Lögberg - 27.09.1945, Page 3

LÖGBERG, FIMTUDAGINN 27. SEPTEMBER, 1945
3
Andrés Björnsson Cand. Mag.:
Séra Jón Þorláksson
á Bægisá
Tveggja alda minning
1744 — 13 desember — 1944
Á minningardögum er leitast
við að skipa mönnum í þann sess,
er þeim ber í sögu þjóðarinnar.
Þess er ekki að vænta, að sam-
tíðarmönnum séra Jóns Þorláks-
sonar hafi verið fyllilega ljóst,
hvílíkur maður hann var.. Ham-
ingja heimsins var honum hverf-
ul. Ytra borð lífskjara hans gat
auðveldlega vilt mönnum sýn,
eins og oft vill verða.
Eg dreg ekki í efa, að flestir
íslendingar kunni ennþá ein-
hverjar vísur eftir Jón Þorláks-
son, jafnvel þótt þeir viti ekki
altaf, hver höfundurinn er. Marg-
ir munu einnig hafa heyrt eitt-
hvað um manninn sjálfan, en lík-
lega eru þeir þó fleiri, sem kann-
ast við, að hann var búskussi og
misti hempuna tvisvar fyrir
barneignir í lausaleik. Hinir
munu vera færri, sem vita eða
gera sér það ljóst, að hann vann
íslenzkri menningu ómetanlegt
gagn, og fyrir það hlýtur hans
að verða minst um mörg ókomin
ár. Afrek þau, er hann vann með
þýðingum sínum á stórverkum
erlendra höfunda, og mynd sú af
sjálfum honum, sem greina má
af frumortum stefjum hans, ættu
ekki að fyrnast um sinn.
Það er óneitanlegt, að til rit-
starfa þurfti mikla dirfsku og
bjartsýni á tímum Jóns Þorláks-
sonar. Þýðingar á verkum Mil-
tons og Klopstokks urðu ekki
hristar fram úr erminni, og ekki
glóði gjaldið við fætur skáldsins
að verki loknu. Útgáfustarf var
miður arðvænlegt á íslandi um
daga Jóns, og listasmekk lands-
manna var ábótavant um margt.
Guðsorðalestur og rímnakveð-
skapur hafði náð slíkri hefð, að
varla nokkurn tíma orðið slík
sem um daga hans.
íslendingar höfðu týnt allri
lífsgleði. Þeir kunnu ekki leng-
ur að brosa. Þeir sáu enga feg-
urð í landi sínu, sem gæti hrifið
þá. Heilbrigð gleði og lífsnautn,
sem ávalt finst í ríkum mæli hjá
velmegandi þjóðum, var gengin
til þurrðar og útlæg.
Svo virtist sem ill öfl hefðu tek
ið höndum saman til að tortíma
þeim hræðum, sem enn tórðu hér
norður á hala veraldar. — En í
þessari dauðans fátækt varð þó
sáð því sæði, er síðan skyldi bera
ríkulegan ávöxt á næstu manns-
öldrum, og verk voru unnin, sem
voru vel samboðin sjálfstæðum
menningarþjóðum, en ótrúleg í
landi, þar sem fólkið var kúgað
og soltið.
Séra Jón Þorláksson var fædd-
ur í Selárdal í Arnarfirði 13. des-
ember 1744. Hann var af góðum'
ættum, og var faðir hans prestur
þar vestra, þegar Jón fæddist.
Þorlákur hrökklaðist þó síðar frá
prestskapnum og tók að fást við
málarekstur og sinna veraldar-
vafstri og varð sýslumaður í
Vestmannaeyjum og víðar. Til
þessara atvinnubreytinga Þor-
láks bendir vísa Jóns sonar hans:
Minn var faðir monsíur,—
með það varð hann síra,
síðan varð hann sinníur
og seinast tómur Þorlákur.
Jón gekk í Skálholtsskóla og út
skrifaðist þaðan 1763. Hann var
þá á 19. ári. Árið eftir gerðist
hann skrifari Magnúsar Gísla-
sonar amtmanns og dvaldi hjá
honum það, sem Magnús átti ó-
lifað, en var eftir það um stund
með Ólafi Stefánssyni (Stephen-
sen) amtmanni. 1768 vígðist Jón
aðstoðarprestur til Saurbæjar-
þings, en tók við prestsembætti
þar, þegar prestur sá, er hann
þjónaði, lézt skömmu síðar. Víst
má telja, að Jón hafi lært margt
af dvöl sinni hjá þeim Magnúsi
og Ólafi amtmanni.
