt sem hefur upphaf
þrýtur — allt sem lifir deyja hlýtur”.
Árstíðir í íslands sögu.
íslenzkir sagnfræðingar hafa a. m. k. síðustu
hundrað árin litið sögu þjóðar sinnar frá þessu
sama sjónarmiði. Þeir hafa eygt fornöldina aftur
í blámóðu aldanna, sem gengna gullöld. Sú gull-
öld átti upphaf sitt með landnámi íslands s,tóð
kannske með mestum blóma á sögu-öldinni,
LöGBERG, FIMTUDAGINN, 21. JÚNÍ, 1945
átti sín manndómsár á elleftu og tólftu öld-
inni, sín hrörnunar og upplausnarár á Sturl-
unga-öldinni. Eftir það tekur við hinn langi
vetrardvali, skammdegisdróminn, sem bindur
þjóðina um margar aldir, unz rofa fer af nýju
vori á öndverðri nítjándu öld.
Framför, afturför?
Oft getur verið erfitt að átta sig á, hvað sé
framför og hvað afturför í heimi þessum. En
það verða varla deildar meiningar um það, að
síðan á dögum Skaftáreldanna hafi íslenzka
þjóðin verið á stöðugri framfarabraut. Skaftár-
eldarnir, og það sem þeim fylgdi, voru svart-
asta skammdegið, sem þjóðin hefur lifað, og
munaði fyrir manna sjónum ekki miklu, að
hún skrimti ekki af. En þjóðinni tókst að þreyja
þorrann og góuna, hún svalt að vísu heilu
hungri, en hún komst af.
Vor 19. aldar.
Og vor 19. aldarinnar var gott vor fyrir ís-
lendinga. Þeir Baldvin Einarsson, og Fjölnis-
menn hafa stundum verið kallaðir vormenn
Islands og það með réttu. Enginn bar það nafn
þó með jafnmikilli rentu og Jón Sigurðsson
sjálfur, maðurinn sem fæddist 17. júní 1811 á
Rafnseyri á Vestfjörðum og átti eftir að verða
sverð þjóðar vorrar, sómi hennar og skjöldur
um langa og athafnaríka starfsæfi. Það er tákn-
rænt að Jón skuli vera fæddur á vori. En þegar
maður rennir hugaraugum yfir æfi hans, þá
minnir hún mann þó enn meir á þroska og
gróða sumarsins. Hér er maður sem ávalt virðist
hafa kunnað tökin á hverju, sem hann tók sér
fyrir hendur. Hann gerði sér sögu landsins að
því vopni, sem best beit í baráttunni við hin
íhaldssömu öfl í Danmörku. Hann vann mest
að stofnun og myndun hins nýja alþingis, sem
nú á aldarafmæli fyrsta júlí næstkomandi. Og
þótt hann lifði ekki lengur en til að sjá hina
fyrstu stjómarskrá, sem Kristján IX. kom
með færandi föðurhendi á Þingvöll 1874, þá
steig hann þó bæði fyrsta og drýgsta sporið til
sjálfstæðis þess, sem við fengum fyrst viður-
kennt með samningum við Dani 1918 og nú svo
að segja spilandi upp á eigin spýtur á lýðveldis-
hátíðinni fyrstu í fyrra, 17. júní 1944.
|
Lýðveldishátíðin.
Eg var eins fjarri lýðveldishátíðinni á Þing-
völlum í fyrra og þið, en eg heyrði forseta
íslands lýsa gleði manna, er hann kom vestur
um haf í boði Roosevelts í fyrrasumar. Og eg
hef lesið hinar snjöliu lýsingar á hátíðahöldun-
um eftir forseta Þjóðræknisfélagsins, og getur
enginn sem hefur þessar heimildir efast um
hátíðaskap fólksins. —*Eg hef einungis lifað
eina slíka þjóðhátíð: Alþingishátíðina 1930, en
vera má, að sumt af elsta fólkinu, sem hér er
saman komið lumi enn á minningum um þús-
und ára afmæli landsins 1874.
