Lögberg - 21.06.1951, Blaðsíða 2

2
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 21. JÚNÍ, 1951
Ellefu ár í Sovíet fangabúðum
(Lesmál það er hér fer á eftir, er þýðing á samdrœtti úr hók er nefnist
,JZleven Years in Soviet Prison Campseftir Jconu nokkra af þýzkum
gyðingaœttum. Heitir hún Elinor IApper. Hún dvaldi i HoUandi og
Sviss á œskuárum, en stundaði læknanám í Berlín og á ítalíu. Árið
19S7 fór hún til Rússlands. Frásagan sem hér fylgir, gerir grein fyrir
handtöku hennar, og þeirri meðferð, sem hún mœtti í fangabúðum
Rússa i Síheríu, og víðar. pessi frásaga, sem birtist í hvnu víðlesna
timariti, READERS DIGEST, í júní 1951, er talin einhver átakan-
legasta greinargjörð, sem komið hefir fyrir almenningsjónir um meðferð
holsevika á raunverulegum og ímynduðum andstæðingum sinum; enda
hefir sagan vakið athygli um allan heim. Hér mun um nýstárlegt lesmál
að rœða fyrir lesendur Lögbergs. Hefir þvi einn vinur blaðsins
snarað þvi á íslenzku).
(NIÐURLAG)
Sagnaþulurinn.
Sagnaþulurinn er eina mann-
eskjan í skálanum sem allir
elska og virða. Allir vilja fang-
arnir fegins hugar gleyma veru-
leikanum, en þulurinn hjálpar
þeim til þess; þegar hann talar
þá birtir í búðinni, og dvölin í
skóginum verður ekki eins ein-
manaleg og þvingandi. Það er
merkilegt að þessir fangar sem
verða að þola allar hörmungar
og smán sem mönnum hug-
kvæmist að þjá samferðamenn
sína með, skuli geta tárast út af
ímynduðum ástarharmi!
Langbezti þulurinn sem ég
kynntist í minni löngu fanga-
vist, var fyrrverandi skólakenn-
ari frá Moskvu, Maria Mikal-
ayevna, að nafni. Hún var svo
mögur að það var erfitt að skilja
hvernig hún gat haldið uppi
þeim klunnalega fatnaði sem
hún bar hvað þá líkamanum
sjálfum. En í þessum veikbyggða
líkama, og litla höfðinu snoð-
klipta, bjó hlýr og ódrepandi
andi. Hún blátt áfram neitaði
að viðurkenna veruleika þess
anda sem ríkti í fangabúðunum,
og lögmálið sem þar gilti um
h u n g u r og miskunnarlausa
grimd.
Ég mun seint gleyma degi ein-
um er við María vorum, að
vetrarlagi, úti í skógi að safna
víðihríslum. Það var að vísu
ekki erfitt verk, en þó svo ömur-
legt sem hugsast gat. Vissulega
er nógur víðir til í Kolyma, en
þó eru ekki margar greinar til-
tölulega, nógu langar til körfu-
gerðar. Þannig gengum við frá
einum runna til annars, og leit-
uðum að þessum hríslum, unz
við höfðum fundið tíu hver, en
það var talin hæfileg byrði. Að
ganga þannig hægt í gegn um
skóginn og slíta upp hríslur í
40 stiga frosti er nóg til að blóð-
ið næstum frjósi í æðum; hend-
urnar verða svo dofnar að naum-
ast er hægt að hreyfa þær, og
kuldinn sker eins og eggjárn í
hálfnakta fæturna. Við gengum
áfram með stuttu millibili, og
leituðum að hríslum, og skipt-
umst á orðum við og við. En eft-
ir því sem mér varð kaldara,
varð ég æ fámálugri, og loks
þagnaði ég með ÖIlu. Ég kærði
mig ekki um neitt í víðri veröld,
annað en eld, eld. Stundum
hoppaði ég upp og niður í snjón-
um, eða hljóp spölkorn til hlið-
ar til þess að María heyrði ekki
að ég grét einá og barn af kuld-
anum. En þessi grátköst stóðu
ekki lengi; ég varð að finna
minn hluta af hríslunum, þess-
um dýrmætu hríslum; ég varð
að vera búin að finna tíu bindi
áður en ég fengi að fara heim
Alt í einu heyrði ég Maríu
segja: Manstu eftir kvæðinu
hans Turgenevs: „Ó, hvað rósin
er frísk og fögur?“ Ég neitaði
því. Mér er það ráðgáta hvaðan
hún fékk krafta til að fara með
kvæðið, en það gerði hún. En ég
gleymdi öllu í svipinn, líka því
að snjórinn féll ofan úr trjánum
niður í hálsmálið á treyjunni
minni, — því alt í einu varð
snjórinn þakinn blómum, og orð
skáldsins slógu um okkur eins
konar töfrahring, sem hörmung-
ar heimsins fengu ekki brotið.
