Lögberg - 12.03.1953, Blaðsíða 6

6
LÖGBERG, FIMTUDAGINN, 12. MARZ, 1953
Gestur Pálsson í Winnipeg
Framhald af bls. 3
þótt oft oss trufli marklaust
hark:
að verða menn með mönnum hér,
þars mceld oss leiðin ef.
Til þessarar þjóðhátíðar lagði
Gestur annars góðan skerf. Var
fyrst að lokinni setningarræðu
sungið Minni íslands eftir Gest,
en síðar á samkomunni flutti
hann sjálfur Minni yesturheims.
Var kvæði Gests á þessa leið:
Til einskis er að glápa’ á gamlar
tíðir
og gráta frægð, sem nú er orðin
hjóm.
Hví fá ei skilið dauða-daufir
lýðir,
c dauðu tré að vaxa’ ei lífsins
blóm?
Nei, þyngra’ er verkið, landsins
lýðir vaki
og leggi’ í stritið allt sitt þrek og
blóð
til þess að lyfta tímans Grettis-
taki
og til að skapa röskva’ og nýja
þjóð.
Sú trú er reist á voru vonar-
bjargi,
að verk það takist heldur fyrr
en síð
og þjóðin leysist undan fornu
fargi
og fagni loksins sinni nýju tíð.
Þá fyrst mun vakna lýður
landsins fríða
úr leiðslu-draum og snauðum
mœlgis-klið
og teyga’ ið bezta’ úr brjóstum
sinna tíða
og bæta nýrri frægð þá gömlu
við.
Og hvar sem leið vor liggur vítt
um geima,
þér, land vort, ei vér gleymum
nokkra stund,
því alltaf áttu’ í huga vorum
heima,
í háreyst dags og kyrrum
næturblund.
Hvort lífsins blær er Ijúfur eða
svalur,
það landið við oss tengir heilagt
band,
því þú ert vorrar æsku
unaðsdalur
þú, okkar bjarta, hjartans,
hjartans land.
En í ræðu sinni fyrir minni
Vesturheims kemst Gestur m. a.
svo að orði:
Vér höfum allir eða flestir
einhvern tíma verið staddir úti
á reginhafi, þar sem ekkert sést
nema himinn og haf. Svo langt
sem mannsaugað nær og hugur-
inn getur hugsað, hvelfir himinn-
inn sig, og allt í kring breiðir
sjórinn sig, óyfirsjáanlegur og
óútreiknanlegur. Maður er
hvergi á jörðunni eins staddur
augliti til auglitis með óendan-
leikanum og úfe á hafinu. Og það
er ekki óendanleiki í stórktRt-
leik einum; það er líka óendan-
leiki í fjölbreytni og breytileik.
í fljótu bragði sýnist manni
reyndar, að hver báran á sjónum
sé annarri lík, en þegar maður
fer betur að gá að, þá sér maður,
að þær eru að einhverju leyti
meira eða minna ólíkar hver
annarri. Þó maður sigldi um
hafið alla sína ævi, frá vöggunni
til grafarinnar, þá gæti maður
samt aldrei séð tvær bárur, sem
væru alveg eins. Og hugsum svo
um hverfleikann á hafinu; það
getur verið blæjalogn á þessari
stundu, og eftir svo sem klukku-
tíma eða kannske fáeinar mín-
útur þá er allt umhverft. öld-
urnar rísa með slíku voðavaldi,
að ekkert mannsafl. og enginn
skipskraftur getur á móti staðið.
Skýin bruna um himinhvolfið,
stjörnurnar slokkna á himnin-
um, eldingum slær niður, allt í
kring, og þrumurnar öskra, svo
að ekkert „heyrist nema það,
nema það“. Manni finnst stund-
um í óveðri á 'hafi úti allt svo
óumræðilega stórkostlegt, nærri
því eins og nýir heimar væru að
fæðast eða gamlar veraldir að
ganga til grunna.
Þegar maður horfir á náttúru-
öflin í allri sinni dýrð, þá finnst
manni mannlífið, bæði líf ein-
staklinganna og líf þjóðanna,
svo óumræðilega smátt og lítil-
fjörlegt.