III.
Horfur i heimspólitíkinni.
Það getur verið, að það þyki ekki viðeigandi
að láta alvarlega hluti raska hátíðaskapi manna,
en eg er svo skapi farinn, að eg kann ekki við
að þegja um það, sem mér býr í brjósti úr því
eg einu sinni hef tekið til máls. Mér er sagt
að veður hafi verið mun skuggalegra á Lýð-
veldishátíðinni 1945, heldur en á Alþingishátíð-
inni 1930. Og mér kæmi ekki á óvart, þótt
sumum hefði virst teiknin á himni heimspóli-
tíkurinnar all-mikið verri en þau þó voru 1930.
Þá lýstu íslendingar yfir ævarandi hlutleysi
sínu, og þótt sumum kunni að hafa runnið í
grun, að það stæði kannske ekki til enda ver-
aldar, þá held eg flestum hefði þótt forsögn,
að ísland yrði komið í ófrið áður en 10 ár
væru liðin. Svo fór nú samt, og nú þurfum
við ekki að dyljast við, að héðan af höfum við
aldrei hlutleysi að vænta, ef stórveldunum slær
saman í eina brýnu enn. Það er að vísu stór-
þakkarvert að vera undir vernd Englendinga
og Bandaríkjamanna, bæði nú í stríðinu og eins
á komandi friðartímum. En sagan sýnir, því
miður, að það líður aldrei á löngu, unz Guð
uppvekur vonda menn, sem gera uppreisn mót
þjóðum þeim sem friðinn elska.
i
ísland Gíbraltar norðursins.
Island er nú orðið Gíbraltar norðursins fyrir
engilsaxnesku þjóðirnar, og þótt þær skipti sér
ekki af okkur á friðartímum, þá hljóta þær að
taka landið aftur undir eins og ófrið ber að
höndum. Sá ófriður verður varla hafinn fyrr
en uppreistarmennirnir, hverjir svo sem þeir
kunna að verða eru orðnir jafnlangt á undan
öðrum í vígamennsku eins og Þjóðverjar voru
þegar þeir réðust á Pólland.
Ef Reykjavík er þá ofanjarðar, þá verður
tæplega erfitt að þurka hana út af kortinu
eins og gert hefur verið um svo margar borgir
í þessu stríði. Eg hygg því, að ef Reykvíkingar
vilji ekki fljóta sofandi að feigðarósi, þá verði
þeir að grafa sig í fjöllin: annaðhvort í Öskju-
hlíðina, eða kannske öllu heldur í Esjuna.
Þetta hafa Svisslendingar gert a. n. 1. og þetta
urðu Maltabúar að gera eftir að styrjöldin hófst.
Eg skal nú ekki fara lengra
út í þessar hrakspár, þó að eg
geti ekki neitað því að mér þyk-
ir ekki óviturleg heimspeki Ein-
ars gamla á Kleif. Hann sagði:
“Bústu við því illa, það góða
skaðar þig ekki.”
ísland í útsæ veraldar.
En eg verð að benda á annað
atriði í sjálfstæðismáli Islands.
Það er eðlilegt, að fyrir flestum
standi það sem barátta milli
hinna íslenzku frumherja frelsis-
ins — með hetju dagsins Jón
Sigurðsson í broddi fylkingar —
og hinna dönsku kúgara. En í
raun og veru er þessi frelsis-
barátta ekki nema lítið straum-
kast eða hringiða í hinum mikla
pólitíska útsæ veraldar. Og þótt
íslendingar hafi oft ekki vitað
það sjálfir, þá hafa kjör þeirra
löngum mótast af því pólitíska
veðri, sem í þann og þann svip-
inn var staðviðri úti í Evrópu
eða hinni víðu veröld.
Glötun sjálfstœðis á 13. öld.