Er hún hafði lokið lestri sínum,
tók ég hana í faðm mér. Á með-
an við gátum haldið við næm-
leika fyrir fegurð og skáldskap
í 40 stiga frosti, var okkur óhætt.
Aldrei munu mér úr minni
líða blómin hans Turgenevs á
snjóbreiðunum í Kolyma.
Spítalaþ j ónninn.
Vel man ég eftir gömlum
bónda frá Ukraníu sem var að
taka út tíu ára hegningarvist,
fyrir stjórnmálaskoðanir sínar;
hann var um skeið spítalaþjónn,
þá nýstaðinn upp úr þungri legu.
Eitt sinn hafði hann átt bújörð
sína sjálfur. Nú var hann ávalt
mjög dapur í bragði; alt frá því
að hann tók að vinna í gullnám-
unum sá hann aldrei glaðan dag
Aðeins einu sinni sá ég þennan
gamla mann utan við sig af
hrifningu.
Á milli spítalabygginganna
var hafraakur sem þurfti að sá
í. Ævagamall jarðplógur var not-
aður til að róta við jarðvegin-
um; reyndar var þetta lélegUr
járnfleygur — en plógur samt.
Dag nokkurn stóðu margir úr
vinnuliði spítalans ráðalausir í
kring um lítinn hest sem hafði
verið spentur fyrir plóginn. Alt
í einu kom gamli spítalaþjónn-
inn hlaupandi í hvíta sloppnum
sínum. Hann stjakaði ráðleys-
ingjunum til hliðar, talaði nokk-
ur hvatningarorð til hestsins, og
greip um plógskaftið.
En tilburðirnir! Hvernig hann
hélt um handföngin með aug-
sýnilegri og óumræðilegri gleði!
Beygður og hrjáður líkami hans
varð teinréttur. Þarna gekk
hann á eftir plóginum þráð-
beinn og hélt höfði hátt, stikaði
stórum skrefum. í augum hansi
leiftraði slíkur fögnuður að allir
við staddir urðu djúpt hrærðir.
Menn horfðu þögulir en hrifnir
á eftir þessum fangna bónda,
þessu barni náttúrunnar, þar
sem hann þrammaði á eftir hest-
inum utan við sig af fögnuði
yfir því að hafa enn einu sinni
fengið plóg í hendur. Þegar hann
varð að hætta plægingunni, sneri
hann aftur þögull og dapurleg-
ur heim til búðanna, lífvana og
vonlaus maður sem hafði verið
hrifsaður frá brjóstum ástmeyj-
ar sinnar, — moldinni.
Gestirnir frá Ameríku.
Aldrei gekk annað eins á, þótt
gestir kæmu á stríðsárunum til
Kolyma, eins og þegar Harry
Wallace bar að garði. Stöðugur
orðrómur gekk á milli manna
og iljaði hinum hálffrosnu föng-
um, að Rússland ætlaði að láta
Kolyma af hendi við Bandarík-
in, sem þóknun fyrir hjálp
þeirra í stríðinu. Jafnvel hinir
greindustu á meðal fanganna
töldu þetta ekki ólíklegt, en þá
var eftir að vita hvort fangarnir
yrðu látnir fylgja með, og urðu
um það langar umræður. Auð-
vitað voru þetta aðeins draum-
órar fanganna, og von sem þó
vildi ekki víkja úr hugum okkar.
En hugmyndin fékk byr undir
báða vængi er það fréttist að
til stæði að varaforseti Banda-
ríkjanna væri væntanlegur í
heimsókn.