Ólafur og Magnús sonur hans
urðu voldugastir menn á íslandi,
er fram liðu stundir, og lét
Magnús sig miklu skifta andlegan
hag landslýðsins. Áttu þeir séra
Jón sitthvað saman að sælda síð-
ar. Þess má geta til gamans, að
hjá Ólafi Stephensen ólst upp
annar maður, sem seinna varð
mikill velgjörða maður íslenzkr-
ar menningar. Það Var Svein-
björn Egilsson.
Þegar Jón Þorláksson hafði
tekið við prestsembætti byrjuðu
raunir hans.
Brynjólfur nefndist ríkisbóndi
þar vestra. Hann bjó í Fagradal
á Skarðsströnd. Átti hann dótt-
ur dáfríða, er Jórunn hét. Feldu
þau Jón hugi saman og vildu
giftast, en Brynjólfur karl stóð í
gegn því. Þótti honum séra Jón
ekki búmannlegur, en Jón átti
barn með Jórunni og misti hemp-
una af þeim sökum. Var hann þá
um stund skrifari hjá Bjarna
Pálssyni landlækni, er fékk bráð-
lega uppreist fyrir brot sitt og
veittur Staður í Grunnavík. Fór
hann norður þangað 1772. Þegar
til Staðar kom, þótti Jóni frá-
farandi prestur hafa rúið siað-
inn vandlega, er hann flutti burt,
og séð vel um, að ekkert nýtilegt
yrði þar eftir skilið. Söng séra
Jón þá klerkinn úr garði með
þessari vísu.
Hvar sem þú rólar heims um hjall
hverskyns farsældar njóttu.
Prýðilegt dýrðar prestakall
í Paradís síðan hl'jóttu.
En þegar skilar aftur því
öll séu í standi gildu
þau föng, sem fylgdu.
Himnaskálanum eftir í
alnegldar sperrur skildu.
I
Ekki varð Jón lengi prestur i
Grunnavík, því að Jórunn Brynj-
ólfsdóttir ól ennþá barn, er hún
kendi honum. Var þá ekki að
sökum að spyrja, að hempan
flaug enn á ný.
í þann mund, sem Jón Þorláks-
son var sviftur embætti í annað
sinn, var prentsmiðja sett niður
í Hrappsey á Breiðafirði. Fyrir
útvegun hennar gekkst einkum
Ólafur Ólafsson, sem nefndi sig
upp á latínu Ólavius að sið
lærðra manna, sem framast
höfðu erlendis. Jón vann fyrsta
bókmentaafrek sitt fyrir eigend-
ur Hrappseyjarprentsmiðju, Óla-
vius og Boga Benediktsson, og
hefir sjálfsagt verið til þess
hvattur af þeim. Þýddi hann
fyrir þá kvæði norska skáldsins
Kristions Tullin, og komu þau út
í Hrappsey árið 1774.
Meðan Jón dvaldi í Hrappsey
felldu þau hugi saman hann og
Margrét, dóttir Boga Benedikts-
sonar. Þau giftust og settu sam-
an bú í Galtardal. Kom brátt í
ljós það, sem Brynjólfur í Fagra-
dal hafði áður spáð, að Jón myndi
enginn atkvæðamaður í búskapn-
um. Ósamlyndi var með þeim
hjónum, og munu þessi ár hafa
verið einna erfiðust í æfi Jóns.
Sennilega hefir það ekki bætt úr
skák, að hann kvæntist inn í mik-
ið ríkidæmi, því að Margrét kona
hans var auðug.
Allmörg ár liðu svo, að Jón
fékk ekki uppreist, en að lokum
varð þó úr, að honum skyldi leyft
að talca vígslu í Hólabiskups-
dæmi. Var það fyrir atbeina vin-
ar hans, Árna Þórarinssonar
biskups. Fékk hann Bægisá í
Öxnadal, þegar það brauð losn-
aði árið 1788 og fór norður þang-
að. Var til þess tekið, hve fátæk-
legur hann var og illa til reika,
er hann kom norður. Margrét
Bogadóttir varð eftir fyrir vest-
an, er Jón vígðist til Bægisár, og
fékkst hún ekki til að flytja
norður til hans, en Jón var prest-
ur á Bægisá til æfiloka og virðist
hafa unað þar vel hag sínum.
Bjó hann jafnan með ráðskonu,
en tók börn til fósturs og ól upp.
Hétu böm þessi Jón og Margrét.