Þetta er áþreifanlegt á Sturl-
unga öldinni, þeirri öld, er glat-
aði hinu forna sjálfstæði lands-
ins. Hvernig er þá umhorfs í
nágrannalöndunum? Veraldlega
valdið er í höndum konungs og
lénsmanna hans, en andlega
valdið í höndum páfa. Hver otar
sínum tota. Páfi gerir harðar
kröfur um aukið vald kirkjunn-
ar bæði um eignarrétt á kirkj-
um og aukið vald guðs laga í
löndunum. Konungarnir berjast
a aðra nond við páfann á hma
við lenda menn sína og veitir
ýmsum betur.
íslendingar apa eftir tískunni
í Evrópu. Höfðingjunum þykir
sú virðing mest að gerast lendir
menn Noregs-konungs og kann-
ske jarlar yfir öllu íslandi. Svo
berjast þeir, unz yfir líkur, og
Gissur gengur sigrandi af hólmi.
Þá koma norsku biskuparnir til
að minna hann á, að hann sé
ekki einungis jarl yfir Islandi,
heldur líka jarl undir Noregs-
konungi.
Svona leggst allt á eitt að koma
landinu undir Noregskonung;
vaxandi kpnungsvald, vaxandi
vald páfa og metorðagirnd þjóð-
höfðingja, sem hugsuðu og hög-
uðu sér eftir þeim hugsjónum,
sem þá voru ríkjandi út í Evrópu.
Þessar hugsjónir voru ekki holl-
ar Islendingum, þótt þær veittu
landinu frið og kannske fullan
kvið, meðan Noregskonungur
gleymdi ekki að standa í skil-
um með skipin sex, sem senda
átti af Noregi til landsins árlega,
eftir Gamla sáttmála.
Skipin sex í Gamla sáttmála
minna okkur á annan þátt í sjálf-
stæðissögu íslands: sögu hins
ejinalega sjálfstæðis, eða kann-
ske öllu heldur hins efnalega ó-
sjálfstæðis þess.
Einokunin.
Hugurinn hvarflar þá til hins
illræmda tímabils: öld einokun-
arinnar frá 1600 fram á miðja
19. öld. Varla mun hægt að telja
að neitt tímabil í sögu landsins
hafi verið jafn óvinsælt og þetta,
má heita að öllum sagnariturum
19. og 20. aldarinnar hafi komið
saman um að telja þetta höfuð-
mein íslenzku þjóðarinnar, átu-
mein, sem nærri hafði riðið henni
að fullu. Og hér eru það Danir,
sem bera ábyrgðina og skuldinni
er skelt á. Að sjálfsöfðu er mik-
ið, allt of mikið, hæft í þessari
ljótu sögu, en þó er skylt að
meta hvert mál frá fleiri en
einu sjónarmiði; verið getur líka
að hér sem oftar sannist það, að
fátt sé svo með öllu illt, að ekki
boði nokkuð gott.
Þess er þá fyrst uð geta, að
það var síður en svo, að Danir
fyndu upp á einokunarverzlun-
inni til að sjúga merg úr Islend-
ingum. Þeir fóru eftir fyrirmynd
um þeim, sem þá þóttu bestar
með stórveldunum. Þá voru öll
stórveldin á þönum að útvega
sér nýlendur til þess að geta
haft einkarétt á að verzla við
nýlendurnar. Frjáls verzlun
þektist ekki. Hinsvegar þótti það
góð pólitík að flytja hráefni úr
nýlendunum heim til móður-
landsins, vinna þar úr þeim, og
selja svo aftur hina unnu vöru
til nýlendanna. Þetta átti að
vera báðum gott, nýlendunni og
heimalandinu, en oftast nær mun
heimalandið hafa hagnast meir,
enda var leikurinn til þess gerð-
ur.
