Lögberg - 11.07.1946, Síða 4

4
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 11. JÚLÍ, 1946.
--------ÍLogticrg--------------------
GefiS út hvern fimtudag af
THE COLUMBIA PRESS, LIMITED
695 í‘.argent Ave., Winnipeg, Manitoba
Utanáskrift ritstjórans:
EDITOR LÖGBERG
595 Sargent Ave., Winnipeg, Man.
R/tstjóri: EINAR P. JÓNSSON
Verð $3.00 um árið—Borgist fyrirfram
The "Lögberg” is printed and published by
The Columbia Press, Limited, 695 Sargent
Averue, Winnipeg, Manitoba, Canada.
Authorized as Second Class Mail,
Poát Office Dept., Ottawa.
PHONE 21 804
“Móðir
og minningaland”
Eg er naumast búinn að átta mig á
því enn, að við hjónin séum rétt að því
komin að leggja af stað til íslands; þó
hefir ferðalaginu nú verið að fullu ráð-
stafað; við fljúgum frá New York á
laugardaginn þann 20. þ. m., og verðum
ef alt skeikar að sköpuðu, komin til*
Reykjavíkur daginn eftir, þar sem:
“Náttklædd Esjan ofanlút
er að lesa bænir.”
Óneitanlega líkist þetta fyrirhugaða
ferðalag enn sem komið er, fremur
draumi en virkri staðreynd; en við nán-
ari íhugun opnast augun fyrir veruleik-
anum og þeim órofa bróðurhug, sem til
grundvallar liggur fyrir heimboðinu af.
hálfu Þjóðræknisfélags íslendinga og
íslenzku ríkisstjórnarinnar; sá bróður-
hugur varðar eigi einungis okkur boðs-
gestina; hann umlykur alt vestur-ís-
lenzka mannfélagið í heild. Heimboð
ritstjóranna ber miklu fremur að skoða
sem viðurkenningu íslenzku þjóðarinn-
ar á starfi blaðanna í því nær sextíu ár
en þeim einstaklingum, sem á þessum
tíma um ritstjórnina annast, þótt vita-
skuld verði eigi að, fullu greint þar á
milli; heimboðið er bróðurlegs og þjóð-
ræknislegs eðlis, sem vonandi styrkir
að einhverju þá brú, er vér Vestmenn
þráum að óbrotgjörn standi “í starf-
semd andans” í sem allra lengstu lög.
“Móðir og minningaland.” Þannig
stendur ísland jafnan fyrir hugskots-
sjónum mínum, og vafaláust flestra
annara, sem fæddir voru og uppaldir
heima. En ísland er líka drauma- og
ævintýraland f jölmargra úr hópi hinnar
ungu kynslóðar í þessari álfu, sem hér
eru bornir og barnfæddir; það sánna
mér hinar mörgu vinakveðjur til íslands
úr þeirri átt.
Á væntanlegri ferð minni um ísland,
mun eg gera mér far um að kynnast
landi og þjóð svo' sem framast má verða,
með það eigi sízt fyrir augum, að miðla
í greinaformi lesendum Lögbergs þeg-
ar vestur kemur, athugunum mínum um
það, sem mér finst markverðast í and-
iegri og efnahagslegri þróun stofnþjóð-
ar minnar; eg veit að vísu, að dvalar-
tíminn heima verður naumur, en reyna
mun eg að nytfæra mér hann svo sem
föng standa bezt til; eg hefi einsett mér
að halda dagbók á ferðalaginu með það
fyrir augum, að vinna úr henni seinna
eftir því sem ástæður frekast leyfa; eg
ætla ekki að ferðast í svefni.
Eg held naumast að til sé sú íslenzk
bygð í þessari álfu. sem ekki hafi á ein-
hvern hátt sýnt okkur hjónunum ítrek-
aðan vinábtuvott í tilefni af heimboðinu
og heimförinni, og margir hafa minst
okkar með ógleymanlegum heimsókn-
um og árnað okkur farartíeilla á heimili
okkar; þennan góðhug viljum við að
einhverju leyti ávaxta og geyma sem
helgan dóm.
