Lögberg - 10.04.1952, Blaðsíða 7

LÖGBERG, FIMTUDAGINN. 10. APRÍL, 1952
7
SAGA ÍSLENDINGA
Af því að ég minnist þess ekki,
að ég hafi séð í vestur-íslenzku
blöðunum getið nema eins bind-
is af sögusafni því, sem hér er
gert að umtalsefni, finnst mér
hlýða að rita nokkur orð um það.
Of mikil þögn ríkir hér vestra
um það, sem er að gerast í bók-
menntum og öðrum menningar-
málum á íslandi. Veldur því
ýmislegt — þverrandi lestur ís-
lenzkra bóka hér vestan hafs og
ónóg kynningarstarfsemi. Er
þetta mikið vandamál, er allt
þyrfti að taka nýjum og föstum
tökum.
í þett'a sinn ætla ég þó aðeins
að geta fyrnefnds ritsafns, Sögu
íslendinga, í þeirri von að það
geti orðið til þess, að þeir menn.
hér vestra, er enn sinna íslenzkri
sagnfræði, verði sér úti um það,
hafi þeir ekki þegar eignazt það.
Þetta söguverk er nú að koma
út á vegum Menntamálaráðs og
Þjóðvinafélagsins, og nær það
yfir sögu Islands frá upphafi allt
fram á þennan dag. Hlýtur það
því að teljast hið mesta þarfa-
verk. íslendingar hafa ekki til
þessa átt sögu sína skráða á við-
unandi hátt, þó að vísu séu til
ýmis merkisrit um suma þætti
sögunnar, eins og t. d. saga
siðaskifta-aldarinnar (Menn og
menntir eftir Pál Eggert Óla-
son) og saga einokunnarverzlun-
arinnar (Einokunarverzlun Dana
á íslandi 1602—1787 eftir Jón
Jónsson Aðils). Aftur á móti veit
ég aðeins um fátt eitt, sem skrif-
að hefir verið um fimtándu
öldina, og þá einna merkast rit
á danskri tungu um bókmennta-
sögu hennar (Om Digtningen paa
Island eftir dr. Jón Þorkelsson,
en hann mun hafa verið fyrstur
manna til þess að kveða þá sögu-
villu niður, eins og dr. Árni Páls-
son kemst að orði, að miðaldir
íslands hefðu „nálega ekkert
verðmæti af höndum innt,“ en
sú skoðun er því miður allt of
algeng hér vestra enn þann dag
í dag.
Menntamálaráðið og Þjóð-
vinafélagið tóku sér það fyrir
hendur skömmu fyrir árið 1938
að bæta úr þessari þörf íslands-
sögu með því að gefa út tíu
bindi, er ættu að segja þá sögu
frá landnámsöld og fram á
þennan dag. Til þessa verks voru
valdir nokkrir sagnfræðingar,
er höfðu sérþekkingu á þessu
eða hinu tímabili sögunnar, og
var þeim falið að rita um þá
þætti hennar, sem þeir höfðu
sérstaklega kynnt sér. Hafa nú
þegar birzt fjögur bindi, er fjalla
um tímabilið 1500—1830. Allur
ytri frágangur útgáfunnar er
prýðilegur — pappír góður, let-
ur í stærra lagi og mjög auð-
lesið, band gott og ásjálegt.
Bindin eru prýdd myndum og,
í einu orði sagt, hefir ekkert
verið sparað til þess að gjöra
þau sem bezt úr garði.
Fimmta bindi kom út fyrst
(1942) og var það saga seytjándu
aldar, samin af Páli Eggert Óla-
syni, hinum mikla sagnfræðingi
siðaskiftaaldarinnar, sem nú er
fyrir skömmu látinn. Skiptist
þetta bindi í þrjá aðalkafla, er
fjalla um stjórnhætti, menning
og menntir, og þjóðhagi. Hér
verður þetta verk ekki gagn-
rýnt frá sagnfræðilegu sjónar-
miði, enda er ég, þegar tekið er
að fjalla um atburði í íslands-
sögu eftir siðaskifti, þ. e. a. s.
eftir 1550, alger lærisveinn. En
það má ég segja, að ég hygg, að
ekki verði í stuttu máli betur
lýst, en gert er í þessu bindi og
því er ég minnist á næst, þeim
miklu straumhvörfum, er urðu
í sögu íslands við hrun hinnar
fornu og þjóðlegu kirkju og
sigur hinnar lútersku kirkju,
sem viljug eða óviljug gekk
koungi á hönd og efldi vald hans
yfir landsmönnum með þeim af-
leiðingum, sem öllum erö kunn-
ar. Ekki er heldur annað hægt
en ljúka lofsyrði á kaflann um
»** V) V' ■ _ r. , .
n út í
áður
en ég minnist á það vil ég fara
nokkrum orðum um fjórða
bindið, sem kom út 1944. Höf-
undur þess var enn Páll Eggert
Ólason, og fjallaði það um sex-
tándu öldina — einhverja merki-
legustu tíma, sem gengið hafa
yfir Evrópu og þá Island líka.