Virðist Jón hafa unnað fóstur-
börnum sínum, mjög og orti hann
um þau skemtilegar vísur. Þessa
vísu orti hann, er Jón Sigurðs-
son, fóstri hans, fæddist:
Á Bæglsá ytri borinn er
býsna valinn kálfur,
vænt um þykja mundi mér
mætti eg eiga hann sjálfur.
Ymsir hafa skilið vísuna svo,
að séra Jón léti í raun og veru í
ljós með henni, að hann væri
faðir sveinsins, en hvað sem um
það er, sézt að séra Jón hefir oft
gletzt um sjálfan sig og kven-
hylli sína og hefir þá sjálfsagt
haft í huga fyrri óhöpp sín.
Enn orti prestur þessa barna-
gælu við fóstra sinn:
Hver er sá við stokkinn stendur
stuttur maður, gildur þó,
með þykkan búk og þrifnar
hendur
það mun vera Nabagó.
Dinglar við hann duluskegg,
dávænt þykir Helgu um segg.
Nennir hann ei neitt að skrifa.—
Nafni verður þó að lifa.
Svo lítur út sem séra Jóni hafi
farnast því betur sem lengra leið
á æfina, óg stærstu afrek sín í
Ijóðaþýðingum vann hann á
Bægisá, enda var honum veitt
ýmis viðurkenning fyrir verk
sín, er fram liðu stundir. Var
hann gerður heiðursfélagi Lær-
dómslistafélagsins, og þar kom
upphaf þýðingar hans á Para-
dísarmissi Miltons. Félag þetta
dó út af áður en meira varð úr
prentun þeirrar þýðingar, en við
tók af. Lærdómslistafélaginu
Landsuppfræðingarfélagið, sem
Magnús Stephensen stjórnaði.
Ekki voru allir ánægðir með út-
gáfustarfsemi Magnúsar. Hann
var lítill smekkmaður á íslenzkt
mál, og í ^nnan stað hafði hann
mestu andúð á rímum, sem þá
og lengi síðan áttu miklum vin
sældum að fagna. Stefna sú, er
hann boðaði, Upplýsingin svo-
nefnda, var ekki reist á þjóðleg-
um merg. — Vel virðist hafa fall-
ið á með þeim Jóni og Magnúsi
framan af, enda fékkst Jón við
að kynna Íslendingum erlendan
skáldskap, orti ekki rímur né
notaði edduborið mál í ljóðum
sínum svo teljandi væri, en að
öðru leyti var hann óralangt yfir
Magnús hafinn í meðferð máls og
stíl.
Þegar Magnús gaf út sálma-
bókina frægu í Leirárgörðum ár-
ið 1801, slettist heldur en ekki
upp á vinskapinn. Séra Jóni
þótti sálmum sínum hafa verið
breytt til hins verra í sálmabók-
inni og rann mjög í skap. Orti
hann þá um sálmabókina Rusta-
sneið, og er það kvæði alkunn-
ugt. Þar var sums staðar kveðið
mjög fast að orði og jafnvel svo
óþrifalega, að ekki er yfir haf-
andi. Þetta er brot úr Rusta-
sneið:
Skáldskapur þinn er skothent
klúður
skakt settum höfuðstöfum með,
víðast hvar stendur vættar-
hnúður,
valinn í fleyg, sem rífur tréð,
eitt rekur sig á annars^hom,
eins og graðpening hendir vom.
Magnús Stephensen var ekki
sá maður, sem léti bjóða sér eða
sálmabók sinni. flimtan sem
Iþessa. Fékk hann séra Arnór
Jónsson prest í Vatnsfirði til að
svara séra Jóni. Hófst með því
kvæðasenna mikil. Séra Jón
vissi ógjörla, hvert hann átti að
beina skeytum sínum, er hann
vissi eigi, hver ort hafði. Grun-
aði hann saklausan mann og orti
af móði. Tóku margir þátt í
þessari deilu, og var mikið af
kveðskapnum hið versta níð.
Að lokum hótaði Magnús
Stephensen Jóni saksóknum og
embættismissi. Varð hann þá að
beygja sig og orti iðrunar- og
yfirbótarkvæði, en það lét Magn-
úr sér vel líka. Orti hann um
séra Jón látinn, og var það sæmi-
legt minningarkvæði. Lét þó
Magnúsi* margt betur en skáld-
skapurinn.
Eftir aldamótin 1800 varð
nokkurt samband milli Englands
og íslands. Tveir kunnir Eng-
lendingar ferðuðust þá hér um
land. Það voru þeir Mackenzie
og Henderson. Fannst þeim
mikið til um þýðingar séra Jóns
úr enskum bókmentum, og birtu
þeir báðir kafla úr þýðingunum
í ferðabókum sínum.—Einn gest-
ur heimsótti séra Jón að Bægisá,
er honum mun hafa fundfpt mik-
ið um, en það var Rask. Ðáðist
hann og mjög að verkum prests,
en Bókmentafélagið, sem í raun
og veru var afsprengi Rasks, sá
síðar um útgáfu á verkum séra
Jóns, en ekki varð það fyr en
eftir hans dag.