Eg þakka fjölda vina á íslandi bréf
og kvæði, sem mér hafa borist vegna
væntanlegrar heimkomu; heit fagnaðar
bylgja fer um sál mína yfir tilhugsuninni
um það, að eiga þess nú kost, eftir frek-
lega þrjátíu ára fjarvistir, að heilsa á
ný móðurinni í austri, sem fyrir nokkru
verður þá búin að “sauma sér sumar-
klæðin grænu.”
Eg lýk þessum línum með vísu úr
dálitlu kvæði, sem nýlega varð til í huga
mínum varðandi hina andlegu afstöðu
mína til fæðingarstöðva minna:
Mín trú er ei byggð á bókum
né bjargi, sem enginn leit;
hún á sína rót frá æsku
í íslenzkri heiðarsveit,
og styrktist við ljóðhátt linda
í laufguðum víðireit.
Að svo mæltu bið eg íslenzka mann-
félaginu austan hafs og vestan blessun-
ar Guðs,
Djarflega mælt
í vikublaðinu Fálkinn, sem gefið er
út í Reykjavík og Skúli Skúlason er rit-
stjóri að, birtast venjulega stuttar, en
kjarnyrtar forustugreinar, er ganga
undir nafninu “Skraddaraþankar.” Er
þar ekki ávalt tekið mjúkum móður-
höndum á hinum ýmsu meinsemdum
þjóðfélagsins, né heldur á ókostum
þeirra manna, er á allar lundir trana
sér fram og þykjast bezt vera til manna-
forráða kjörnir; hliðstæðra veilna við
þær, er Skúli ritstjóri gerir að umtals-
efni í grein þeirri, sem hér fer á eftir,
gætir æði oft í hérlendu þjóðlífi, bæði
hjá oss ísledingum og öðrum þjóðflokka-
brotum, og með það fyrir augum verður
greinin hér birt “öðrum til viðvörunar”
eins og Kristján skáld Júlíus komst svo
hnyttilega að orði:
“Menn furða sig oft á því, að mikið
hafi orðið úr þessum manninum en lítið
úr hinum, þó að hann virtist betur “af
Guði gerður” sem kallað er. En vitið og
líkamlegt atgerfi ræður ekki öllu. Viljinn
verður þyngri á metunum, og það er
alkunna, að l>að eru oft litlir vitmenn,
sem komast lengst áfram til efnalegrar
velmegunar og þá um leið í álit, því að
enn er almenningi ótrúlega tamt að
leggja krónumæli á mannvirðingarnar.
Snemma beygist krókurinn til þess,
sem verða vill. Meðal strák-patta
verða jafnan einhverjir til að taka að
sér forustuna og láta hina safnast um
sig. Ehigin ráð þykja að gagni nema
þeirra. Það er ekki altaf, sem þeir eign-
ast mannaforráð síðar, en það er oft.
Og það er alls ekki fyrir vitsmuni, sem
þeir eignast þessi völd og forráð. Oftar
er það fyrir frekju eða lævísi. Því að
fjöldanum er nú svo varið, að hann vill.
láta blekkjast. Undirstaða allrar til-
verunnar, sannleikurinn, er alls ekki
eins gjaldgeng vara eins og lygin. Því
að með henni er hægt að láta ljótt verða
fallegt og sorann sýnast dýran málm.
Það þykir kostur að vera hlédræg-
ur og láta lítið yfir sér. En það er vafa-
samur kostur. Hans vegna er það, sem
lítilmennin verða svo ráðamikil í þjóð-
félaginu. Borgaraleg skylda einstakl-
ingsins er meðal annars sú, að hamla
viðgangi misjöfnu mannanna, en styðja
það sem bezt er. Það verður að reyta
illgresið, ef nytjajurtirnar eiga að geta
vaxið.