Þarf ekki að lýsa fyrir þeim, er
þekkja Menn og menntir. hversu
dr. Páli hefir tekist að leysa
þetta verk af hendi. En það vil
ég segja, að fáa menn hygg ég
hafa ritað af meiri samúð og
skilningi um bæði hinn forna og
nýja sið en dr. Pál, og er það
þó ekki vandalaust í eins við-
kvæmu máli, sem svo mjög
snertir tilfinningar og skoðanir
manna á ráðgátum tilverunnar
að ónefndri gæfu íslands.
Sjötta bindi, sem kom út 1943,
rekur sögu landsins á tímabilinu
1701—1770. Tveir eru höfundar
að því — Páll Eggert Ólason
(árin 1701—1750) og dr. Þorkell
Jóhannesson árin (1751—1770).
Skiftist efni hér á sama hátt og
í fimmta bindi, og þótt þetta
bindi sé meir en 500 bls., er efn-
ið, eins og höfundar taka fram,
mjög samanþjappað. Rekja þeir
báðir meginþætti þess tímabils,
sem þeir fjalla um og verður
ekki nánar sagt frá því hér. Ég
vil samt segja nokkur orð um
dr. Þorkel Jóhannesson. Hann
er þegar að góðu kunnur okkur
Vestur-íslendingum bæði per-
sónulega frá þeim tíma, er hann
heimsótti okkur árið 1950, og
þá ekki síður fyrir hið mikla
verk, sem hann vann með út-
gáfu Bréfa og riígerða Siephans
G. Siephanssonar (eitt þarfa-
‘verkið enn, sem Menntamála-
ráðið og Þjóðvinafélagið hafa
unnið) og útgáfu prédikana og
Fyrir skömmu hóf Skúli Páls-
son ræktun alisilunga í tjörnum,
sem hann hefir látið gera við
Grafarholtslæk í Mosfellssveit
og fékk til gæzlu danskan mann,
sem vanur er slíkri fiskrækt.
Þessari nýstárlegu tilraun Skúla
Pálssonar mun þó ekki hafa ver-
ið mikill gaumur gefinn, en eigi
að síður er. það álit fróðra
manna, að við íslendingar mynd
um standa vel að vígi um rækt-
un alisilungs í tilbúnum tjörn-
um.
Heila valnið og hraðfrystihúsin.
— Það er aðallega tvennt, sem
veldur því, að ég tel slíka fisk-
rækt vera álitlega fyrir okkur,
sagði Pálmi Hannesson, er blað-
ið sneri sér til hans með fáeinar
spurningar. Það er heita vatnið
og hraðfrystihúsin.
Það er eðli fiska/að vaxtar-
hraði þeirra eykst við hækkað
hitastig vatnsins, sem þeir lifa í.
Efnaskiptin í líkamanum verða
örari og þeir taka til sín meiri
fæðu. Venjulega er vaxtarhraði
vatnafiska hér lítill, því að vötn-
in eru yfirleitt köld, en með því
að blanda vatn í tilbúnum tjörn-
um hæfilega með heitu eða volgu
vatni, mætti fá mjög hraðan
vöxt alisilunga.
Hraðfrystihúsin eru hér víða,
og við fiskvinnslu í þeim fellur
til mikið af úrgangi, sem gæti
verið nothæf fæða handa ungum
alifiski. Ætti eldi þeirra því að
geta verið fremur ódýrt.
Það er trú mín, að við gætum
orðið samkeppnisfærir um sölu
alisilunga á markaði í Bretlandi
og Ameríku og silungaeldi eigi
sér framtíð hér.
Reykholtsdalur og Ölfus.
Það eru einkum tvær sveitir,
sem mér virðist í fljótu bragði,
að vel væru fallnar til slíkrar
silungaræktar í allstórum stíl,
sagði Pálmi ennfremur. Það eru
Reykholtsdalurinn og Ölfusið.
