Lögberg - 16.08.1945, Page 2

2
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 16. ÁGÚST, 1945
Viðtal við Leij Muller
íslendingur í fangabúðum Nazista
Á myndinni sézt þyrping Hollendinga á gangstétt í Amsterdag, sem er
að veita viðtöku niðursoðinni mjólk, er sameinuðu þjóðirnar höfðu
sent þangað ókeypis.
Tuttugu og fimm ára gamall
íslendingur, Leif Muller, sonur
L. H. Mullers kaupmanns, kom
heim til Islands s. 1. sunnudag,
eftir meir en tveggja ára dvöl í
fangabúðum þýzkra nazista,
fyrst í Noregi, en síðan nærri
2 ár í Þýzkalandi. — Allir íslend-
ingar, sem frelsi unna, samfagna
Leif við heimkomuna og for-
eldrum hans.
Leif færði okkur þá fregn, að
annar ungur Islendingur, Óskar
Vilhjálmsson, hafi einnig setið í
þýzkum fangabúðum og látist
þar.
“Þetta er eins og í Paradís!”
sagði gömul íslenzk kona, þegar
hún kom inn á stíginn heim að
húsi L. H. Mullers, en þar iykj-
ast trén saman yfir höfði manns
og ilmurinn fær mann til að
gleyma að umhverfis er göturyk
og ys Reykjavíkur.
Hverjar hafa þá ekki tilfinn-
ingar Leifs verið, daginn sem
hann kom heim til föðurhúsanna
eftir meir en tveggja ára dvöl í
helvítum nazista, fyrst í Noregi,
síðan í Þýzkalandi.
Þessi stillilegi ungi maður ber
enn nokkrar menjar þess sem
hann hefur þolað, en þar sem
hann fer er kvistur af*sterkum,
traustum stofni, enda hefur hann
þurft fyllilega á því að halda.
Svikinn í hendur Nazista.
Það var einhver af félögum
Leifs, sem sveik hann í hendui
þýzku nazistanna. Hann var tek-
inn fastur í Oslo í október 1942.
— Eg fékk leyfi til þess að
fara til Stokkhólms, undir því
yfirskyni, að eg ætlaði í skóla,
sagði hann, — en var svo ógæt-
inn að segja félögum mínum, að
þaðan ætlaði eg að komast til
Isjands. Einhver þeirra mun hafa
sagt Þjóðverjum þessa ætlan
mína, því eg var tekinn og sett-
ur í fangelsi í Möllergaten 19.
Þar voru hafðir 4 fangar í smá-
klefa. Stólar voru fyrir tvo, hin-
ir urðu að standa, því ekki mátti
setjast á rúmfletin að degi tii.
Þá höfðu verðirnir það til að
veita vatni inn í klefana, svo allt
lauslegt fór á flot. Maturinn var
gervikaffi á morgnana, síðar um
daginn brauð og súpa, sem var
að mestu leyti vatn; stundum
var síld.
Á þeim þrem mánuðum, sem
Leif var haldið í Möllergaten 19
var hann aðeins tvisvar yfir-
heyrður, síðan aldrei meir. Hon-
um var ekki misþyrmt þarna, en
aftur á móti heyrði hann hljóð
fanga, sem misþyrmt var við
yfirheyrslur, þegar þeir voru
fluttir til og frá “réttarhöldun-
um”.
Eftir 3 mánuði var hann flutt-
ur í Grini-fangabúðimar, sem
eru eigi all-langt frá Oslo. Þar
fékk hann lungnabólgu. Læknar,
sem voru meðal samfanga hans,
hjúkruðu honum. Taldi hann
lungnabólguna ávinning að því
leyfi að um tíma fékk hann
betra viðurværi.
I fangabúðunum í Grini var
hann samtíða öðrum íslending,
Baldri Bjarnasyni, sem komst
þaðan síðar.
Nafn hans varð samheiti
föðurlandssvikara allra þjóða
Nafn Kvislings, foringja
norsku nazistanna, hefur orðið
samheiti föðurlandssvikara í öll-
um löndum. Nú er hann fangi í
Möllergaten 19, í sams konar
klefa og föðurlandsvinunum
norsku var troðið inn í, fær
brauðskorpur og súpu eins og
þeir fengu meðan hann var fyr-
ir Þjóðverja náð “foringi” í
Noregi og hafði um sig hirð svik-
ara. Nú finnst honum þetta ill
meðferð á föngum.