Ehi í akri opinberra mála fær ill-
gresið að vaxa, og engin er sú þjóð til,
sem gæti stært sig af því; að halda því
niðri. Þessvegna hefir veröldin orðið
bölheimur, þessvegna geisar styrjöld
eftr styrjöld og grimmdin og villidýrs-
æðið keyrir svo úr hófi, að hýenan er
móðguð með því að jafna eðli sumra
manna til hennar.
Og þetta er, þó merkilegt megi heita,
afleiðing sinnuleysisins hjá f jöldanum, •
sem vanrækir að gera sén grein fyrir
tilgangi lífsins og horfir afskiftalaus
á angurgapana og illmennin verða for-
ustumenn heilla stórvelda.”
RÓSTUSAMT
í hafnarborginni Trieste við Adria-
hafið, hefir verið næsta róstusamt þess-
ar síðustu vikurnar; götubardagar hafa
verið alltíðir og hreint ekki svo fáir af
borgurunum látið lífið; uppþotin hafa
stafað frá því, að Júgóslavar krefjast
eignarhalds á borginni, en ítalir á hinn
bóginn, og þeir eru fjölmennari, þykj-
ast frá sögulegu og menningarlegu sjón-
armiði séð, eiga fult tilkall til þess, að
ráða framvegis yfir borginni.
Utanríkisráðherra fundurinn í París,
vill að sérstök nefnd úr hópi sameinuðu
þjóðanna, ráði yfir Trieste næstkom-
andi tíu árin. Júgóslavar mótmæla
þessari uppástungu stranglega og hafa
í alvarlegum hótunum um það, að senda
til borgarinnar slíkan herafia, að engin
aðskotadýr sjái sér fært að ráðast
þangað inn.
Viturlegasta lausnin í þessu ágrein-
ingsmáli væri vitanlega sú, að láta
borgarbúa skera úr því við almenna at-
kvæðagreiðslu hvort heldur þeir vildu
lúta ítölskum eða júgóslavneskum
stjórnarvöldum.
TRISTAN DA CUNHA
Það er oft sagt, og eflaust
með sanni, að þjóðskipulag og
samskifti menningarþjððanna
hafi þann ókost í för með sér,
að fólkið komi ekki til dyranna
eins og það er klætt, heldur
geri sér far um að sýnast annað
en það er. Og ýmsir gagnrýn-
endur nútímamenningarinnar
reyna að minna á kenningar
Russeaus um að “hverfa aftur
til náttúrúnnar” þar sem fólk
geti “fundið öryggi í að sjá gegn-
um hvað annað. Því smærra
sem þjóðfélagið er, því mögu-
legra er þetta. Skurnið á ein-
staklingnum þykknar eftir því,
sem þjóðfélagið, er hann telst
til, stækkar. Og hjá afskekktum
eyjabúum má stundum finna
félagslegt ástand, er í ýmsu
svipar til þess, sem Rousseau
óskaði. Til dæmis á Tristan da
Cunha.
Þessi eyja, langt suður í At-
lantshafi, fékk nafn sitt af
portúgölskum landkönnuði, er
hét Tristan da Cunha. 'Árin
1937-”8 var norskur rannsókn-
arleiðangur þar syðra og einn
af þátttakendum var ungur,
norskur félagsmálafræðingur,
Peter A. Munch. Hann kynnti
sér félagslíf og menningu eyja-
skeggja og hefir nú skrifað eink-
ar eftirtektar^erða og skemmti-
lega bók um þetta efni, Sociology
of Tristan da Cunha. Þó að lýs-
ing hans sé byggð á vísindarann-
sóknum er hún samt einkar
skemmtilega rituð, og hefir hon-
um tekist að mála mynd sína
með svo aðlaðandi litum, að mað-
ur les bókina með sama áhuga
og beztu ferðalýsingar. I lýs-
ingum hans á eyjaskeggjum
kemur fram að heita má á hverri
blaðsíðu ýmislegt, sem Evrópu-
menn styrjaldargnýsins hafa
gott af að kynna sér og læra af.