Og þó er þjóðlífið hér í
Ameríku svo stórkostlegt, svo
breytilegt og margháttað, að það
er í raun og veru ekki líkt
nokkru öðru þjóðlífi í heimi;
maður verður að leita til stór-
kostleiks, breytileiks og fjöl-
breytni hafsins til að finna eitt-
hvað samlíkjanlegt við það.
Síðan lýsir hann nokkuð þjóð-
lífinu og segir að svo búnu:
Þessi fjölbreytni gerir það að
verkum, að Ameríka er mögu-
legleikanna land. Tala möguleg-
leikanna er alveg óendanleg. Um
þetta óumræðlega mannlífshaf
hér í Ameríku velta möguleg-
leikans bárur fram og aftur og
aftur og fram, upp að fótum
hvers einasta manns, sem hér
er fæddur eða hér stígur fæti á
land. Og manní finnst stundum,
að maður þurfi ekki annað en að
grípa hendinni niður fyrir
fætur sína til að taka upp ein-
hvern mögulegleikann, einhverja
lukku, og hirða, öldungis eins og
þegar malarinn hérna á árun-
um fangaði vindana og lét þá
í pokann sinn. En þeir láta ekki
ætíð fanga sig, þessir mögu-
leikar, hérna í Ameríku. Til eru
þeir samt, maður horfir á*þá og
hefur von um að ná í einhvern
þeirra, stritar og berst fyrir
þessari von, þangað til maður
nær í einhvern eða — deyr.
Ég ætla nú aðeins að nefna
nokkrar ritstjórnargreinar Heims
kringlu frá sumrinu 1891:
J. A. MacDonald (foringi
íhaldsflokksins, d. 6. júní 1891),
10. júní; Pétur Pétursson (biskup,
d. 15. maí 1891), 1. júlí; Skip-
gengi Rauðár, 8. júlí; Áhrif
verkamannahreyfingarinnar, 15.
júlí; Liberalar og Vestur-Canada,
22. júlí; Bera glæpamenn fulla
ábyrgð gjörða sinna? (Tekið úr
„Siðferðisrannsóknir“ eftir pró-
fessor Höffding), 5. ágúst;
Dauðahegningin, 12. ágúst.
Aðrar greinar mætti og nefna,
þótt ekki séu ritstjórnargreinar,
en það er hvorttveggja, að hér
vinnst ekki tími til að rekja efni
þeirra og erfitt getur verið, svo
sem ég hef áður minnzt á, að
skera úr um höfunda þeirra, því
að þær eru að heita má allar
nafnlausar. Af ofannefndum
greinum hefur Gestur ótvírætt
ritað um Pétur biskup og tvær
hinar síðastnefndu, en hinar
sumar vafasamar.
Vesturförin hefur orðið Gesti
vonbrigði á ýmsa lund. Hann
ætlaði að flýja ýmsa erfiðleika,
er hann átti í heima, en fór þá
úr öskunni í eldinn. Viðleitni
hans til að halda uppi friði með
íslenzku blöðunum kom að lok-
um fyrir ekki og snerist í svæsna
deilu. Einar Hjörleifsson reynd-
ist honum ofjarl, var kunnugri
öllum málum hér og þrekmeiri
bardagamaður. Bætti það og
ekki úr skák, að þeir voru gamlir
vinir og sársauki ófriðarins því
meiri.
Augljóst er, að óregla Gests
hefur aukizt eftir því sem fram
í sótti og hann af þeim sökum
ekki ætíð notið sín við blaða-
mennskuna. Hefur hann og
smám saman fundið, að honum
yrði hollast að hverfa frá henni,
áður en um koll keyrði, og leita
fyrir sér á öðrum vettvangi.
Kom það einnig síðar á daginn,
að brottför hans var ráðin í
ágústlok, og ætluðu útgefendur
Heimskringlu að styrkja för
hans til hvers þess staðar, er
hann kysi sér. En sú för var
aldrei farin, því að um miðjan
ágúst veiktist hann hastarlega af
taugaveiki og lézt að fáum dög-
um liðnum hinn 19. ágúst.