Áður en einokunarverzlunin
danska hófst, höfðu verið skær-
ur milli Englendinga og Þjóð-
verja um íslenzkar hafnir, en
Dönum lukkaðist að bola báðum
burt. Sagnaritarar hafa bent á
það, að Englendingar borguðu
betur |fyrir fiskinn en Danir
gerðu, og er líklegt að efnahag-
ur landsins hefði orðið betri, ef
Englendingar hefðu borið þá sig-
ur úr býtum. Spurningin er,
hvort það hefði orðið betra fyr-
ir sjálfstæði íslands. Eg held
ekki. — Það má að vísu deila um
það. En um hitt verður ekki
deilt, að Orkneyjar og Hjalt-
land, sem komust undir ensk
(skosk) yfirráð á 14. og 15. öld,
hafa með öllu glatað tungu sinni
og norrænum arfi, þar sem Fær-
eyingar hafa haldið hvorutveggja
með mikilli prýði undir verndar-
hendi Dana,. þótt þeim hafi ekki
alltaf þótt hún mjúk fremur en
okkur.
Þessi ólíku örlög Orkneyinga
og Færeyinga virðist mér benda
ótvírætt í þá átt, að við eigum
jafnvel einokun Dana^ ekki ó-
merkilega skuld upp að inna, ef
við á annað borð metum það
að hafa haldið þjóðerninu ó-
bréyttu.
Englendingar og frelsið.
Hinsvegar eigum við það Eng-
lendingum að þakka, að við losn-
uðum að lokum við einokunina,
eins og við líka eigum þeim það
að þakka, að Danir gáfu okkur
pólitískt frelsi 1918, því frá Eng-
lendingum komu á 19. öldinni
ekki aðeins hugmyndirnar um
frjálsa verzlun, heldur einnig
hugmyndirnar um aukið lýð-
frelsi undir hinni þingbundnu
konungsstjórn þeirra. Kröfurrjar
um lýðfrelsið urðu háværastar
í frönsku byltingunum, en víðs-
vegar í Evrópu spruttu upp af
þeim kröfurnar um sjálfákvörð-
unarrétt þjóðanna. I krafti þeirra
brutust Grikkir undan yfirráðum
Tyrkja, Ungverjar gerðu upp-
reisn gegn Austurríkismönnum,
Pólverjar gegn Rússum.
Þessum kröfum var aldrei
sinnt af meiri alvöru en eftir
síðasta stríð, þegar smáþjóðir
Evrópu fengu sjálfstæði í sam-
ræmi við tillögur Wilsons Banda
ríkjaforseta. Þegar Danir sömdu
við okkur um að viðurkenna full-
veldið 1918, þá voru þeir að taka
síðasta skrefið í þessari þróun.
Krafan um sjálfsákvörðunarrétt
þjóðernanna hafði eigi aðeins
hlotið viðurkenningu í orði, held
ur einnig á borði, framar en
nokkru sinni áður hafði verið
gert.
Horfurnar í heiminum.
En hvernig blása nú vindar
heimspólitíkurinnar gagnvart
þessari kröfu?
Hún er að vísu viðurkennd í
orði, en margt bendir á, að henni
verði ekki mikill gaumur gef-
inn, nema þar sem stórveldun-
um þykir vel henta sínum eig-
in hagsmunum.
Við Islendingar höfum verið
svo heppnir að lenda þeim meg-
in, sem áhættulaust var fyrir
sjálfstæði okkar í bráð. En Finn-
ar hafa ekki verið svo heppnir,
og Pólverjar hafa ekki verið svo
heppnir, og það þó að Englend-
ingar færu í stríðið,beinlínis til
að vernda rétt þeirra og sjálf-
stæði.
Alþjóðastefnan.
Eg get ekki betur séð en að
allt stefni að því að minnka rétt
smáríkjanna, en auka rétt hinna
miklu heimsvelda. Atlantshafs-
sáttmálinn er metinn á við boð-
orðin eða fjallræðuna, en fram-
kvæmdum er skotið á frest, eins
og framkvæmdinni á boðorðinu
um að elska óvini sína. Öll stefn-
an er í alþjóðaáttina, burt frá
þjóðerniskröfum 19. aldarinnar.