—- — Tristan da Cunha er eitt
afskekktasta byggt ból á hnett-
inum. Næsti granni eyjarinnar
— eða eyjaklasans, því að nokkr-
ar óbyggðar klettaeyjur eru
kringum aðaleyjima, er St. Hel-
ena, en tæplega er þó hægt að
kalla hina gömlu útlegðareyju
Napoleons granna, því að vega-
lengdin á milli er 2400 kílómetr-
ar. Næsti staður á meginlandi,
Góðravonarhöfði í Suður Afr-
iku, er 2900 km. í burtu, og
næsti höfði í Suður Ameríku,
Kap Frio, 3200 kílómetra. En
það eru ekki aðeins fjarlægðirn-
ar, sem einangruninni valda. Þó
að eyjan sé langt úti í rúmsjó
þá ’er hún fjarri öllum siglinga-
leiðum. Engin föst skipaleið
liggur nálægt Tristan da Cunha.
Þrjú til fjögur skip koma til
eyjarinnar á ári, í hæsta lagi,
og má nærri geta að uppi verður
fótur og fit, þegar eyjaskeggjar
sjá skip koma að landi. Fyrr
meir,, á seglskipaöldinni, var
einangrunin ekki eins mikil og
nú, því að þá komu skip þangað
til að fá vatn; en nútímaskipin
þurfa síður á því að halda. Og
fram á miðja öldina sem leið,
var talsvert af hval í hafinu í
kring, svo að hvalveiðaskip
höfðu þar bækistöð sína. En nú
er hvalurinn horfinn og eyjan
hefir enga fjárhagsþýðingu fyrir
breska heimsveldið. Verða eyja-
skeggjar að fá flestar nauðsynjar
sínar að. Einu sinni á ári kem-
ur enskt herskip með nauðsynj-
ar handa eyjaskeggjum, en þeir
greiða vörur sínar aðallega með
smá handavinnu, svo sem ínni-
skóm, handtöskum o. fl., sem
eiginlega er lítils virði en fer þó
fyrir hátt verð, sem minjagripir,
vegna þess að það er frá þessum
stað. En raunverulega eru eyja-
skeggjar tæplega matvinnungar.
Oft er þröngt í búi hjá eyja-
skeggjum á vetrum, þá vantar
sykur, mjöl og mjólk svo til-
finnanlega, að þetta er ekki not-
að nema við hátíðleg tækifæri.
En samt vilja þeir ekki flytj-
ast buirt fyrir nokkurn mun,
og þrátt fyrir harðréttið fjölgar
þeim. 1906 vöru 72 sálir á Trist-
an da Cunho, 140 árið 1926 og
188 árið 1938. En þá fimm ald-
ar fjórðunga, sem eyjan hefir
verið byggð, hefir fólksfjöldinn
verið miklum breytingum háður.
Það er ævintýr og hversdags-
leiki í senn hvernig stóð á því,
að fólk settist þarna að. Mætti
segja með nokkrum sanni að það
sé Napóleon að kenna eða þakka
að eyjan byggðist. Þegar hann
var fluttur í útlegð til St. Hel-
ena óttuðust Bretar, að vinir
hans gætu notað Tristan da Cun-
ha sem bækistöð til að reyna
að ná honum úr haldi. Þess vegna
sló enska stjórnin eign sinni á
þennan “hjara veraldar” árið
1816 og setti þar nokkurra
mann setulið. En bráðlega varð
ljóst að Bretar þurftu ekki að
óttast neina Napoleonsvini og
setulið var leyst upp. En þrír
menn úr liðinu höfðu kunnað
svo vel við sig þarna, að þeir
báðu um leyfi til að fá að vera
eftir. Einn þeirra, skozkur mað-
ur, sem hét William Glass, hefir
síðan verið talinn hinn fyrsti
landnámsmaður Tristan da Cun-
ha. Þetta ver greindur maður
og góðviljaður, gerði sér mikið
far um að “elska réttinn en hata
ranglætið.” Hann var játandi
anglikönsku kirkjunnar og mjög
trúhneigður. Þessi sömu ein-
kenni hafa síðan haldist við hjá
öllum þorra eyjaskeggja. Mann-
fræðileg einkenni sín hafa eyja-
skeggjar einnig fengið frá Glass.