1 Lögbergi 26. ágúst segir, að
jarðarför hans „fór fram frá ís-
lenzku kirkjunni á sunnudaginn
var [23. ágúst]. Kl. 3 átti at-
höfnin að byrja, og var kirkjan
þá orðin troðfull; hefur þar
sjálfsagt verið saman komið 1000
manns. Kistan var skrýdd all-
mörgum blómkrönsum. Lík-
menn voru: Eggert Jóhannsson,
J. W. Finney, Eyjólfur Eyjólfs-
son, Jón Ólafsson, P. S. Bárdal og
Einar Hjörleifsson, en Sigurður
J. Jóhannesson hafði yfirumsjón
með útförinni. Eftir að mönnum
hafði verið gefið tækifæri til að
sjá andlit hins látna í síðasta
sinn, var sunginn sálmurinn:
„Það er svo oft í dauðans skugga-
dölum“. Svo flutti séra Jón
Bjarnason sína ræðu. Þar á eftir
talaði séra Friðrik J. Bergmann.
Á eftir ræðunum var aftur sung-
inn sálmur. Allmargir fylgdu
líkinu alla leið út í kirkjugarð.
Séra Jón Bjarnason kastaði þar
moldinni á kistuna, og var eitt
vers sungið á undan því og annað
á eftir.
Gestur var grafinn í Brook-
side-garðinum, R-hluta hans,
leiði nr. 107. Er leiðið víst og sú
hugmynd að reisa þar minnis-
varða orðin mjög gömul. T. d.
átti að verja til þess ágóðanum
af útgáfu þeirra Arnórs Árna-
sonar og Sigurðar Júl. Jóhannes-
sonar af verkum Gests, en hún
seldist illa, og hrukku tekjurnar
ekki einu sinni fyrir útgáfu-
kostnaðinum.
Færi vel á, að Þjóðræknisfé-
lagið og e. t. v. fleiri aðilar at-
huguðu, hvernig bezt yrði búið
um leiði Gests Pálssonar. Það er
að vísu satt, að æ grær um góðs
manns leiði, en hinu megum við
þó ekki gleyma, að
Sjaldan bautarsteinar
standa brautu nær,
nema reisi niðr at nið.
í Lögbergi var birtur útdráttur
úr ræðum beggja prestanna.
Ætla ég að lesa hér niðurlag
ræðnanna. Og þá fyrst ræðulok
séra Jóns: — Og svo þökk frá
sjálfum mér persónulega til
hans, eigi síður einlæga og
hjartanlega, fyrir þann hlýja
hug, sem hann bar til mín gegn-
um alla okkar viðkynning. Þökk
til hans látins fyrir þann ein-
læga vilja, sem hann kom með
hingað vestur um haf inn í hið
sjúka íslenzka þjóðlíf vort hér
til þess að láta gott af sér leiða.
Þökk fyrir þá sannleikskrítik
yfir þjóðlífinu íslenzka, sem
hann hefur komið með. Þökk
fyrir skáldskapinn hans með öll-
um hans meistaralegu skugga-
myndum. En þegar vér stöndum
frammi fyrir slíkum myrkum
myndum tilheyrandi voru eigin
lífi, gef, ó guð almáttugur, að
eilífðarljósið frelsara vors Jesú
Krists sé oss þá ekki ósýnilegt.
En séra Friðrik lauk ræðu
sinni á þessa leið: Vantrú hans
var af allt öðrum toga spunnin
en sú vantrú, sem hér hefur mest
gjört vart við sig. Fyrir henni
hafði hann líka mjög einlæga
fyrirlitning. En um kirkjuna og
kristindóminn fór hann aldrei
fyrirlitlegum orðum; þýðing
hvorstveggja fyrir menningar-
baráttu mannanna var honum
fullljós. Hið trúarlega í sálarlífi
mannsins var honum heilagt.'
Enda mun það upprunalega hafa
verið töluvert sterkt í sálarlífi
hans. En það er eins og eitthvað
hafi slitnað innan í honum og
um leið hafi birta trúarinnar
horfið úr hjarta hans. — Öll
stefna anda hans var mannúðleg
og mild. Að þekkja hann var að
láta sér verða vel til hans þrátt
fyrir allt, sem að honum var.