Leynilögreglan (NKVD) leysti
verk sitt af hendi með mikilli
prýði. Hún gekk svo frá öllu að
Mr. Wallace sá ekkert af þess-
um frosna kvalastað með öllum
sínum hundraða-þúsundum for-
dæmdra. í heiðursskyni við Mr.
Wallace voru varðturnarnir rifn-
ir niður á einni nóttu. Hver ein-
asti af mörgum þúsundum
fanga í hafnarborginni Maga-
dan, stendur í stórri þakkar-
skuld við Mr. Wallace. Það var
einmitt á meðan á heimsókn
hans stóð, að fangarnir fengu
þrjá hvíldardaga í röð, en það
var líka í fyrsta og síðasta skipt-
ið. Á meðan gestirnir voru
þarna, var ekki einum einasta
fanga leyft að hreyfa sig út úr
skálanum.
En það var ekki nóg. Enda
þótt ferðum Mr. Wallace hefði
verið ráðstafað fyrirfram af mik-
illi nákvæmni, gat það samt
komið fyrir, að hann fyrir ein-
hverja vangá, kæmi auga á fang-
ana í girðingunum, —- sem ekki
hefði orðið mjög skemmtileg
sjón. Þess vegna var því ráðstaf-
að, samkvæmt skipunum frá
hærri stöðum, að föngunum
skyldu sýndar hreyfimyndir
þrjá daga í röð, frá morgni til
kvölds. Engir fanganna tóku sér
því göngutúr utan veggja þessa
daga.
Fangarnir endurguldu Mr.
Wallace greiðann á sinn hátt, en
hann vissi það líklega ekki.
Hvernig gat hanh vitað að leik-
ararnir sem skemtu honum eitt
kvöldið í Gorki leikhúsinu í
Magadan, væru flestir fangar?
Hann kyntist aldrei þessum
leikurum, því um leið og tjaldið
féll, voru þeir allir reknir inn í
vörubíl og keyrðir til baka í
fangabúðirnar. Það hefði getað
komið sér illa, ef einhverjir
fanganna skyldu kunna ensku,
og fara að segja Mr. Hallace frá
því að þeir væri á meðal hundr-
að þúsunda saklausra fanga sem
væru að taka út tíu ára fangels-
isvist í Kolyma.
Fráleitt hefir Mr. Wallace
vitað að hann lagði óþægilega
spurningu fyrir hóp ungra vel
klæddra stúlkna, sem voru látn-
ar koma fram sem svínahirðar
á fyrirmyndarbúgarði, 23 kíló-
metra frá Magadan; hann spurði
þær meinlausra spurninga um
svínaræktina. En þær vissu ekk-
ert um þetta starf, enda því al-
veg ókunnugar. Þær voru lag-
legar skrifstofustúlkur úr bæn-
um sem voru látnar leika þetta
hlutverk fyrir Mr. Wallace. Þær
komu fram í staðinn fyrir hóp
af föngum sem í raun og veru
voru svínahirðarnir. En túlkur-
inn bjargaði málinu með snar-
ræði sínu, og alt virtist vera með
feldu.
Mr. Wallace var einnig mjög
hrifinn af að sjá hinn fjölbreytta
verzlunarvarnig í búðarglugg-
unum í Magadan. Hann gerði
sér það ómak að fara inn 1 eina
búðina og skoða þessar rúss-
nezku vörur. En íbúarnir í
Magadan voru jafnvel meira
hissa heldur en Mr. Wallace að
sjá alt í einu þessar rússnezku
vörur í gluggunum, því tvö und-
anfarin ár, höfðu allar fáanleg-
ar vörur, sem þó voru mjög
knappt skamtaðar, verið af ame-
rískum uppruna.
En lögreglan hafði lagt á sig
mikið verk við vörusöfnun úr
ýmsum verzlunum langt í burtu,
og jafnvel fengið birgðir ein-
stakra manna að láni, til að geta
skapað ákveðna mynd í huga
Mr. Wallace. Einn af íbúum
bæjarins, snjall náungi, brá sér
inn í búðina um leið og Mr.
Wallace fór þangað inn, og
keypti þar sælgæti sem ekki
hafði sézt langa lengi á frjáls-
um markaði. Annar kom inn og
vildi fylgja dæmi hans, en þá
var hinn tigni gestur að fara út,
og manninum var tilkynt mjög
stuttaralega, að þessi vara væri
ekki til sölu.