Hann var sem sé sá eini af þre-
menningunum, sem var giftur, og
átti tvö börn. En kona hans var
(kynblendingur frá Höfðaborg,
blökkumaður í aðra ætt. Þetta
“dökka blóð” hefir síðan varð-
veist meðal eyjaskeggja.
Hinir tveir félagar Glass hurfu
von bráðar frá Tristan da Cunha,
en þá komu aðrir í staðinn, ekki
síst skipbrotsmenn, sem skolaði
á land þarna á.eyjunni, eins og
Fransmaður við Meðallandssand.
Það voru því aðallega karlmenn,
sem þarna lentu. Árið 1826 voru
t. d. 6 uppkomnir karlmenn á
eynni, og svo kona Glass og sjö
börn þeirra, eða 14 sálir alls.
En það er ekki gott að maður-
inn sé einsamall, og sömdu því
karlmennirnir þarna við skip-
stjóra, sem oft sigldi milli Trist-
an da Cunha og St. Helena, að
hann kæmi með fimm stúlkur
þaðan. Skipstjórinn efndi þenn-
an samning og árið eftir kom
hann með stúlkurnar. Þó að
þarna yrði ekki um að ræða
“ást við fyrstu sýn,” þá fór gift-
ingin fram þegar í stað, og reynd-
ust öll hjónaböndin farsæl.
Þessar konur voru allar kyn-
blendingar, eins og frú Glass,
og tvær þeirra höfðu verið gift-
ar áður og höfðu með sér börn
sín úr fyrra hjónabandi. Þess-
vegna má með sanni segja, að
eyjaskeggjar séu kynblending-
ar en með Evrópumenningu;
nánar tiltekið, menningu frá
fyrri hluta átjándu aldar. Ekki
hefir verið hægt að sjá, að kyn-
blöndunin hafi orðið til ills, og
ekki heldur að fólkið hafi úr-
kynjast vegna þess að skyld-
menni hafi gengið í hjónaband,
en hjá því varð vitanlega ekki
komist í jafn smáu og einangr-
uðu “þjóðfélagi.”
íbúar Tristan da Cunha eru
í öllum aðalatriðum jafn blátt
áfram og siðferðilega hástæðir
og hinir upprunalegu landnem-
ar, og hafa varðveitt tengslin
við náttúruna svo vel, að Rouss-
eau mundi vafalaust verða glað-
ur ef hann fengi að sjá þá og
vera hjá þeim um stund. Og
þetta litla þjóðfélag verður líka
að teljast lifa í anda Rousseaus
að því leyti, að það hefir gert
með sér einskonar samning um
hvernig sambúðinni skuli hag-
að. Það var litlum vandkvæðum
bundið að koma þessum samningi
á, því að aðilarnir í þjóðfélag-
inu voru ekkf nema sex — þrír
karlmenn, ein kona og tvö börn.
Sérstaklega athyglisverð eru
'grundvallaratriðin í þessum
samningi: að þjóðfélagið bygg-
ist á fullkominni samvinnu ein-
staklinganna og að allir séu þar
fyllilega jafnir, ekki aðeins hvað
fjárhagsmál snertir heldur og í
öllu, sem veit að stjórn nýlend-
unnar. Enginn einstaklingur
má beita nokkru stjórnarfars-
legu valdi yfir öðrum — og er
þetta atriði enn í fullu gildi á
Tristan da Cunha.