Mér hefur aldrei orðið jafnvel
til nokkurs manns fyrir jafnlitla
viðkynning. Hann dvaldi í husi
mínu nokkra daga. Við töluðum
um margt, sem við höfðum mjög
svo ólíkar skoðanir á. En þrátt
fyrir það, hvað lífsskoðanir okk-
ar voru sundurleitar, hefur mér
aldrei verið meiri unun í að tala
við nokkurn mann. Það var oft
eins og hann með einni örstuttri
setning opnaði langt útsýni. Það
var stundum dapurt og rauna-
legt. En það var einhver töfra-
birta yfir því, sem hálfheillandi
hélt manni föstum. Heitt og
göfugt hjarta, sem oft sló óreglu-
lega og villt, titraði á bak við
allt, sem hann hefur sagt; maður
var hálfhræddur við að koma
því of nærri.
Svona man ég eftir honum. Og
þessa minning um hann ætla ég
að geyma. í ljósi hennar vil ég
lesa það, sem eftir hann liggur.
Það er myrkt og raunalegt. En
ég vona og bið, að kærleikssól
drottins skíni mér ætíð í gegnum
það. Og af því sem ég þannig
les skal myndast sá friðarbogi í
huga mínum, sem stafar geislum
ofan á gröf hans.
1 þessu sama blaði (26. ágúst)
er og erfiljóð um Gest eftir sr.
Friðrik Bergmann og annað eftir
Jóhann Magnús Bjarnason. Þá
orti Sigurður J. Jóhannesson frá
Mánaskál um Gest og birti í
Lögbergi 2. september. Seinna
orti Stephan G. Stephansson um
Gest, og kom það í Heimskringlu
16. september, og fleiri kvæði
birtust þá einnig um Gest, þó að
hér verði ekki talin.
Frá jarðarför Gests var einnig
skýrt í Heimskringlu 26. ágúst
og þar birtar tvær minningar-
greinar um hann og stutt ævi-
ágrip. Er önnur greinin eftir Jón
Ólafsson, en hin eftir útgefendur
Heimskringlu. Komast þeir m. a.
svo að orði, er þeir ræða um
samvinnuna við Gest: Eins og
enginn verulegur skoðana-mun-
ur í aðalmálum þeim, sem fyrir
komu á því tímabili, átti sér
stað milli vor og hans, þannig var
samvinna vor ávallt þýð og
vingjarnleg.
Og þó að samvinna þessi hefði
nú bráðum verið á enda, þótt
dauðinn hefði ekki gert svo svip-
leg endalok á henni, þá var
skilnaður vor og hans ráðinn með
vinsamlegu samkomulagi á báð-
ar hliðar, og til merkis um það
höfðum vér, auk þess að upp-
fylla alla samninga við hann, af
sjálfshvötum og í virðingarskyni
við hann afráðið að gefa honum
fría ferð til Norðurálfunnar til
þess staðar, sem hann kaus sér.
Og síðan segja þeir: Vér gerð-
um hvað í voru valdi stóð til að
gera honum lífið sem viðunan-
legast, og eins og það var ásetn-
ingur vor að gera það ekki alveg
endasleppt við hann, ef hann
hefði lifað, þannig er oss einnig
ljúft og skylt að heiðra minning
hans látins.
1 nafni vor og lesenda þessa
blaðs kveðjum vér hann með
heiðri og þökk!
I grein sinni segir Jón Ólafsson
svo m. a.: Það er ekki tilgangur
þessara lína, sem ritaðar eru dag-
inn eftir andlát Gests Pálssonar,
að fara að rekja æviferil hans
eða segja neitt æviágrip. Það
verður vafalaust gert á sinni tíð,
og ætti að gerast af skilningi á
veru hans og kærleik til þess,
sem fegurst og bezt bjó í honum,
um leið og skáldrit hans í
bundnu og óbundnu máli verða
gefin út. .
Verður því grein Jóns aðeins
fáeinar hugleiðingar um skáldið
og manninn Gest Pálsson eða
einmitt eins og bezt átti við á
þeirri stundu. Ellefu árum síðar
gaf Jón, svo sem áður er getið,
út verk Gests Pálssonar og
samdi þá um hann sérstaka rit-
gqrð, er birt var með útgáfunni.
En þar fylgdi hann því miður
ekki þeirri reglu, er hann hafði
sett væntanlegum útgefendum í
ofannefndri Heimskringlugrein,
því að ritgerð Jóns um Gest er
sannarlega ekki skrifuð „af
skilningi á veru hans og kærleik
til þess, sem fegurst og bezt bjó
í honum“.
