Lögberg - 29.04.1954, Qupperneq 2

2
LÖGBERG, FIMMTUDAGINN 29. APRÍL 1954
Ræða fyrir minni Guttorms J. Guttormssonar í gullbrúðkaupi
hans og frú Jensínu í Riverton 16. apríl s.l. v ^
Heiðruðu gullbrúðhjón,
Kæru vinir.
Ég minnist þess, að ég dvaldist
eitt sinn fyrir átta árum fáeina
sumardaga á Möðrudal á Fjöll-
um hjá Jóni bónda Stefánssyni.
Möðrudalur er í þjóðbraut milli
Norður- og Austurlands, áfang-
ar á þeirri leið langir og því
gestkvæmt mjög á stað sem
Möðrudal yfir sumarið.
Jón bóndi er afar gestrisinn,
og mátti heita, að hann drifi
fólk inn í bæinn til að gefa því
hressingu. Sat ég stundum í
stofunni og hlustaði á viðræður
Jóns og gestanna, en þar gat
margt komið upp, því að Jón er
sérkennilegur og óvíst að vita,
hvers hann kunni að spyrja
bráðókunnuga gesti sína. Man
ég, t. d., að hann spurði mann
einn, er sat að kaffidrykkju í
stofunni í Möðrudal, hvort hann
væri kvæntur. Varð maðurinn
að játa, að svo væri ekki. Hélt
Jón þá langan fyrirlestur yfir
honum um ágæti hjónabandsins
og líkti að lokum mannaum-
ingjanum konulausum við 64.
parts nótu eða eins og hann orð-
aði það, svona hér um bil: „Þú
ert, r^aður minn, konulaus engu
betri en 64. parte nóta.“
Manninum brá, sem vonlegt
var, og var feginn að flú, þegar
hann var búinn úr kaffibollan-
um. En ekki veit ég, hvort hann
hefur látið sér þetta að kenn-
ingu verða.
Þégar við athugum, hvað
menn — og þá einkum skáldin —
hafa sagt á ýmsum tímum um
hjónabandið og viðhorf sitt til
kvenna yfirleitt, sjáum við, að
þar er um mjög misauðugan garð
að gresja. Hjá sumum finnst
varla nokkuð, þótt leitað sé með
loganda ljósi, en aðrir eru örlátir
á ummæli eða vísbendingar, er
ráða má af hug þeirra í þeim
efnum. Þegar ég því var beðinn
að mæla fyrir minni gullbrúð-
gumans, datt mér í hug að skoða
ögn þenna þátt Ijóða hans, og
langar mig nú til að rifja upp
sumt af því, er ég fann um þá
hluti.
Verður þá hér fyrst fyrir er-
indi, sem heitir Leiðréiting og
er á þessa leið:
Við vitum það, að guð er góður
þeim,
sem gera hans að vilja lífs og
dauðir.
En þeir, sem breyta illa hér í
heim,
við hjálp hans fara á mis og
• verða snauðir.
Því skilst mér það, að ritazt hafi
rangt
í ritninguna þetta svona strangt:
„Hvern drottinn elskar, agar
hann og tyftir.“
Það á að vera: lagar hann og
giftir.
Er þetta svipað viðhorf og
fram kemur í Njáls sögu, er
Höskuldur Dala-Kollsson ræddi
eitt sinn við Hrút bróður sinn
og sagði: „Þat vilda eg, bróðir,
at þú bættir ráð þitt og bæðir
þér konu.“ Fór Hrútur að ráðum
bróður síns og fékk þá Unnar,
dóttur Marðar gígju. En þeirra
hjónaband fór, eins og kunnugt
er, út um þúfur, og endurbætti
Hrútur þá ráð sitt, og það meira
að segja tvisvar, og segir Lax-
dæla, að Hrútur hafi átt við
tveimur seinni konunum 16 syni
og 10 dætur. „Svo segja menn,
að Hrútur væri svo á þingi eitt
sumar, að 14 synir hans váeri
með honum, en því er þessa
getið,“ segir Laxdæla enn-
fremur, „að það þótti vera rausn
mikil og afli.“
1 kvæðabálkinum, Jóni Aust-
firðingi, hefur Guttormur orðið
svo gagntekinn af þrekraunum
Jóns, karlmennisins, að minnstu
hefur munað, að konan, hægri
höndin, hyrfi í skuggann. En þó
sjáum við hana sem snöggvast í
kaflanum, þar sem skáldið lýsir
nýja heimilinu. Gríp ég því
niður í honum:
Um haust, er Leifs ins heppna
grund
var hvít sem fílabein,
við breiða á í bjarkalund
á bjálkahúsið skein.
Það horfði móti himins sól
og hennar blíðu naut.
Þar virtist mörgum vera skjól,
er voðastormur þaut.
Þar ekkert gull var innan stokks
og enginn sparikjóll,
en allt „frá prjónum upp til
rokks“
og eldavél og stóll.
Þar yfir flet var brekán breitt,
og borð við gluggann stóð,
og hreint og prýtt var allt og eitt
á alíslenzkan móð.
Og konan vann hvern virkan
dag,
hún var svo heilsugóð.
Hún hafði göfugt hjartalag
og heitt og fjörugt blóð.
Og synir hennar höfðu lært
af henni að breyta rétt
og eins að vinna var þeim kært,
það var þeim jafnan létt.
Við finnum, að yfir þessum
erindum er blær frumbýlings-
áranna. Fyrsta áfanganum hefur
verið náð, landnemarnir komizt
í var eftir storma og stríð land-
tökunnar.