Svo fór Mr. Wallace heim til
sín, og samdi og lét prenta hina
glæsilegu lýsingu sína um Asíu-
löndin rússnesku. Þá voru varð-
turnarnir endurreistir, fangarn-
ir hófu aftur vinnu sína, og í
búðargluggunum sást nú ekkert
annað en rykfallnir eldspýtu-
stokkar.
í bók sinni Soviel Asia Mis-
sion, talar Mr. Wallace með mik-
illi aðdáun um hinn hraða vöxt
Magadan; en hann segir ekki frá
því, veit það líklega ekki, að
þessi borg var bygð eingöngu
með þrældómsvinnu ófrjálsra
manna, og það undir hinum
ömurlegustu vinnuskilyrðum.
Hann dáist einnig að þjóðvegin-
um sem liggur um 350 mílur
norður um fjöllin frá hafnar-
bænum; en hann segir ekki frá
því, eða veit það ekki, að þús-
undir fanga gáfu lífi sitt í bygg-
ingu þessa vegar.
Mr. Wallace segir einnig frá
því að leynilögreglu foringinn
Ivan Nikishov hafi „brugðið á
leik, af ánægju yfir hinu tæra
lofti“. Það er slæmt að Mr. Wal-
ace sá hann aldrei „bregða á
leik“ í drykkjuæði sínu í fanga-
búðunum, þar sem hann úthelti
blóti og svívirðingum yfir ör-
þreytta og sárhungraða fanga,
sem hann lét svo loka inni í
myrkraklefum án allra saka.
Ivan Nikishov var ískaldur og
miskunnarlaus. Með grimd sinni
og ofsa tókst honum að gera
meira en að uppfylla áætlunina
í gullnámunum, og með sömu
aðferð ávann hann sér heiðurs-
merki og fé. Árið 1942, þá 50 ára,
sagði hann skilið við konu sína,
sem var talin menntuð, og tók
sér fyrir konu 29 ára gamla
kommúnistastúlku, Girdissova
að nafni, óheflaða og ágjarna
drós; um hana get ég vel borið
vitni, því henni hafði áður verið
fengin umsjón í kvennadeild
fangelsisins.
Mr. Wallace hefir hina hugð-
næmustu sögu að segja um
Gridissovu. Hann talar um hæfi-
leika hennar, móðurlega um-
hyggju, og nostursemi í smá-
munum. Alla þessa eiginleika
fann hann í persó'nu frú Nikis-
hov; en hann kyntist henni fyrst
x Magadan, a „frábærri sýningu
á málverkum í útsaumi, ‘eftir-
líkingum af frægum rússnesk-
um landlagsmyndum. Þessar
landlagsmyndir höfðu nokkrar
konur þar búið til, er þær komu
saman á köldum vetrarkvöldum
til að kynna sér og iðka útsaum,
en það er list sem rússnezkt
bændafólk hefir lengi lagt fyrir
sig með frábærum árangri . . . .“
Nikishov gaf Mr. Wallace
tvær af þessum myndum. „Hver
saumaði þær?“ spurði Mr. Wal-
ace. Nikishov svaraði á þá leið,
að sér væri ómögulegt að þekkja
allar saumakonur í fjörutíu þús-
und manna borg. Seinna fékk
Mr. Wallace upplýsingar frá
sýningarstjóranum um „hver
þessi saumakona væri. Hún er
ein af listakennurunum, konan
hans Ivans . . .“
Sannleikurinn er sá að Grdis-
sova var engin listakennari, og
kunni ekki með nál að fara.
„Þessi hópur heimakvenna",
voru kvenfangar, flestar fyrrver-
andi nunnur, sem voru látnar
sauma fyrir konur háttsettra em-
bættismanna, eins og Nikishov.
Öll þessi heimskulega frásaga
fellur reyndar mæta vel inn í
ramma af þeirri mynd sem Mr.
Wallace dregur af Nikishov og
konu hans, þessum sálarlausu
fúlmennum sem létu sig líðan
mörg þúsund manna og kvenna,
og líf, sem þau höfðu í hendi
sinni, álíka miklu skifta og fisk-
inn ljúffenga sem þau báru á
borð fyrir Mr. Wallace.