Hið ýtarlegasta, sem ritað var
um Gest nýlátinn, voru greinar
Einars Hjörleifssonar um hann
í Lögbergi 26. ágúst og 2. sept-
ember. Getur Einar þess, að
Gestur hafi hvað eftir annað
mælzt til þess við sig, að hann
skrifaði um hann, ef hann
skyldi deyja, áður en langt um
liði. Kvaðst Einar hafa tekið
þessu í gamni fyrst, en síðar
lofazt til þess, er hann fann, að
Gesti van alvara.
Kemur Einar víða við í grein-
um sínum, rekur fyrst æviatriði
hans, en víkur síðan að mann-
inum sjálfum og lífsskoðunum
hans. Telur Einar hjartagæzkuna
þann eiginleikann, sem ríkastur
hafi verið í sálarlífi hans. „Hún
var það .vafalaust fremur öllu
öðru, sem olli því, að þeir, sem
þekktu hann bezt, báru ávallt
hlýjan hug til hans og létu sér
ávallt annt um hann, hvað
þreyttir og leiðir, sem þeir urðu
á yfirsjónum hans, er voru svo
miklar, eins og mörgum er
kunnugt. Og hún er dýpsta rótin
að því bezta, sem eftir hann
liggur og halda mun rithöfunds-
nafni hans í heiðri meðal íslend-
inga um ókomnar aldir.“
En hugur Gests virtist fullur
af mótsögnum, og ræðir Einar í
löngu máli um þær andstæður,
er toguðust á í sál hans og gerðu
honum torvelt að skapa sér ör-
ugga trú og sannfæring.
Að svo búnu snýr Einar að sög-
um Gests, yrkisefnum hans og
persónulýsingum, þ. e. öllu lífs-
viðhorfi skáldsins. Var sú grein-
argerð eflaust hin rækilegasta,
sem enn hafði birzt um það efni,
enda fáir kunnugri bæði mann-
inum og verkum hans en Einar
og honum jafnframt fundizt
Gestur eiga hönk upp í bakið á
sér fyrir ritdóminn góða um smá-
söguna Vonir, sem áður er
minnzt á.
Frá sögum Gests fer Einar yfir
í blaðamennsku hans og lofar
hann fyrir sumt, svo sem greinar
hans um bókmenntir eða svip-
myndir þær, sem hann brá
stundum upp úr lífinu kringum
sig. En niðurstaða Einars verður
þó sú, að Gesti hafi að öllu sam-
anlögðu ekki látið blaðamennsk-
an vel, enda vafalaust gert mikið
af því starfi utan við sig. „Hann
hafði í raun og veru mjög lítinn
áhuga á því, sem einkum er um-
talsefni blaða, pólitíkinni, sér-
staklega því, sem kallað er
praktísk pólitík. Hann hafði
gaman af draumum sósíalista og
öðrum útópíum án þess hann þó
gerði sér mikið far um að gera
sér grein fyrir þeim. En honum
var síður en ekki' hugðnæm
frelsis- og framfara-barátta þjóð-
anna í því formi, sem hún eink-
um hefur staðið á þessari öld, og
þingræðið hélt hann vera mjög
iítils vert.
Og síðar segir Einar: Hugur
Gests Pálssonar sem blaðamanns
hneigðist þannig í fremur ó-
praktíska átt, og vafalaust fann
hann sjálfur til þess eins vel og
nokkur annar, að hann var ekki
á sinni réttu hillu sem ritstjóri.
Þessu næst tekur Einar að
ræða um starf Gests við Heims-
kringlu, aðstöðu hans þar og
sambúð við útgefendur blaðsins.
Taldi Einar, að Gestur mundi
hafa gert það sjálfur, ef hann
hefði lifað, en nú væri hann
knúinn til að gera það í hans
stað. Mátti hann þó vita, hve
viðkvæmt mál þetta var og erfitt
fyrir hann að fjalla um það hlut-
drægnislaust, svo sem afstöðu
hans var háttað bæði til Heims-
kringlu og Gests heitins. En
Einar hélt áfram ótrauður og
hætti ekki fýrr en hann hafði
sagt alla söguna — frá sínu
sjónarmiði.
