Lögberg - 03.02.1949, Blaðsíða 2

2
LöGBERG, FIMTUDAGINN, 3. FEBRÚAR, 1949
UM BÆKUR
Eftir STEFÁN EINARSSON
Niðurlag
Þriðja bindi fjallar að mestu
um skifti manna og dýra við
hraunið. Eru þar í fyrsta kafla
margar og langar frásagnir af
Fjalla-Bensa, sem Gunnar
Gunnarsson hefur gert frægan í
Aðventu og hinni ensku met-
söluþýðingu The Good Shep-
herd. Á Fjalla-Bensi þá frægð
fyllilega skilið, eins og sjá má
af þessum sönnu sögnum Ólafs
um hann. Annar kafli er um
“Hestagöngur” frá Mývatnsveit
uppi í Herðubreiðarlindum.
Þriðji kafli, og hann heldur lang-
ur, skýrir frá “Slysförum og
hrakningum” á öræfunum, og
má þó verða að minni slýsfarir
hafi orðið þar en ætla mætti,
sökum þess uppi í hálendinu
er miklu oftar þurrafrost og
snjór heldur en bloti, sá er verð-
ur þegar nær dregur sjó. En eins
og kunnugt er verst mönnum og
skepnum að verjast blota og
slyddur, og mun þeim mun verra
að ferðast á íslandi en á Græn-
landi, en auk þess lærðu íslend-
ingar aldrei að ferðast í byljum
á vetrardag eins og Grænlend-
ingar haaf kunnað um langan
aldur og kent Vilhjálmi Stefáns-
syni. Það eru fyrst nú-tíma-
göngu-hrólfar ferðafélags ís-
lands sem hafa lært þessa kúnst
til nokkrurar hlítar og víla því
ekki fyrir sér að leggja á jökla
um hávetur.
Fjórði kafli er um “Eyðibýli,”
sem aldrei hafa verið fleiri en
nú. Loks er fimmti kafli, “Ferða-
þættir,” lýsingar á ferðum Ólafs
sjálfs og félaga hans fram og aft-
ur um hraunið og fjöllin. Eru
þær lýsingar stundum allglæfra-
legar, þótt aldrei hafi höfundi
hlekst á í þessum ferðum sín-
um.
Bókin er prýdd fjölda mynda.
Eru sumar þeirra teikningar til
skýringar, en flestar ljósmynd-
ir af landslagi, prýðilegar álit-
um margar hverjar og girnileg-
ar til fróðleiks. Ennfremur
fylgja tvö mikil kort fyrsta
bindi, tekur hið fyrra um norð-
urhluta Ódáðahrauns (Mývatns-
öræfi, Reykjaheiði), hið síðara
um suðurhlutann með Dyngju-
fjöllum og Öskju, allt suður á
Vatnajökulsbrún.
Loks fylgir bókinni ágætt reg-
istur og er það mikill kostur.
Að sjálfsögðu er það ekki mitt
meðfæri að daéma um bók sem
þessa. Þó ber þessi bók þess ljóst
vitni sjálf, hve víða höfundur
hefur dregið nót að efninu, enda
er þetta safn hans svo mikið, að
sýnilega verður það héðan af
höfðurit um þessi afskekktustu
og lítt þekktu öræfi landsins.
Mun bók hans því lengi standa
í gildi, þótt sérfræðingar kunni
að geta haggað hinu og þessu
um í framtíðinni, en þær rann-
sóknir myndu allar verða að
byrja, þar sem þessi bók endar.
Hitt er og enga dul á að draga,
að bókin er fjörlega rituð, þótt
sumsstaðar geti maður dottað
yfir henni vegna þess, hve efnið
verður stundum að vera fábreytt
(lýsingar á landslagi o.s.frv.)
Það kemur samt tæplega fyrir
í ferðasögunum, því Ólafur er
skemmtilegur ferðalangur, sem
lætur hvorki sand né regn á sig
bíta og hefur það til að mæla
allt hendingum eins og Óðinn
karl forðum.