Þar eru ár, sem hægt væri að fá
í Vatn í silungatjarnirnar, og
fyrirlestra dr. Rögnvaldar Pét-
urssonar, Fögur er foldin. Það
mun ekki leika á tveim tung-
um, að dr. Þorkell er einn rit-
færasti og vandvyrkasti sagn-
fræðingur, sem íslendingar eiga
um þessar mundir. Þarf ekki
annað en að líta í þátt hans í
sjötta bindi Sögu íslendinga og
sjöunda bindið, sem kom út í
fyrra, yfir tímbailið 1771—1830,
en dr. Þorkell er einn höfundur
þess.
Þessi fjögur bindi eru allt,
sem enn er komið út af þessu
mikla söguriti. Mun hver sá, sem
hefir lesið þau, bíða með óþreyju
þeirra binda, sem enn eru ó-
komin. Þar verður sögu Islands
1 fyrsta sinn gerð þau skil, sem
hún verðskuldar, og hið mesta
nauðsynjaverk verið unnið.
Ég hefði gjarnan viljað rita
lengra mál um þessar bækur og
benda á ýmislegt, sem mér
fannst sérstaklega vel rneð far-
ið, en til þess er hér hvorki stað-
ur né stund. Enda var það ekki
ætlun mín með þessum orðum.
Ég vildi aðeins vekja athygli á
þessari útgáfu, ef ske kynni, að
einhverjir, sem hafa áhuga á
sögu íslands, hefðu ekki heyrt
hennar getið. Ég tel víst, að það
séu margir hér vestra, sem
hefðu gaman af því, að eignast
heildarsögu íslands í því formi,
sgm hún birtist í þessum bók-
um, enda værum vér aumastir
allra, ef svo væri ekki. Ég má
svo að endingu geta þess, að mér
hefir verið tjáð, að af fimmta
bindi muni nú aðeins fá eintök
eftir, og skyldi því hver sá, sem
hefði hug á að eignast þetta
verk í heild sinni, ekki láta það
dragast að biðja bóksala að
panta það fyrir sig hið fyrsta.
Verð á þessum fjórum bindum,
sem komin eru út, er kr. 320
auk burðargjalds.
Tryggvi J. Oleson
gnægð af heitu vatni til þess að
ylja með tjarnarvatnið, svo að
hitastig þess væri hæfilegt og
vaxtarhraði silunganna eins
mikill og hann getur mestur
orðið.
Auðvitað s k o r t i r okkur
reynslu og þekkingu á þessu
sviði, en svo hefir ætíð verið,
þegar fitjað hefir verið upp á
nýjum atvinnurekstri eða nýj-
um starfsaðferðum. Við þurfum
því að þreifa okkur áfram. En
við stöndum hér svo vel að vígi,
að veigamikil rök liggja til þess,
að eldi silunga í yltjörnum gæti
orðið arðsöm atvinnugrein.
Gömul aivinnugrein
erlendis.
Silungaeldi í tjörnum er
gömul atvinnugrein erlendis, og
er hún til dæmis allmikið stund-
uð í Danmörku. Gefur hún þar
góða raun. En vitaskuld þarf að
stunda hana í allstórum stíl, svo
að hægt sé að bjóða verulegt
magn af silungnum í einu og er-
lendum kaupendum þyki taka
því að reka viðskiptin.
Alvinnulífið of fábreyii. .
Atvinnulíf okkar er of fá-
breytt, og það er full nauðsyn á
því, að upp komi nýjar starfs-
greinar, ef hægt er að stunda
þær á arðgæfan hátt.
Það er einnig kostur við sil-
ungaeldi, að til þess þarf ekki
mikið að kaupa fyrir erlendan
gjaldeyri. Tjarnirnar eru gerðar
úr torfi, og þó að tréstokka eða
pípur þurfi til þess að leiða að
þeim vatnið, er kostnaður við
það ekki mikill. 1 gmáum stíl
gæti silungaeldi líka verið ígripa
vinna heimilisfólks, en þar sem
í meira væri ráðizt, gætu menn
haft fulla atvinnu af silunga-
eldinu, en á slíku er ekki van-
þörf nú, er atvinnuleysi þjakar,
og fjöldi manna sér ekki fært
að reisa bú í sveit vegna gífur-
legs stofnkostnaðar.
—TÍMINN, 6. febr.
Fáein Ijóðmæli
Framhald af bls. 3
IX.
Ertu að kalla..
kalla á mig í ríki sólar.
Kalla
hokna, lotna hækjubera.
Hrópa á þá, en ekki mig.
Farðu. Veröld sólar sortnar,
söngur hennar blandast kveini.
Leggur kul frá klæðum þínum.
Kul í veröld mína inn.
Stafar frá þér fýla, rotnun.
Farðu burtu. Ekki að rétta
þínar bláu hendur hingað.