Þessi alþjóðlega andúð gegn
þjóðrækniskröfum manna, hlýt-
ur að verða mjög alvarlegt mál
fyrir þá Islendinga, sem vernda
vilja íslenzkt þjóðerni í fram-
tíðinni. I stað þess að Jón Sig-
urðsson hafði heiminn með sér,
munu þeir hafa hann á móti sér.
Og í stað þess að Jón Sigurðs-
son varð að berjast við aftur-
hald og áhugaleysi landa sinna,
þá verða þessir menn að berjast
við nýjungagirni þeirra, sem
ganga munu í lið með hinum
útlendu áhrifamönnum. Og það
er ekki að efa, að þeir munu
vera margir, sem í flestu vilja
sníða háttu sína að háttum
heimsins. Þessir menn munu
þykja hafa mikið til síns máls,
þegar Reykjavík er ekki orðin
steinsnar frá hinum miklu höf- ,
uðborgum heimsins: New York,
London og Moskva. Þessir menn
munu benda á útvarpið,'kvik-
myndirnar, flugferðirnar, al-
þjóðaverzlunina og ef til vill iðn
aðinn í landinu, sem óhrekjandi
rök fyrir alþjóðastefnunni. Lík-
legt er þó, að þau yrði rök þeirra
þyngst á metunum, ef kreppa og
óáran kæmi í land og landsmenn
sæu sér hag í því að gerast hluti
af heimsveldi til þess að losna
við drepandi verzlunarhöft og
tollmúra. Líklegt er, að þessi
rök hafi ekki verið létt á met-
unum, þegar Islendingar gengvr
undir Noregskonung, sbr. skil-
yrði þeirra um skipin sex. Og
hræddur er eg um, að ýmsum
íslendingum hafi flogið það í hug
að fá upptöku í það heimsveldið,
sem þeir skulduðu mest á síðustu
kreppuárum, þótt fáir kvæðu
upp úr með það á opinberum
vettvangi.
IV.
Kostir alheimsstefnunnar.
Eg hef nú um stund beint
athyglinni að blikum Jpeim, er
mér sýnast vera á vorhimni hins
íslenzka lýðveldis. Vera má að
mönnum hafi þótt eg vera helst
til langorður um svo óljúft við-
fangsefni.
Eg skal þó strax og fúslega
viðurkenna það, að blika alheims
stefnunnar hefur líka sína “silf-
urrönd”, eins og Ameríkanar
segja. Það er líklegt að alheims-
stefnan greiði fyrir auknum
friðsamlegum viðskiptum land-
anna. Vera má að tollmúrar og
viðskiptahöft verði ’minkuð og
frjáls verzlun aukist aftur að
mun. Það gæti ef til vill bætt
hag íslands, sem allra þjóða mest
verður að flytja inn af útlend-
um varningi. Okkur er enn í
fersku minni, hve mjög batnaði
hagur landsins þegar verzlimin
var gefin frjáls um miðbik síð-
ustu aldar. En Adam var ekki
lengi í Paradís, og á milli stríð-
anna var einokun á íslandi víst
síst minni, en áður var, þótt eigi
bæri hún það nafn. Eg get samt
hugsað mér, að það sé vafasamt,
að hve miklu gagni frjáls verzl-
un verði íslandi í náinni fram-
tíð. Það getur þugsast að íslend-
ingar verði lítt samkeppnisfær-
ir á frjálsum markaði vegna þess
hve verðlag er orðið hátt í land-
inu.
Verklegar framkvæmdir.
Hitt er aftur á móti .eindregið
ánægjuefni hve mikiU áhugi er
vaknaður heima á stórfeldum
framkvæmdum á flestum svið-
um atvinnulífsins. Eflaust er það
velgengni manna sökum stríðs-
gróðans, sem ýtir undir þessar
ráðagerðir.
Tvent er skylt að minnast á,
sem jafnvel á stríðsárunum hef-
ur tekið stórstígum framförum.
(Frh. á bls. 5)