Ekki mun Ólafur taka þenna
skáldskap sinn mjög alverlega
(sbr. kvæði sem hann orti til
Davíðs Stefánssonar fimmtugs),
en tvö síðustu rit hans eru þó
skáldrit. Eru það bækurnar
Fjöllin blá, sem er ljóasafn, og
Öræjaglettur, sem er skáldsaga,
báðar gefnar út af “Norðra”
1947.
Engann þarf að unra það um
annan eins ferðalang og Ólaf, að
kærasta yrkisefni hans sé “fjöll-
in blá.” En hann yrkir líka um
ræktun jarðar, frjómold, fræ og
eru þau færri en vera skyldu ís-
lenzku skáldin, sem taka í þann
streng. í nokkrum kvæðum
sneyðir hann að menningu sam-
tíðar sinnar, menningu og tíð-
aranda, sem hann þykist góðu
bættur að losna við í svip á fjall-
förum sínum. En Ólafur gerir
ekki mikið úr eða að þessum
skáldskap sínum, sýnilega yrkir
hann sér til hugarhægðar eins og
TIL KAUPENDA
LÖGBERGS og HEIMSKRINGLU
Frá því var nýlega skýrt í báðum íslenzku blöðunum
vestan hafs, að verð æfiminninga, sem færu yfir 4 ein-
dálka þumlunga, yrði framvegis reiknað 20 cents á
þumlunginn; þetta er að vísu ekki mikill tekju auki, en
þetta getur dregið sig saman og komið að dálitlu liði.
Aðrar auglýsingar kosta 70 cents eindálka þumlungur.
Fyrir samskotalista reiknast 50 cents á þumlunginn.
THE COLUMBIA PRESS LIMITED
THE VIKING PRESS LIMITED
j,i
I GRÍPIÐ TÆKIFÆRIÐ
l||
Eins og samkepni á sviði viðskiptalífsins nú er
Iháttað, liggur það í augum uppi hve mikilvægt
það sé, að piltar og stúlkur fái notið hagkvæmrar
mentunar í öllu því, sem að skrifstofustörfum
' lýtur; slíka mentun verður fólk að sækja á Business
College. Það verður nemendum til ómetanlegra
hagsmuna, að leita upplýsinga á skrifstofu Lög-
Ibergs í sambandi við verzlunarskólanámsskeið.
I| Þau fást með aðgengilegum kjörum.
GRÍPIÐ TÆKIFÆRIÐ!
'I
|j THE (OLUMBIA PRESS LTD.
695 SARGENT AVENtTE WINNIPEG.
Páll Ólafsson sveitungi hans (og
frændi?) ,.
Öræjaglettur eru kanske ekki
mikilsvert skáldrit, en bókin
getur þó orðið merk í íslenzkri
bókmenntasögu fyrir það, að hér
er í fyrsta sinn sögð raunsæ úti-
légumannasaga í bókmenntun-
um, af manni sem sjálfur þekkir
öræfin eins vel eða betur en
heimahagana. Er fróðlegt að
bera saman söguna, eigi aðeins
við útilegumannasögur þær, er
Ólafur hefur sjálfur tekið upp
í Ódáðahraun, rit sitt, heldur
líka við Útilegumenn Mattiasar
og Fjalla-Eyvind Jóhann Sigur-
jónsonar, svo tvö fræg dæmi sé
til nefnd. Sést þá hve mjög
raunsæ saga Ólafs er, þótt auð-
vitað kenni einnig í henni hinnar
rómantísku ástar hans á öræfun-
um.
Árið 1947 gaf “Norðri” út mik-
ið rit um íslenzka hestinn, skrif-
að af Brodda Jóhannessyni,
ungum Skagfirðingi, og skreytt
myndum af Halldóri Péturssyni
listamanni í Reykjavík. Bókin
nefndist Faxi.
Þessi mikla bók (453 bls.) er
fyrir margra hluta sakir óvenju-
leg í íslenzkum bókmenntum.