Áður en Leif kom hingað heim
fékk hann tækifæri til þess að
sjá Kvisling í Möllergaten 19, í
sams konar klefa og Leif dvaldi í.
Til Oranienburg.
Leif var fluttur til Þýzkalands
í júní 1943. Fangarnir voru flutt-
ir sjóleiðis frá Oslo til Aarhus
í Danmörku. Á leiðinni var þeim
troðið í lestar skipsins eins og
kvikfénaði. Ýmist var lestarop-
unum læst, eða vopnaðir verðir'
voru við þau.
Frá Danmörku lá leiðin til
hinna alræmdu fangabúða 1
Öranienburg, en þaðan var hann
fluttur til fangabúðanna í Sachs-
enhausen og þar dvaldi hann í
22 mánuði unz hann komst til
Svíþjóðar á s. 1. vori ásamt öðr-
um föngum fyrir tilstilli sænska
Rauða krossins.
I Sachsenhausen
— Hvernig voru fangabúðirn-
ar girtar? spyr eg Leif.
— Yzt var hár múrveggur. Þar
fyrir hnnan var annar múr og
innst var gaddavírsgirðing, sem
rafstraumi var hleypt á. Með 80
metra millibili voru turnar, þar
sem komið var fyrir vélbyssum
og vörður var haldinn dag og
nótt. Á næturnar var þetta svæði
upplýst með ljóskösturum. Bragg
arnir, sem fangarnir voru látnir
hafast við í, voru byggðir með
hálfmánalögun umhverfis völl-
inn, sem myndaðist innan þeirra.
Við aðalútganginn var komið fyr
ir mjög stórri vélbyssu, sem
gat náð yfir allan völlinn.
Fangabraggarnir voru stórar
tvíálma blokkir, hver klefi var
ætlaður fyrir 125 manns, en
stundum úrðu það alt að 300.
Voru þá 2 í hverju rúmfleti.
Venjulega munu 15000—16000
manna hafa verið í fangabúðun-
um, en í febrúar greip Þjóðverja
hræðsla við framsókn Rússa og
létu þeir flytja fanga úr austur-
hluta landsins vestur eftir og
munu þá um 25 þús. manna hafa
verið í Sachsenhausen.
Einn dagur í fangdbúðum
Nazista
— Hvernig var “venjulegum”
degi háttað í fangabúðunum?
— Allir áttu að fara á fætur
kl. 4 á morgnana, en um tíma var
það kl. 3. Þá fengum við gerfi-
kaffi. Við bjuggum um flet okk-
ar og þvoðum okkur, stundum
urðu allt að 300 að notast við
þvottaskálar, sem voru ætlaðar
fyrir 12 menn. Klukkan 5 skyldi
vinna hafin og standa til hádegis,
þá fengum við J/2 lítra af súpu-
gutli, sem venjulega var að
mestu leyti vatn. Brauðskammt-
urinn var 330 grömm. Einstöku
sinnum var þunn pylsusneyð
fneð. Fjórum sinnum á viku
fengum við 60 gr. af smjöri og
stundum tvisvar í viku eina
skeið af “marmelaði”. Vinnu
var hætt klukkan 6 og þá feng-
um við aftur súpugutl. En áður
fór fram talning á föngunum.
Fyrst töldu þeir, sem gerðir
höfðu verið yfirmenn meðal fang
anna, þá eftirlitsmenn og síðast
S. S.-menn. Þegar þeim bar ekki
saman, gat talningin staðið í 1—2
klst. Venjulega komumst við
ekki í fletin fyrr en kl. 9. Þriðju
hverja viku vorum við látnir
standa næturvakt í iy4 klst., sem
þá drógst frá svefntímanum.
Fallinn félagi.
Fangarnir voru látnir vinna í
verksmiðjum og við vegagerð.
— Eitt af því, sem við vorum
látnir vinna, var skólpræsagröft-
ur. Vorum við látnir grafa niður
á 14 metra dýpi og kasta mold-
inni upp á palla í skurðunum,
milli pallanna voru venjulega
21/2 m. Skurðirnir voru 1 metri
á breidd.
Stundum hrundu skurðirnir
saman og þeir, sem undir urðu,
voru svo máttfarnir, að venju-
lega köfnuðu þeir. Var okkur þá
leyft að bera þá burtu.