Einn af samfylgdarmönnum
Mr. Wallace var Dr. Owen Latti-
more fulltrúi upplýsinga skrif-
s t o f u hermálaráðuneytisins.
Hann hafði alveg einstakt tæki-
færi. Enginn útlendur fræði-
maður hafði áður stigið fæti inn
í þessa paradís rússnezku leyni-
lögreglunnar, né heldur síðar,
en eftir heimkomuna hafði Dr.
Lattimore tækifæri til að láta
prenta hvað sem hann vildi um
Soviet ríkin, án ritskoðunar.
Þvert á móti því sem tíðkast um
rússneska vísindamenn, þurfti
hann ekki að óttast að hann
mundi týna frelsi sínu, þó hann
segði hreinskilningslega frá.
Tímaritsgrein, „Nýji vegurinn
til Asíu“ (New Road to Asia)
birtist undir nafni Dr. Latti-
more, í National Geographic
Magazine (í des. 1944) nokkrum
mánuðum eftir að hann kom
heim. Þar segir hann: „Undir
keisarastjórninni (í Rússlandi)
voru pólitískar ofsóknir oft svo
magnaðar, að jafnvel hinir hæ-
verskustu meðal frjálslyndra
manna voru sendir langar leið-
ir í útlegð. Fyrir þessar sakir
voru háskólakennarar, læknar,
vísindamenn, og fræðimenn alls-
konar á meðal hinna fyrstu út-
laga í Síberíu“.
Ef að Dr. Lattimore hafði á
annað borð áhuga fyrir pólitísk-
um ofsóknum, er það undarlegt
að hann skyldi ekki heimsækja
einhverjar af mörg hundruð
fangabúðum í Kolyma, þar sem
„frumherjarnir í Síberíu“ eru
að svelta til dauða. Hvers vegna
spurði hann ekki „fræðimenn
allskonar“ hvers vegna þeir eru
líkamlega og andlega kúgaðir í
gullnámunum í Kolyma? Hvergi
á yfirbörði jarðar mun vera til
annað eins land og Kolyma þar
sem allir íbúarnir eru fórnar-
lömb stjórnarfarslegs ofstækis.
„Líklega hefir aldrei verið eins
vel skipulagt frumherjastarf,
eins og það sem rekið hefir verið
af Soviet ríkjunum, í nyrsta
hluta landsins“. Þetta er hárrétt.
Hver stjórn, önnur en stjórn
Soviet, mundi senda hundraða-
þúsundir borgara sinna til ó-
numinna landa í þrælkunar-
vinnu?
„Úr loftinu gátum við séð að
námugöng höfðu verið grafin
með ákveðnu millibili þvert yfir
landið“. Það er undarlegt að Dr.
Lattimore skyldi ekki sjá um
leið, hinar háu girðingar í kring
um fangabúðirnar í námunda
við námugöngin.
„Magadan er einnig hluti af
merkilegu fyrirtæki, sem nefn-
ist „Dalstroi“ sem að vissu leyti
er sambærilegt við Hudson flóa
félagið“. En Hudson flóa félag-
inu er ekki stjórnað af lögreglu-
liði, né lætur skjóta vinnufólk-
ið, þó það vilji ekki vinna.
Mr. Nikishov, forstjóri Dal-
stroi félagsins hafði nýlega ver-
ið sæmdur mjög veglegu heið-
ursmerki, (The Order of Hero
of the Soviet Union), fyrir frá-
bæra frammistöðu. Bæði hann
og kona hans eru vel mentuð,
hafa næman skilning á listum og
söng, og viðkvæma ábyrgðar-
kend gagnvart samborgurum
sínum“. Hvað skyldi Dr. Latti-
more hugsa um þann mann, sem
eftir að hafa heimsótt fanga-
búðir nazista í Dachau, og
Auschwitz, hefði aðeins látið
þess getið að SS yfirfangavörð-
urinn þar hhfi haft „næman
skilning á listum og söng?“
Hver mundi vilja taka á sig
ábyrgðina af slíkum orðum, ef
sá tími skyldi koma að fanga-
búðirnar 1 Kolyma, yrðu opnað-
ar fyrir alheimi, á sama hátt og
fangabúðirnar í Dachau og
Auschwitz? Skyldi nokkur end-
urtaka slík ummæli þegar frosn-
ir haugar framliðinna, huldir
snjó, eru grafnir upp til að sanna
hvað Soviet ríkin eru í sjálfu
sér?