Séra Jón auðgaðist lítt á þýð-
ingum sínum eða öðrum skáld-
skap, þó að hann legði við þær
mikla ástundun. Því var þó til
l^iðar komið, að hann fékk
nokkurn styrk frá Englandi og
frá Danakonungi, en þessa naut
hann skamma stund. Hann and-
aðist nokkrum mánuðum eftir
að honum var veitt þetta fé, árið
1819.
Alla æfi mun hann hafa verið
fremur fátækur maður eins og
hann sagði sjálfur á efri árum
sínum í þessari vísu:
Fátæktin var mín fylgikona
frá því eg kom í þennan heim,
við höfum lafað saman svona
sjötigi vetur — fátt í tveim,
hvort við skiljum nú héðan af
hann veit, er okkur saman gaf.
Business and Professional Cards
Ritverkum séra Jóns Þorláks-
sonar má skifta í þýðingar, sem
eru bæði margar og merkilegar,
og frumsamin ljóð. Áður hefir
verið minst nokkuð á Túllíns-
kvæði. er hann þýddi ungur að
aldri á niðurlægingarskeiði sínu.
Kvæði þessi voru endurprentuð
ó^amt fleiri ljóðum og þýðingum
séra Jóns, í Hrappsey 1783.
Kristian Túllín var Norðmað-
ur og að nokkru samtímamaður
Jóns Þorlákssonar. Hann fædd-
ist 1728, en dó á bezta aldri árið
1765. Túllín þótti ágætt skáld,
og kvæði hans voru talin mikið
nýnæmi erlendis, hvað þá sér á
landi. Frægast kvæða hans er 6
maídagur. Það er brúðkaups-
kvæði, en efni þess er um brott-
hvarf frá glaumi heimsins til
náttúrunnar, en sá andi var um
þetta leyti nýkominn til sögunn-
ar í skáldskap Evrópu. Sitthvað
svipað má greina í ýmsum kvæð-
um Eggerts Ólafssonar.
i
í kvæði eftir séra Jón, er nefn-
ist Túllíns minning, gerir hann
sjálfur grein fyrir ljóðum hans:
Hans í bréfum lesari ljúfur
ljóðanorn er klædd af fornum
fúaserk í fati nýju
fegurð sýnir eiginlega.
Ei nam lognum Eddusögum
efnið villa skáldspillir;
hans eru fullir óðar allir
yndislegra guðssanninda.
Framsetning þessara guðs-
sanninda mundi mönnum nú lík-
lega þykja fremur barnaleg. í
Túllínskvæðum nær Jón sér
einna bezt á strik í þýðingu á
Sæför, en það er lofdrápa til
Danakonungs og þýðir Jón
kvæðið með hrynhendum hætti.
Meira átak en þýðing Túllíns-
kvæða hafði ekki verið gert á
þessum tímum til að kynna ís-
lendingum erlendan samtíðar-
skáldskap og skoðanir. Sjálfur
tileinkaði séra Jón sér ekki mik-
ið af þessum skoðunum í eigin
skáldskap, en hann hafði áhrif á
smekk þjóðarinnar og vann gagn
skáldum þeim, er síðar komu.
Eftir að séra Jón fluttist norð-
ur til Bægisár þýddi hann tvö
mikil skáldverk í bundnu máli
eftir enska höfunda, Tilraun um
manríinn (Essay on man) eftir
Alexander Pope og Paradísar-
missi eftir Milton. Tilraun um
manninn var prentuð í Leirár-
görðum 1798 og tileinkuð vini
Jóns, Stefáni Thorarensen amt-
manni. Kvæði þetta er í fjórum
flokkum, kristileg heimspeki og
hugleiðingar um stöðu mannsins
(Frh. á bls. 7)
DR. A. BLONDAL
Phj/sician * Surpeon
««S MBDICAL ARTS BLDO
Slmi 93 996
Heiinili: 108 Chatavvay
Slml 61 023
DR. A. V. JOHNSON
Dentist
•
l«( SOMER8ET BLDQ.
. Thelephone 97 932
Home Telephone 202 386
Frá
vini
DR. ROBERT BLACK
Sérfræöingur I Augna, Eyrna, nef
og híUsajúkdðmum
416 Medical Arts Buildlng,
Graham and Kennedy St.