Einum af norsku föngunum,
Thorvald Davidsen, tókst að
teikna nokkrar myndir í fanga-
búðunum og hafa þær brott með
sér. Pappír og áhöldum varð vit-
anlega að stela frá S. S.-mönn-
unum. Ein af myndum hans, En
fallen kamerat, sýnir fallinn
fallinn félaga borinn í burtu.
Hegningarsveitirnar.
— Fyrir hvert brot á hinum
ströngu reglum var hörð refsing.
Ein hegningin var að ganga í
röð allan daginn frá kl. 5 að
morgni til 6 að kvöldi og syngja
nazistasöngva. í einni af þessum
göngusveitum í Sachsenhausen
voru 7 brezkir hermenn, er tekn-
ir voru til fanga í Noregi, voru j
þeir látnir ganga sömu gönguna
daglega í 1*4 ár.
Á þessum göngum voru fang-
arnir látnir reyna mismunandi
tegundir af skóm, bæði úr tré
og leðri. Brautinni, sem var
gengin, var skipt í mismunandi
kafla, á einum kafla var vot-
lent, öðrum sandur, þriðja grjót
og fjórða steypa. Mennirnir voru
látnir bera 30—40 pund og þeir,
sem drógust aftur úr, voru barð-
ir þangað til þeir gátu ekki
hreyft sig, þá fyrst var leyft að
bera þá í burtu.
Allir okkar læknar voru fang-
ar, og voru öll meðul af mjög
skornum skammti. Samt áttu
þeir svo annríkt, að við urðum
að bíða tímum saman eftir að
komast að. Aldrei var okkur
leyft að liggja nema við hefðum
hita. Læknarnir okkar voru
margir duglegir, sérstaklega
voru norsku læknarnir mjög öt-
ulir.
Hengingar.
— Fyrir alvarleg brot voru
menn hengdir. Stundum voru
menn settir í hegningarsveit í
hálft ár, þá hýddir opinberlega
og síðan hengdir. Fangarnir vöru
alltaf látnir vera viðstaddir af-
tökurnar og einhverjir þeirra
látnir sparka plankanum undan
félaga þeirra, sem átti að hengja.
Einu sinni slitnaði hengingar-
ólin, en maðurinn, sem átti að
hengja, hafði ekki mátt til að
standa upp. Yfirmaður fangabúð
anna gekk þangað sem hann lá
— og skaut hann.
Fjöldi fanga dó af misþyrm-
ingum eða hungri.
“Herráþjóðin” gerði glœpamenn
að yfirmönnum.
— I fangabúðunum voru hafð-
ir saman bæði glæpamenn, svo
sem morðingjar og alls konar ill-
þýði, og pólitískir fangar. Þjóð-
verjarnir gerðu glæpamennina
að yfirmönnum hinna fanganna
og reyndu þeir þá að “vinna sig
í álit” hjá nazistunum með því
að vera sem hrottalegastir og
níðingslegastir. Var ekki óvenju-
legt, að þeir mísþyrmdu mönn-
um svo þeir dóu.
Sameiginleg örlög yfir
40 þjóðerna.
— Voru þarna margra þjóða
menn?
— Já, þarna voru saman komn-
ir menn frá meir en 40 þjóðum
og þoldu sameiginleg örlög.
Meðal þeirra, sem voru þarna,
voru t. d. Kínverjar og Negrar
auk flestra Evrópuþjóða. Þarna
voru m. a. rúmlega 200 Danir,
1 Svíi og um 2500 Norðmenn. Af
Norðmönnunum munu hafa dá-
ið um 250.
1 þessum Norðmannahópi voru
margir kunnir menn, þ. á. m.
Arnulv Överland, Odd Nansen
(sonur Friðþjófs Nansen), Ger-
hardsen, sem nú er forsætisráð-
herra, og Seip rektor. — Seip
var eitt sinn hýddur 5 högg fyrir
að stela kartöflum.
Óskar Vilhjálmsson.
— í fangabúðunum, sem eg var
í, segir Leif, var annar íslend-
ingur, Óskar Vilhjálmsson. Hann
mun hafa verið Reykvíkingur að
uppruna. Var í Kaupmannahöfn,
þegar Þjóðverjar hernámu Dan-
mörku, en missti þá atvinnuna
og fór þá til Berlínar og kvaðst
hafa unnið við útvarpsstöðina.
Sagði hann að Þjóðverjar hefðu
viljað fá sig til þess að flytja
áróðurserindi í útvarpið, en þeg-
ar hann neitaði því, settu þeir
hann í fangabúðir.