„F ramlengingin".
Um víða veröld telja fangar
árin, mánuðina, vikurnar, og
loks dagana þangað til þeir
verða látnir lausir. Ég hafði not-
að eldspýtur, og látið eina eld-
spýtu tákna hvern mánuð fanga
vistarinnar. Fimm ár eru 60
mánuðir, 60 eldspýtur. í lok
hvers mánaðar tók ég eina eld-
spýtu úr stokknum. Svo var það
dag nokkurn um sumarið 1942
að ég fleygði síðustu eldspýt-
unni.
En ekkert skeði.
Glamrið í járnstönginni kall-
aði á okkur til að fara á fætur
eins og fyrr, verðirnir formæltu
eins og áður, og verkstjórarnir
öskruðu í allavega* tóntegund-
um: „Davai, Davai! Bystrey,
Bystrey!“ (Haldið áfram, Flýtið
ykkur!) Við bisuðum kófsveitt-
ar undir byrðum okkar af trjá-
við, eða pokum með múrsteini;
kepptumst um að ná í vindlinga-
enda sem fjórar aðrar höfðu
reykt á undan okkur, stóðum
hríðskjálfandi við skáladyrnar
unz okkur var loks hleypt inn;
vorum taldar og margtaldar;
störðum gráðugum augum ofan
í galtóma súpuskálina eins og
við byggjuinst við að kraftaverk
mundi ske og hún fyllast á ný,
þangað til einhver gaf okkur ó-
þyrmilegt olnbogaskot og rak
okkur af bekknum til þess sjálf
að geta satt að nokkru hungur
sitt, og við skriðum upp á svefn-
pallinn til veggjalúsanna.
Hálfu öðru ári eftir að ég
hafði fleygt sextugustu eldspýt-
unni úr stokknutn, rétti yfirmað-'
ur varðanna mér pappírsmiða
eitt kvöldið, og sagði mér að
skrifa undir.
Þetta hljóðaði svo:
„Fanginn, Elinor L i p p e r ,
dæmd til fimm ára betrunarhúss
vistar við erfiðisvinnu hefir tek-
ið út hegningu sína. En henni
verður samt haldið í fangabúð-
unum unz stríðinu er lokið.
Henni hefir verið tilkynt þessi
ákvörðun“.
Dagar, vikur, mánuðir, ár,
liðu, vonin hvarf og lífið fjar-
aði út. „Hraðar nú! Flýttu þér!“
Þreyta, hungur, kuldi. Ó, að
mega hvíla í hreinu rúmi, að
mega vera ein eina dagstund, að
mega vera einn dag í friði án
þess að heyra ískrið í járnstöng-
inni. Hvaða lykt er annars af
epli? Skyldu járnbrautir enn
vera í gangi, einhversstaðar í
heiminum?
Svo kom maímánuður 1945 —
sigurinn — með samkomum og
ræðuhöldum. Fangarnir um-
vöfðu hverir aðra, augu þeirra
voru full af fagnaðartárum,
og — von.
En ekkert skeði.
Sigurárið — 1945 — leið og
hvarf; sömuleiðis næsta ár. Það
var tíunda fangelsisárið mitt.
Gamlir fangar dóu, og aftur og
aftur komu nýir fangar í land
úr iðrum skipanna. Einum kven-
fanga meira eða minna! Hver
kærir sig um smámuni!
Framhald á bls 7
help yourself
TO BETTER
\mU UNE SERVjCE
hliðrið til er á liggur
v 'tt til ef nágranna yðar ligg
Hliðnð skjott til e B ð ef tll
viS hann’
Ifyt rSur á a5 nota si»a.
það er mikilvægt . .
rffinnaréttamuneriSísintasitrannr.
Tilgátur gagna ekki.
...að tala skýrt i heyrnarto'r^
vera fáyrtur, forðast íong
mjög áríðandi
^sveitaWar.semnoti^a^nna.
MT3-5X