Horf ei svona gegnum mig.
Fjandi ......
Varstu að kalla á mig
grið ég hvorki fæ né sem.
Ertu að fara í kvöld,
Ég kem.
(Ég kem)
X.
Því er söngrödd þín döpur,
svanur,
þó sölni í haustsins
stormum hin grænu strá?
Manstu ei morgun í júní
glóð yfir glitrandi vogum,
tindrandi daggir á trjám,
dimmbláar vakir á vatni
vorilm og niðinn
frá átthagans lækjum og ám
Syng því án krátklökkva,
svanur,
þó sumarsins litir
fölni á heiðanna flosi,
væringjar búist á burt.
(Svanur)
í döggvotu grasinu rakti ég
ræningjans spor
yfir rökkvaða fold og hatrið
í sál minni brann.
Langt inn í myrkviðsins forsælu
felldi ég hann.
Þá birtist mér fyrst hversu langt
ég var villtur af leið.
Hinn látni var eilífðardraumur
míns hjarta um frið.
(Friður)
XII.
„Hér hvílir undir Anna
Pétursdóttir.“
Ártölin, fædd og dáin. Litlu
neðar
meitlað í gráan steininn styrkri
hendi:
„Guð, vertu syndugum
líknsamur.“
(Lesið á legstein)
----■☆■---
Kerjing elli
Mörg skáld og hagyrðingar
hafa lýst ellinni í kvæðum sín-
um og stökum, og flest á einn
veg: sem ömurlegum veruleika
Síra Stefán Ólafsson í Valla-
nesi segir:
Ellin að gerir kallast,
aftrast fyrri kraftar,
hrukkar hörundið blakka,
hærur á kolli nærast,
tennur taka úr munni
trosnaðar að losna,
dvínar dugur og ræna,
dregið hold sígur að moldu.
Síra Hallgrímur Pétursson
segir í kvæðinu Mannsins ævi:
Mannsins ævir tel ég tvær,
því trúa máttu,
ellin kæfir allt það nær,
sem ungir áttu.
Ungir hlæja, í leiknum láta
listir reyna;
----☆-----
X.
Enginn það veit,
þó var eitthvað, sem skeði
innst mér í hug
þennan kalda dag.
Veröldin öll
varð með öðrum brag.
Sólin skein
yfir sefgræn engi.
Það var sungið á alla
strengi.
(Lag)
XIV.
Á hverjum morgni mætti ég
honum,
manninum með gráa hárið,
signar axlir, bogið bak.
Það var eins og fúaflak
flyti hjá í morgunsárið.
Hvílík raun að mæta manni
morgun hvern, já, ævinlega,
sama manni á sömu stund.
Og ég skaut hann eins og hund.
Augun voru djúp af trega.
(Morð)
seinna æja, síðan gráta,
seinast kveina.
Þessir æða, um sjóinn sigla
í snörpum gjósti;
seinna er mæði, síðan hrygla,
seinast hósti.
Eins og birna um völlu vasa
og víða lalla. •
Seinna stirðna, síðan rasa,
seinast falla.
Dándisvirðar dansinn stíga,
dufl sér temja;
seinna stirðir, síðan hníga,
seinast emja.
Unglingarnir bæi byggja '
og beinin teygja;
seinna farnir, síðan liggja,
seinast deyja.
Lokkaskornir, lyndisjafnir
leika núna;
seinna útbornir, síðan grafnir,
seinast fúna.
Bjarni Thorarensen hefir bezt
lýst því, hvernig ellin leikur
söngvarann:
Ungur þótti ég með söng
yndi vekja í sveina glaumi,
en öllum nú finnst ævin löng
þá í þeir heyra drynja gömlum
raumi.
Ungir syngja ýtar mý
óðarslög með flugi og köfum,
en höldi glymja öldnum í
eintóm hljóð úr forfeðranna
gröfum.
I
Ungur syngur þú mest sem mátt,
meðan hljóðin fagurt gjalla,
brátt því hætta í elli átt
áður en lýðir söng þinn náhljóð
kalla.
(B. Thor.: Karlagrobb)
Þá munu og margir kannast
við vísur Þorsteins Erlingssonar,
Elli sækir Grím heim:
Elli gamla fer um Frón,
fala marga gripi lætur;
höfuðóra, svikna sjón,
sálarkröm og valta fætur.
En þeir eru ekki margir, sem
geta vísað Elli kerlingu á bug
eftir höfðinglegar viðtökur, eins
og „skáldið gamla á Bessa-
stöðum.“
Eitt af góðskáldunum, Stgr.