Hinsvegar hefir sameignar-
boðorðið, sem upprunalega var
sett af landsmönnum, eigi getað
haldizt við lýði, þó að hinsvegar
sé eignarréttur einstaklingsins
mjög takmarkaður og að þar
séu engir ríkir menn. Ástæðan
til þessa er bæði sú, að eyjan
er fátæk og erfitt að safna auði
þar, en þó enn frekar hitt, að
gagnkvæm hjálpsemi er þar svo
mikil að furðu gegnir, fólk vinn-
ur saman að daglegum störfum
og nægjusemin er takmarkar-
laus, svo að samkeppni er þar
engin, sízt með þeim hætti að
einn vilji ríða annan niður.
Fólkið vill halda sig saman,
bæði við vinnuna og v frístund-
unum. Eins og í flestum sam-
félögum í þessari mynd er það
ekki einstaklingurinn heldur
fjölskyldan, sem er miðdepillinn,
og þá helzt sú fjölskyldan sem
stærst er. • í upprunalega samn-
ingnum fékk Glass ekki meiri
rétt en félagar hans, þó að hann
ætti bæði konu og börn. Það var
aðeins maðurinn, sem taldist að-
ili að þessu samfélagi, enda var
það byggt á trúarbragðagrund-
velli.
Og þetta fyrirkomulag hefir
haldist. Þó fara þeir vel með
konurnar sínar á Tristan da
Cunha og óbeinlínis hafa þær
mikil völd og geta komið sínu
fram þegar þær vilja. En þegar
ráða skal fram úr einhverju
sameiginlegu málefni þá eru
jað “bændurnir,” sem til þess
eru kallaðir, en ekki “þjóðin.”
Þegar messugerð er lokið í kirkj-
urlni, safnast bændurnir saman
♦í einu horninu til að ræða um
stjórnmálastarfið, en konurnar
fara heim til að hugsa um mat-
inn. Hver uppkominn karlmað-
ur hefir rétt til að taka þátt í
stjórnmálaskrafinu og segja
skoðun sína. Fundarstjóri eða
forseti er enginn á þessum sam-
komum. Auðvitað er það svo,
að misjafnlega mikið tillit er
tekið til þeirra, sem leggja orð
í belg, persónulegir verðleikar
eða það, hvort maðurinn er
niðji landnemans Glass, hefir
ávalt nokkra þýðingu. En form-
lega er enginn framkvæmda-
stjóri kosinn til neins. Þegar
vinna skal eitthvert verk fyrir
alla, t. d. að smíða bát, verður
það sá, sem bezt kann til þess,
sem hefir forustuna. í þessu ó-
brotna þjóðfélagi, þar sefn all-
ir þekkja hver annan út og inn
og geta með hægu móti séð
hver við öðrum, getur enginn
gerst annars ofjarl með því að
mæla fagurt og hyggja flátt eða
þykjast meiri maður en hann
er. Reyni einhver þetta á hann
það víst að hann bakar sér ís-
kalda fyrirlitningu allra hinna.
Maður, sem af einhverjum á-
stáeðum missir stjórn á sjálf-
um sér, fyrirgerir um leið áliti
jví, sem hann naut áður. Glens
og gaman er í hávegum haft, og
oft kíta menn um eitt eða annað
og þykir sá þá hafa beðið lægra
hlút, sem seinni verður til svars
eða segir eitthvað, sem flónslegt
| lykir. Þarna er það almennings-
álitið, sem heldur einstaklingn-
um innan siðsamlegra takmarka
og verkar sem hemill á einstakl-
inginn. Þjófur fær ekki refs-
ingu samkvæmt neinum hegn-
ingarlögum, því að þau eru ekki
til, en glósurnar, sem hann fær
að heyra hvar sem hann fer, eru
honum þyngri refising en nokk-
urra vikna tukthússvist. Þagar
um baldinn einstakling eða
vandræðamann er að ræða,
(Frh. á hls. 5)