Höfundurinn ætlar sér ekki að
tíunda hross íslendinga og segja
sögu þess framtals um þúsund
ár, heldur vill h>ann greina frá
því, hvað hesturinn hafi verið
íslendingum frá uppbafi vega,
hvernig þeir hafi lifað saman í
blíðgu og stríðu og hvering menn
hafi elskað hestana sína og trú-
að á hestana sína.
Höfundur byrjar bók sína á
mjög óvenjulegan hátt með
heimspekilegum inngangi í
skáldlegum stíl, þar sem hann
reynir að réttlæta þetta viðhorf
bókar sinnar með því að rifja
upp fyrir mönnum 18. aldar
heimspeki G. Berkeleys biskups
um veröldina sem skynjun
manns. Opni ég augu, þá sé ég
vítt og vítt og veröld alla, —
loki ég þeim þá hverfur mér ölli
sú ytri veröld, og ég get farið að
efast um hvort hún sé í raun
og sannleika til fyrir utan mig
eða hvort hún lifi aðeins í mér
og skynjun minni. í draumi, eða
áður enn ég festi svefninn, geta
aðarar myndir boirið fyrir mig,
og þótt ég greini þær frá hinum
hlutlæga veruleika er síður en
svo að sú greining sé ávallt skýr,
og allt annað trúlegra en að
frumstæðir forfeður vorir hafi
að jaínaði getað gert þá grein-
ingu ljósa. Miklu líklegra er að
í fomeskju hafi draumur að jafn-
aði blandast við veruleika, eins
og hin lifandi náttúra varð oft
ekki greind frá hinni dauðu, eða
voru brim og fossar ekki jafn-
lifandi og hestar og menn?
Það er álit Brodda, að fslend-
ingar hafi haft átrúnað á hest-
inum, og færir hann til þess mörg
rök og sennileg í fyrra hluta
bókar, sem fjallar um fornar
sagnir, goðsagnir og hetjusagnir
að svo miklu leyti sem hesturinn
kemur við sögu í þeim, og þá
eigi síður um forna siði bæði
heiðna og kristna eða kristnaða,
sem hestum koma við.
Hesturinn mun, að hyggju
Brodda, hafa verið dýrkaður í
sambandi við Frey og frjósemi
jarðar; þaðan stafa sagnir um
Frey-faxa í íslenzkum sögum,
þaðan líka hin einkennilega og
einstæða dýrkun Völsa, sem
Flaíeyjarbók hermir frá
Hestar draga vagn sólar, og
bæði Dagur og Nótt geysast fram
um himinbogann á gæðingum,
sem þannig verða nátengdir
“sólskini um daga og döggvum
um nætur,” en þá árgæzku
kröfðu menn konunga sína um á
elztu tímum- þótt íslendingar
sneru því upp í að beiðast henn-
ar af biskupum sínum. Einnig
hér verða hestamiriþví nátengd-
ir veðursæld og frjósemi jarðar.
Ein af sterkustu líkunum fyrir
fomri helgi hrossa felst í því, að
heiðnir menn blótuðu þeim og
átu hrossaket að blótveizlum sín-,
um. Fyrir bragðið bannaði kirkj-
an mönnum strengilega hrossa-
kjötsát, og er það kunnugt af
íslendingabók, er getur þess að
Þorgeir Ljósvetningagóði hafi
leyft mönnum >að eta það fyrst
eftir að kristni var lögtekin eins
og líka það að bera út börn sín,
en síðan hafi sú heiðni verið af-
numin sem önnur. Það er og auð-
séð af mörgum sögustöðum öðr-
um, þar sem mönnum er brigzl-
að um hrossakjötsát, og nægir að
minna á orð Skarphéðins við
Þorkel hák, sem fræg eru orðin.
Loks sat þetta bann enn svo fast
í mörgum íslendingi á uppvaxt-
ar-árum núlifandi kynslóðar, ef
ekki fram á þennan dag, að þeir
menn voru ekki fátíðir, er
mundu selja upp kjötinu. er
þeim var frá því skýrt, að þeir
hefðu óvart etið það.