Thorst., hefir tekið málstað ell-
innar:
Oflof valið æsku þrátt
elli sæmd ei skerði,
andinn getur hafizt hátt
þótt höfuðið lotið verði
Elli, þú ert ekki þung
anda guði kærum.
Fögur sál er ávalt ung
undir silfurhærum.
Æska, ég hef ást á þér,
fyr’ elli kné skal beygja;
fegurð lífs þó miklist mér,
meira er hitt, að deyja.
Loks hafa margir hagyrðingar
kastað fram stökum um ellina
og ellimörkin, sem orðið hafa
landfleygar meðal alþýðu
manna. Ein þeirra er þessi:
Ellinni fylgir kláði og kaun,
kvef með hósta þungum;
hæðni, spé og hvers kyns raun,
hægara var mér ungum.
Einn muldrar þetta í barm sinn:
Ellin skorðar lim og lið,
leggst að borði röstin.
Ég er orðinn utan við
ungdóms sporðaköstin.
Annar huggar sig við þetta:
Það er bótin þjáninga
þegar sorg á stríðir,
úr hafróti hörmunga
hjálpar guð um síðir.
Þriðji kemst svo að orði:
Þá grafar fæ ég holu hitt,
heims við skilinn ama,
þótt lengi nafn ei lifi mitt
ég læt mér standa á sama.
Látum svo Hjálmar frá Bólu
raula útgönguversið:
Húmar að mitt hinzta kvöld,
horfi’ ég fram á veginn,
gröfin móti gapir köld,
gref ég á minn vonarskjöld
rúnir þær, sem ráðast hinum
megin.
G. E. tók saman
FJAÐRAFOK
Frídagur verzlunarmanna 1896
og jarðskjálflarnir miklu.
Um dagmál laugardaginn 26.
ágúst, safnaðist allt verzlunar-
fólk, sem taka vildi þátt í
skemmtunum dagsins, ásamt
gestum sínum, saman á Læjar-
torgi til sameiginlegrar göngu
inn að Ártúni, því þar á ný-
slegnu túninu var ákveðið að
láta fyrirberast um daginn.
Veðrið var blítt. Á tilsettum
tíma lagði öll hersingin af stað
og gekk upp Laugaveg eftir
hljóðfalli frá hornaflokki Helga
tónskálds Helgasonar. Fólkið
skemmti sér allan daginn með
ýmsu móti. Nesti munu flestir
hafa haft með sér, en einhverjir
höfðu þar veitingar, öl, kaffi,
sælgæti og fleira. Vín var á þeim
árum selt nálega í hverri búð í
Reykjavík, en ekki man ég eftir
að það væri selt þarna innfrá,
og ekki man ég eftir nokkrum
manni ölvuðum. Á þeim árum
þótti skömm að því að láta sjá
sig ölvaðan á almannafæri. Á-
fengisverzlun ríkisins átti þá
langt í land. — Eftir sólarlag,
þegar rökkva tók, lagði fylking-
in af stað heim aftur í nokkurn
veginn sömu röðum og um
morguninn, þegar inn eftir var
gengið. Á miðri leið eða því sem
næst byrjuðu hræringarnar.
Jörðin virtist ganga í bylgjum
annað k^stið, en ekki varð vart
við að fólkið félli til jarðar eða
tefðist til muna á göngunni. En
þegar niður í bæinn kom, virtist
allt vera á tjá og tundri. Fólkið
var á götum úti, sumt 1 tjöldum
fyrir utan húsin og á Austur-
velli og allar húsdyr opnar, og
yfirleitt hin mesta ókyrð á
öllu. Hræðsla og kvíði vofði
yfir. — — Skemmtun dagsins
inni í Ártúni var lokið. Alvara
lífsins var t'ekin við strax á eftir.
Jarðskjálftar eru alltaf hræði-
legir. (Endurminningar Gunnars
^Ólafssonar).
Hróður þeim, sem hróður ber.
Venjulega er tekið fram, að
endurreisn íslenzkunnar í seinni
tíð sé Fjölni að þakka, og eink-
um Konráði og Jónasi, en menn
gæta þess ekki, eða vilja ekki
gæta þess, að Scheving og faðir
minn lögðu grundvöllinn. Schev-
ing hafði áhrif á Konráð, en faðir
minn á Jónas og ritháttur þeirra
beggja og skáldskapur Jónasar
er beinlínis kominn fram af á-
hrifum þessara tveggja kennara,
hinna ágætustu manna, sem þá
voru uppi og enginn hefir yfir-
stigið. (Ben. Gröndal).
Jarðhitinn og frystihúsin gera
silungseldi í tjörnum álitlegt