Skrifstofuslmi 93 861
Helmaslml 42 164
EYOi FSON’S DRUG
PARK RIVER, N.D
talenzkur lyfaali
Fólk getur pantaö meöul 01
annaö meö pósti.
Fljót afgreiöflla
A. S. BARDAL
848 SHERBROOK 9T.
Selur Ukkistur og annaet um öí
farlr. Allur útbúnaOur »á beati
Ennfreinur aetur hann allakonar
itilnnlsvarCa og lefrateina.
Skrifstofu talslmi 27 324
Heimilis talsfml 26 444
HALDOR HALDORSON
6lwoinoameistari
23 Music and Art Building
Broadway and Harprrave
Winnlpeg, Canada
Phone 9 3 066
INSURE your property wlth
HOME SECURITIES LTD.
468 MAIN ST.
L.eo E. Johnson A. I. I. A. Mgr.
Phones Bus. 23 377 Res 39 433
TELEPHONE 94 358
H. J. PALMASON 8t CO.
Chartered Accountants
1101 McARTHUR BUILDÍNQ
WINNIPEG, CANADA
Pbone 49 469
Radío Servtce SpeciallsU
ELEGTRONIC
LABS.
H. THORKELSON, Prop
The most up-to-date Sound
Equlpment Syitem.
13« OSBORNE ST., WINNIPEO
G. F. Jona»son, Pree. A Man. Dlr.
Keystone Fisheries
Limited
404 Scott Block. Siml 95 227
Wholesale Distributors of
FRE8H AND FROZEN FI8R
MANITOBA FISHERIES
WINNTPKO, MAN.
T. Bercovitch, framhv.stf.
Verzla I heildsölu meO nýjan o*
froslnn fisk.
802 OWENA ST.
Skrlfstofuslml 25 355
Helmaslml 65 463
Argue Brothers Ltd.
Real Estate — Financlal —
and Insurance
Lombard Building, Wlnnipeg
J. DAVIDSON, Rep.
Phone 97 291
Dr. S. J. Johannetson
215 RUBT STREB5T
(Bs-lnt fluöur af Banningr)
Talwfmi 3 0 877
Vlðtalatlml I—I •. U
Dr. E. JOHNSON
304 Evellne St. Selklrk
Offica hrs. 2.30—6 P.M.
Phone offico 26. Raa. 330
Öífice Phone
94 762
Res. Phona
72 40»
Dr. L. A. Sigurdson
116 MEDICAL ARTS BLDG.
Offlce Houra: 4 p.m.—6 p.m.
end by appotntmant
DRS. H. R. and H. W.
TWEED
Tonnlœknar
•
406 TORONTO GEN. TROSTI*
TOlLDINO
Qpt. Portage Ava. o* Boiltb 84
PHONE 96 9 52 WINNIPBG
i
í>hon e
96 647
Legsteinar
eem skara framflr
Úrvals blÉLgrýti
o* Manitoba marmarí
BkrifiO eftir verOskrd
GILLIS QUARRIES, LTD
1400 Spruce St. Slml 28 868
Wlnnlpeg, Man.
J. J. SWANSON £ CO.
LIMITED
301 AVENÚE bldg.. wpg
e
Fastelgnasalar. Letgja hús. Ot
vega penlngalán og eldsÁbyrgC
bifreiOaAbyrgC, o. s frv.
Phone 97 5 38
ANDREWS. ANDREWS
THOR V ALDSON AlíD
EGGERTSON
Löfffrœðingar
809 Bank of Nova Scotip.
Portage og
Slmi
Garry
98 391
8t.
Blóm stundvíslega afgreldd
TH£ ROSERY
LTD.
StofnaO 1905
4 27 Portage Ave. Slml 97 466
Wlnnipeg.
GUNDRY PYMORE LTD.
Brltlah Quality — Fish Nattlng
60 VICTORIA STREHJT
Phone 98 211
v'lnnipeg
tíanager. T. R. TÍJORFAI^DMQX
Tour patronage wlil ba
ippreclíitftd
CANADIAN FISH
PRODUCERS, LTD.
. S. NaffS, Uanaplng Dlracto*
Wholesale Distributora ot
íVeah and Frozen Flah.
U1 Cbamberi St.
Otfice Phone 26 328
Rea Phone 73 »17.
i
— LOANS —
At Rates Authorized by
Small Loane Act, 1939.
PEOPLES
FINANCE CORP. LTD.
Licensed Lend-rs
Established 1929
403 Time Rldg. phonc 21 48*