Ég hef áður birt frásögn
Heimskringlumanna um sambúð
þeirra við Gest, en Einar gekk
svo langt að segja, að allar líkur
væru „til þess, að Gestur Páls-
son hefði farið lifandi úr þessum
bæ, ef sambúð hans við þá, sem
yfir Heimskringlu eiga að ráða,
hefði verið ánægjulegri“.
Af þessum ummælum og skýr-
ingunum, sem þeim fylgdu,
spruttu síðar hinar herfilegustu
deilur milli blaðanna, er hér
verða ekki raktar, því að
þær eru öllum til skammar,
er að þeim stóðu. Voru þær
svo rammar, að Einar Hjör-
ieifsson gat ekki enn eftir 36 ár,
í nýrri ritgerð um Gest með út-
gáfunni 1927, litið „á sakar
óreiður“. í stað þess að harma
hinn forna ófrið og allan þann
skaða, sem hann olli, leggur.
Einar nú aðeins í eina atlöguna
enn við þá Heimskringlumenn.
Og sé nokkuð hinum megin, má
eins búast við, að málið sé enn
þá á döfinni.
En Einar hefur þó aldrei erft
gamlar væringar við Gest sjálf-
an, því að þeir höfðu sætzt,
meðan þeir voru saman á vegin-
um. Get ég ekki betur endað
lestur minn hér i kvöld en með
kvæði Einars Hjörleifssonar um
Gest, er hann kallar Endur-
minningar:
Nú ertu þá sigldur á ókunnan sæ
— þú ægilegt hafsdjúpið
þráðir æ.
En hér sit eg eftir hljóður.
Og grátskyld viðkvæmni grípur
mig.
um glaumlausa nótt, er eg hugsa’
um þig
sem breyskan, en hjartfólginn
bróður.
Og Ijúfar minningar lifna mér
hjá,
sem leyndust í annríkis frosti og
snjá,
í huganum hlýjum þær spretta.
Svo margt verður þegar af
minninga gnótt,
sem maí-grösum um heita nótt,
er döggvast vor dýrlega slétta.
í bróðerni sögur við lásum og
Ijóð,
sem lifir á andlega heimsins
þjóð,
er ólíkum mœlir á málum.
Þú bentir mér oft á það fé, sem
þar finnst,
og færðir mér gullið, er liggur
innst
í aldarinnar auðgustu sálum.
Þú last mér sjálfur þinn
sagnaauð
um sjálfselska, táplitla, kúgaða
þjóð
á mörgu kyrrðsælu kveldi.
Um huga mér fögnuður
hlakkandi rann,
er hitamegnið í sálunni’ eg fann
af Prómeþevs eilífum eldi.
✓
í særoki stundum við
sigldumst á —
og sigling þráðri’ er oft örðugt
að ná,
því Kári’ en ei kaupmaður ræður.
En við réttum svo alsáttir hvor
öðrum hönd,
því hjörtu’ okkar tengdu saman
bönd:
við vissum við vorum bræður.
Við sátum þar glasaldan glóandi
rann,
og gleðin og fjörið í æðunum
brann,
og gnœgt var þá eldheitra orða,
og landið var skínandi’ af Ijósi
og von,
og líf okkar ríkt eins og
Salómon,
þótt ættum við ekkert að borða.
Við leiddumst um haustskóg, er
lífsmagn hans þraut
og lagt hafði dauðans mund á
hann skraut,
er enginn kann öðrum að segja.
Og sálirnar skulfu, er skrúðlaufið
valt:
við skildum báðir, hve þrátt
■ fyrir allt
er dapurlegt, sárt að deyja.
Já, grátskyld viðkvæmni
grípur mig
um glaumlausa nótt, et eg hugsa’
um þig
og ramma nornanna reiði.
Og hugann minninga fyllir fans.
Eg flétta’ úr þeim ofurlítinn
krans
og legg hann á skáldsins leiði.
Þekktur enskur hljóðfæraleik-
ari og tónskáld fékk dag nokkurn
heimsókn óþekkts manns, sem
bað hann um að líta á tónverk
nokkurt eftir sig. Hinn þekkti
maður grúfði sig lengi yfir nót-
urnar, svo að hinn maðurinn var
orðinn allvongóður, en þá leit
frægi maðurinn skyndilega upp
og sagði: „Hvar í ósköpunum
gátuð þér fengið svona dásam-
legan nótnapappír?"