Það er illt til þess að hugsa,
hve margir íslendinga hafa solt-
ið heilu og hálíu hungri vegna
þessarar bannhelgi á hrossakjöt-
inu. En þeir hafa svo sem ekki
verið einir um slíkt. Meðal út-
lendinga, ekki sízt kaþólskra,
manna, er þessi bannhelgi enn í
fullu gildi kom það skjótt í ljós,
þegar skerptist um kjöt á síð-
ustu stríðsárunum hér í Banda-
ríkjunum, svo að líkindi voru til,
að sumir kynnu kannske að
kaupa sér hrossasteik heldur en
enga í matinn. Þá varð það helzt
bjargráð landstjórans í Maryland
(eða var það þingið?) að láta boð
út ganga til síns hungraða lýðs,
og banna mönnum með öllu að
selja hrossaket til manneldis;
hund'arnir máttu að vísu fá það.
I sömu mund reis upp Mayor La
Guardia í New York. snaggara-
legur að vanda, og las þeim íbú-
um heimsborgarinnar pistilinn
um það, að það væru lyddur ein-
ar og mannlerar, sem fengju sig
til að leggja sér hrossakjöt til
munns. En ekki hyggjum vér að
Mayor La Guardia hafi ætlað
þessa sneið hrossakjötsætum á
íslandi “the greatest little coun-
try in the world,” svo sem hann
kvað að orði i ræðu, sem fræg er
orðin heima á íslandi. Hitt mun
heldur að þessi litli og vel kristni
ítali hafi með ánægju séð sér
hér ieik á borði að sneiða að
erfðafjendum sínum, Frökkum,
því að í Parísarborg, höfuðborg’
listanna í veröldinni hafa fátæk-
ir listamenn um langa aldur get-
að satt hungur sitt á góðu hrossa-
kjöti matsöluhúsanna.
Það var annars lán okkur ís-
lendingum, að íslendingabók
skyldi skýra frá uppruna bann-
helginnar á hrossakjöti. Því regla
Freuds um það. að hugsýki
læknist því aðeins að grafið sé
eftir hinni gleymdu orsök unz
hún kemur fram í dagsljósið, á
ekki síður við um fornar venjur
þjóðanna. Og það er alls ekki ó-
líklegt að Islendingar myndu
fara að eta krabba, marhnúta og
himda ,ef þeir hefðu sagnir um
uppruna bannhelginnar á þess-
um kvikindum eins og um hest-
inn. Annars er það kunnugt, að
krabbar þykja herramannsrétt-
ur um víða veröld bæði hjá sið-
uðum þjóðum og svonefndum ó-
siðuðum. Um marhnútinn hef ég
fyrir mér orð míns gamla góða
kennara, og vitra manns. Bjarna
Sæmundssonar, að hann sé góð-^
ur matur, og trúi ég því vel. Um
hundinn er það að segja, að mér
þykir meira en líklegt, að forfeð-
ur íslendinga hafi trúað á hann
svo öldum skifti- engu síður en
hestinn. Er þess að gæta, að
hundurinn er fyrsta húsdýr
mannsins, svo sambúð hunds og
manns á sér ennþá lengri sögu
heldur en samvera manna og
hesta. Eins og allir vita er hund-
urinn taminn úlfulr, en Úlfur er
janfvel enn tíðara í mannanöfn-
um en hestur og hross. En eins
og íslendingar vita eru goðanöfn
ekki óalgeng í mannanöfnum,
sbr. Þorsteinn, Freysteinn, Óð-
inkár. Loks má mina á sagnimar
um Saur konung, er var hundur
og sat að ríkjum í Þrándheimi.
Af öllu þessu sýnist mér, að ein-
hver gáfaður norrænumaður ætti
að skrifa bók um íslenzku hund-
ana á borð við þessa bók Brodda
um hestana.
En þetta var nú of langur út-
úrdúr um bannhelgina, enda skal
nú vikið aftur að bók Brodda.