Hann kom 1 fangabúðirnar í
byrjun febrúar 1944 og dó úr
lungnabólgu í lok sama mánað-
ar.
Morðin á undanhaldinu.
— Var aldrei uppreisn í fanga-
búðunum?
— Það hefur heyrzt um upp-
reisn skömmu áður en Rússar
komu, en þá var eg farinn það-
an.
í byrjun febrúar urðu S. S.-
mennirnir hræddir við framsókn
Rússa. Voru þá drepnir 4500
rússneskir liðsforingjar, lög-
reglumenn frá Luxenburg,
berklaveikir menn og Gyðingar,
sem komu frá öðrum fangabúð-
um, en fangar, sem voru í fanga-
búðunum, sem lágu austar, voru
þá fluttir vesturii bóginn. Mikill
hluti þeirra til fangabúðanna í
Belsen.
Takmarkið hjá Þjóðverjum
virtist þá vera að útrýma öll-
um, sem verst höfðu verið leikn-
ir og vitnað gátu um hryðju-
verk þeirra.
Fyrst þegar fangarnir komu
til fangabúðanna voru þeir snoð-
klipptir, skrásettir, teknar 3
myndir af hverjum fanga. Þegar
Rússar nálguðust var mynda-
safnið brennt, en nokkrum film-
um tókst þó að skjóta undan.
Fangar, sem fluttir voru til Bels-
en, voru ekki skrásettir, þegar
þangað kom. Þar dóu 5—6 hundr
uð manns á dag úr útbrotaauga-
veiki, sem flyzt með lúsum. Við
vorum á göngunni til Belsen,
þegar Svíar komu og sóttu okk-
ur til Nordgammen um miðjan
marz. Af 64 Norðmönnum, sem
komnir voru þá alla leið til Bels-
en, voru aðeins 2 frískir, þegar
eg fór heim, hinir voru dánir
eða lágu í taugaveiki.
Földu lík félaga sinna í
hálminum.
— Þegar við Norðmennirnir
komum til Nordgammen, var þar
mjög lélegt ástand. Engin rúm-
stæði, aðeins hálmur. Hverjum
manni var ætlað 40 cm. breitt
svæði til að sofa á. Engin mat-
arílát, maturinn gefinn í ösku-
tunnum.
Á sjúkrahúsunum lágu 3—4 í
rúmi en það var nóg pláss fyrir
þá því þeir svor svo horaðir.
Þeir stungu dánum félögum sín-
um undir hálminn til þess að fá
matarskammtinn þeirra, og það
komst ekki upp fyrr en þeir
dauðu voru farnir að lykta.
Norðmennirnir neituðu að fara
inn í ruslið, og þeir stóðu svo
vel saman, að þeir fengu að, þvo
og nýjan hálm. Af sjúklingun-
um, sem við bárum út, dóu 20
í höndunum á okkur.
Til þessa staðar, Nordgammen,
sóttu fulltrúar sænska Rauða
krossins okkur úm miðjan marz.
Auk um 3000 Norðmanna og
Dana fékk einnig að fara pólskt,
franskt og hollenzkt kvenfólk.
Flutningar þessir fóru með leynd
og átti ekkert um þá að vitnast
fyrr en allir væru komnir.
Eg kom til Svíþjóðar 1. maí.
Eiga þeir að fá að reyna afturn
Þessi frásögn Leifs er ekki
lengri. Vafalítið er Leif þjáning
að þurfa að svara spurningum
um dvölina í fangabúðunum, og
enginn efi, að hann hefur frá
fleiru að segja. Frásögn hans er
látlaus og með öllu laus við
hefndarþorsta. Síðan þetta viðtal
var ritað, hefi eg lesið viðtal í
öðru blaði, sem varð þess vald-
andi, að eg tel mig knúðan til
að bæta við þetta nokkrum orð-
um. Blaðamaðurinn endar við-
talið á því að segja, að hann birti
ekki allt sem Leif hafi sagt sér,
því “að margt af því er þannig,
að ekki getur talizt viðeigandi að
birta það.” (Leturbr. mín). —
Já, drottinn miskunni þeim, sem
hafa fínar taugar.
Eg skal játa, að lýsingar á
þýzkum fangabúðum eru enginn
skemmtilestur/ en hvers vegna
ekki að segja allan sannleikann.
Við íslendingar höfum mest
kynnzt nazismanum af afspurn.