IVLargt annað rekur Broddi í
fyrra hlut bókar og skrifar hann
þar meðal annars urn Ask Ygg-
darsils, Sleipni- Faxa, Hel, ham-
farir, töfrabrögð og furður,
hestavíg, vígslu Kjalar, Grana
Sigurðar Fáfnisbana, sakir, gjaf-
ir, og loks frá hetjum og guðum.
Nú þótt eitthvað kunni að vera
missagt í fræðum þesgum, þá
virðist mér einsætt, að höfundur
hafi sannað með rökum. að Is-
lendingar hafi haft átrúnað á
hestum' sínum — góðu heilli,
vildi ég sagt hafa — engu síður
en Germanir Tacitusar og Aríar,
er þeir í árdaga brutust suður á
Indland. En í helgisiðum Fornin-
dverja við hestfórnina kemur
það atvik fyrir, að prestur hvísl-
ar nokkrum orðum í eyra fóm-
arhestsins áður en hann er sleg-
inn af. Minnir þetta mig eigi
aðeins á “hverju hvíslaði Óðinn
í eyra Baldri áður hann væri á
bál borinn,” heldur lika á þann
sið, sem Laxness mun hafa í
einni sögu sinni (Sjálfstætt fólk,
ef ég man rétt), að þeir sem
fylgja líki á hestbaki, hvísla því
í eyra hestsins, að hann flytji
lík til hinnstu hvíldar. Má vera
að mér hafi skotizt yfir þetta
atriði í bók Brodda, en ekki hef
ég fundið það þar (og því miður
vantra bókina registur slíkra
hluta).
Síðari hluti bókar ræðir fyrst
um fargerfi: reiðtygi og áhöld
sem hafa verðuir til hrossnotkun-
ar. þá um klyfjaflutning, lestir,
drátt, jámingu, þá um stóð og
klakahross, þá um hrossafjölda
og hrossákaup, þá um hrossalýs-
ingar og hrossalit. Þá koma þætt-
ir um hesta eftir Ingibjörgu Frið-
gehsdóttur, Sigurð Jónsson frá
Brún, og Lárus Árnason. Loks
skrifar Broddi aftur kafla um
iþræl og herra, um allsherjarríki
á hófum, um heimhugann og
loks niðurlag bókar.
Hestavísur kveðst Broddi ekki
hafa tekið með, af því að annar
maður hafi safnað þeim lengi.
Er vel að sú bók kæmizt á fram-
færi, því líklega em hestavísur
alíslenzk framleiðsla. eins og ís-
lendingasögur og irímur vorar, og
þessvegna allrar forvitni verðar.
Höfundur afsakar sjáLfur los
í formi bókarinnar. En á hitt ber
heldur að líta, að bókin er af-
bragðsvel skrifuð, og lofar hinu
beztu um hinn unga skáldlega
vaxna höfund, sem virðist hafa
verið til þess fæddur og í heim-
inn borinn í Skagafirði að skrifa
svona bók. Ekki spillir það held-
ur, að myndirnar eru gerðar af
Halldóri Péturssyni, sem einn
allra listamanna vorra virðist
vera sérfræðingur í fagurvöxn-
um hrossskrokkum. Eru myndir
hans bæði margar og þó fallegar.
Enginn Islendingur, sem nokkuð
man til hestanna sinna, skyldi
láta hjá líða að fá sér þessa bók
— og þakkir séu höfundi, lista-
manpi og útgefanda.
Arið 1947 gaf “Norðri” út
Bessastaðir, Þætiir úr sögu höf-
uðbóls eftir Vilhjálm Þ. Gíslason.
Þessir þættir úr sögu Bessa-
staða. sem nú hafa orðið aðsetur
æðsta valdsmanns á íslandi, for-
seta vors, eru eins og vænta
mátti af höfundinum, bæði
greinargóðir og skemmtilegir,
enda prýddir fjölda góðra
mynda.
Höfundur skipar efninu í fjór-
tán kapítuia: Höfuðból og menn-
ing, Bessastaðir á Álftanesi,
Bessastaðasaga í stórum drátt-
um, Bessastaða-kirkja, Bessa-
staðabú, Skansinn og Seylan,
Fálkahúsið á Bessastöðum- Nátt-
úrufræðingar á Bessastöðum,
Bessastaðastofa, Bessastaðaskóli,
Grímur Thomsen á Bessastöðum,
og Forsetinn á Bessastöðum.
Framanvið er prýðiieg lit-
mynd af Bessastöðum, en síðar í
bókinni eru ágætismyndir af for-
seta og salarkynnum hans á
staðnum. Mynd er þar líka af
af forsetahjónunum báðum, og
nökkrar mynddr af forseta og
ráðuneytum hans, hin fyrsta
þeirra mynda er tekin af síðasta
ráðuneytisfundi 1944 áður en
lýðveldið var í lög leitt.
Öll er bókin hin eigulegasta.
AUSTURLAND. Safn aust-
firzkra fræða. Ritstjórar Halldór
Stefánsson (og) Þorsteinn M.
Jónsson. II Útgefandi: Sögusjóð-
ur Austfirðinga, Akureyri, 1948.
313 bls. Fylgiskjal og kort.
Þá er annað bindi af Auslur-
landi komið út, með janfsnötrum
frágangi og hið fyrra. og jafn-
efnismikið, en það skiluir, að í
I. bindinu voru allmargar grein-
ar uppprentaðar eftir gömlum
blöðum, en þessar ritgerðir eru
allar nýjar.
Eru í þessu bindi þrjár stórar
ritgerðir eftir Halldór Stefáns-
son: Landnám í Ausifirðinga-
f jórðungi, Goðorða og Þingaskip-
un í Ausifirðingafjórðungi og
Hrafnkelsdalur og byggð þar, og
ein stór ritgerð eftir Benedikt
Gíslason: Þáitur af Hallgrími Ás-
mundssyni, Sióra-Sandfelli, með
kvæðum eftir Hallgrím í Viðbæti
I og endurminningum um frænd-
fólk á Austurlandi 1886—90 eftir
Bjarna Jónsson frá Þuríðarstaða-
dölum í Viðbæti II.
I fyrsta kafla. sem er meir en
þriðjungur bókarinnar rekuir
Halldór landnámsmenn í Aust-
firðingafjórðungi hinum forna
frá Helkunduheiði til Jökulsár á
Sólheimasandi. Má segja að það
sé ríflega í lagt, eða er það ætlun
Austfirðinga, að hafa allt það
land undir nú, þrátt fyrir Hér-
aðssögu Skaftfellinga? Drepur
Halldór fyrst á landnám Pap-
anna, fer síðan nokkrum orðum
um Landnámu (eftir irannsókn-
um Jóns Jóhannessonar), sem
auðvitað er aðalheimild hans, og
Kolskegg hinn fróða, sem er að-
alheimildarmaður Landnámu
um Austfirðingafjóðung. Síðan
rekur hann landnema og land-
nám að norðan og suður um. Er
firásögn hans skýr og skilmerki-
leg, oft drepur hann á, hve marg-
ir bæir séu nú í landnámi hverju,
reynir að gera sér grein fyrir-
hverjir fyrr komu eða seinna,
og ýsmar fleiri upplýsingar reyn-
ir hann að gefa um landámsmenn
og landnám þeirra.
Ekki get ég leynt því, að ég
varð fyrir nokkrum vonbrigðum
um þessa þætti Halldórs. Þykir
mór sem hann muni hafa vera
verr lesinn í þessum fræðum en
vert var (ég hef ekki séð hann
vitna til annara en Guðbrands
KAUPENDUR LÖGBERGS OG
HEIMSKRINGLU Á ISLANDI
/
Gerið svo vel að senda mér sem fyrst greiðslu fyrir
yfirstandandi árgang, kr. 25.00 fyrir hvort blað.
Dragið ekki að greiða blöðin. Það léttir innheimtuna.
Æskilegt að gjaldið sé sent í póstávísun. Þeir sem
eiga ógreidda eldri árganga, eru vinsamlega beðnir
að snúa sér til mín.
BJÖRN GUÐM UNDSSON
, Mávahlíð 37, Reykjavík.