Hve margir okkar hafa ekki sagt:
Þetta hlýtur að vera áróður. Nú
höfum við Íslending á meðal
okkar, sem sjálfur hefur reynt
þetta. Hvers vegna getur það
“ekki talizt viðeigandi” að ís-
lendingar viti sannleikann í
þessu máli? Þýzki nazisminn er
að velli lagður, en það hefur
ekki verið ráðið niðurlögum
þeirra þjóðfélagsafla í heimin-
um, sem skópu fasismann. Og
við munum enn svo langt, að
nazisma-ófreskjan teygði “einn
horaðan fingur” til þessa af-
skekkta eylands. — Eigum við
íslendingar ekki, eins og aðrar
þjóðir heimsins, að spyrja okkur
þeirrar spurningar, hvort þau
þjóðfélagsöfl, sem fasismann
skópu, eigi að fá tækifæri til
þess “að reyna aftur?” Og erum
við ekki færari um að svara
þeirri spurningu eftir að hafa
heyrt sannleikann?
J. B.
Sunnudagur 15 júlí.
Avarp
frá Þjóðrœknisfélaginu
Flutt á íslendingadeginum á
Gimli 6. ágúst.
af séra Valdimar J. Eylands.
Virðulega Fjallkona!
Háttvirta samkoma!
Vegna fjarveru sinnar hefir
forseti Þjóðræknisfélagsins falið
mér að flytja hér kveðjur frá fé-
laginu og sjálfum sér persónu-
lega. Er mér ljúft að verða við
þessum tilmælum, og þakka for-
seta dagsins fyrir tækifærið, sem
hann hefir veitt mér til þess að
koma hér fram í þessu skyni.
Hygg eg að það hljóti að þykja
tilhlýðilegt að Þjóðræknisfélag-
ið eigi hér talsmann. Eins og
kunnugt er lætur það félag ekk-
ert sem íslenzkt er, sér óviðkom-
andi. Það telur alla, einstakl-
inga, og félög sem á einn eða
annan hátt starfa að því að halda
íslenzka þjóðarbrotinu saman,
og viðhalda íslenzku máli og
menningu hér vestra, vini sína
og samverkamenn, og vill nota
öll tækifæri til að votta þeim
virðingu sína og þakkir fyrir
störf þeirra. Það dylst engum
að Islendingadagurinn, sem telja
má stofnun, vor á meðal, hefir
unnið og vinnur nú, frábærilega
þýðingarmikið þjóðræknisstarf.
I 56 ár hefir. íslendingadags-
nefndin beitt sér fyrir samkom-
um eins og þessari; í 56 ár hefir
hún safnað saman hundruðum
íslendinga úr fjarlægum bygð-
um ekki síður en úr nágrenninu,
gefið þeim heildarsvip og örvað
þjóðernismeðvitund þeirra; í 56
ár hefir nefndin undirbúið
skemtiskrá þar sem aðeins það
bezta sem völ er á er boðið í
framsögn, söng og ræðum; í 56
ár hafa íslenzkir menningar-
straumar flætt út frá þessum
stað, vökvað þurra staði, og end-
urnært hálfvisin frækorn á
þjóðarakri vorum. í öll þessi ár
hafa íslendingadagarnir verið
einskonar sól í heiði, þar sem
menn og konur hafa komið sam-
an og glaðst yfir því að vera ís-
lendingar.
Á þessu langa tímabili hafa
menn farið og komið eins og
gengur í Islendingadags nefnd
inni, en markmiðið hefir ávalt
verið hið sama: að halda við
sambandinu meðal vor Vestur-
íslendinga innbyrðis, og sam-
bandinu við stofnþjóð vora á Is-
landi.
I þetta sinn hefir nefndinni
tekist sérstaklega vel með allan
undirbúning þessarar samkomu.
Það er bjart yfir þessum degi í
öllum skilningi; það mun einnig
verða lengi bjart yíir minning-
unum sem menn fara með heim
héðan í kvöld. Þjóðræknisfé-
lagið þakkar starf ykkar, og ósk-
ar ykkur til hamingju með dag-
inn.
Kaupendur á íslandi
Þeir, sem eru eða vilja ger-
ast kaupendur Lögbergs á
íslandi snúi sér til hr. Björns
Guðmundssonar, Reynimel
52, Reykjavík. Hann er gjald-
keri í Grænmetisverzlun
ríkisins.