Guttormur hefur miklu síðar,
í kvæði sínu til Tweedsmuir lá-
varðar, dregið saman meginefnið
úr Jóni Austfirðingi í eitt erindi,
þegar hann segir:
Hér hófst vort landnám
tryggðum treyst
í trú á þjóðar sæmd og heiður.
Hér var vor fyrsta frumbyggð
reist.
Hér festi rætur norrænn meiður.
Hann brann, hann kól, hann lifði
og lifir
allt lágt og smátt að gæfa yfir.
En þetta var dálítið frávik frá
aðalefninu. Guttormur hefur ort
þó nokkur brúðhjónaminni, og
þangað skulum við nú snúa
okkur næst. Sjáum við, að hann
kemst í stemningu eða fyllist
samúðarskilningi í hvert sinn,
sem einhver annar bregður sér
í hjónabandið eða eins og hann
segir í einu kvæðinu:
Og sjálfur ég í anda er að giftast
í annað, þriðja’ og fjórða
skipti nú.
Og hann heldur áfram og
segir:
Til konu sinnar hverjum manni
hlýnar
að heyra þetta gamla
brúðkaupslag.
Og karlar ættu kerlingarnar
sínar
að kyssa betur eftir þennan dag.
Og unga fólkið, átján, nítján
vetra —
það ætti’ að fara ’að líta
kringum sig,
því fyrr mun ekki eða síðar
betra.
En annars hef ég nóg með
sjálfan mig.
Það var öðru máli að gegna,
þegar vér vorum yngri, því að
um það segir Guttormur í sama
kvæði:
I æsku var ég einatt sári sleginn,
ef einhver stúlka giftist sínum
pilt.
Og það var alveg eins og væri
dregin
úr efri gómi tönn, svo varð mér
bilt,
og Bergur hefði tengur sínar
togað
af tíu hesta afli og spyrnt í stein.
Sú tilfinning í taugum mínum
logað
ei tíðar heíur, — bætt er þetta
mein.
Guttormi er áreiðanlega hlýtt
til allra kvenna (eins og sjálfsagt
öllum konum er hlýtt til hans),
en hann lætur það varlega uppi
í sinni heimasveit, það gæti
valdið misskilningi. En þegar
hann er kominn lengra í burtu,
gerist hann djarfari í lofi sínu
um aðrar konur, svo sem kvæði
það vottar, er hann flutti á Is-
lendingadagshátíð í Wynyard í
Saskatchewan sumarið 1924. En
þar segir Guttormur m. a.:
Og í næstsíðasta erindinu
segir hann:
Vér slítum þessum fundi.
Förum senn
að fylla hug með gulli
sólarlagsins.
Og fyrr en kveð ég glaða
glæsimenn,
ég greiði konum þökk fyrir’
yndi dagsins.
Með myndir þeirra margra burt
ég fer.
Ég minnist lengi þeirra
heilla dísa.
Að geta ekki haft þær heim
með mér
er hryggðarefni, sem ég má ei
lýsa.
En þetta eru, þegar að er gáð,
aðeins almenn lofsyrði, rétt
svona til að segja eitthvað fallegt
við þær þarna vestur frá. Segi
Guttormur eitthvað verulega
fagurt um aðrar konur, snýst
það ósjálfrátt upp í lofgjörð um
eiginkonu hans. Kemur þetta
hvergi betur fram en í kvæði
því, er Guttormur flutti í brúð-
kaupí Valdheiðar Briem og
Alberts Ford, en þar segir
Guttormur við brúðina:
Þú unga brúður, ávarp mitt
í ljóði
er einkum til þín stílað.
Heyrðu mig!
Ég hlýt að játa: hann, sem er
þinn góði,
er heppinn sveinn að mega
eignast þig.
Þú verður geisli í hans húsi inni
°g úti glaða ljós á vegum hans.
Ég kannast við það klökkur
mörgu sinni,
að konan — hún er eina lífið
manns.
Minnir þetta og á annað kvæði
Guttorms, Sál hússins, er hefst
á þessa leið:
Sál hússins er eldur á arni og
eldur á lampakveik.
Ef farið er rangt með þann
fjársjóð, þá fyllist húsið
af reyk,
og gluggarnir sortna af sóti og
syrtir að um rúm.
Þó úti álfröðull skíni, er inni
nótt og húm.
Jensína hefur alltaf kunnað
að fara með þann fjársjóð, hún
hefur verið hinn góði andi, er
vakað hefur yfir velferð Víði-
vallaskáldsins og barna þeirra.
Þegar Guttormur orti Jón
Austfirðing á sínum yngri árum,
varð kvæðið, eins og ég hef fyrr
minnzt á, nær allt um Jón og
karlmennskuraunir hans, en frá
konunni sagði þar minna.
Þegar aftur árin færast yfir og
skáldið lítur um öxl í einu sein-
asta kvæði sínu, er hann kallar
Landnámshjónin, er jafnvægi
komið á, og maður og kona verða
þar sem órjúfandi heild í blíðu
jafnt sem stríðu. Ætla ég nú að
lesa þetta kvæði:
KAUPENDUR LÖGBERGS
Á ÍSLANDI
Gerið svo vel að senda mér sem fyrst greiðslu fyrir
yfirstandandi árgang Lögbergs, kr. 75.00. Dragið
ekki að greiða andvirðið. Það léttir innheimtuna.
Æskilegt að gjaldið sé sent í póstávísun. Þeir sem
eiga ógreidda eldri árganga, eru vinsamlega beðnir
að snúa sér til mín.
SINDRI SIGURJÓNSSON
LANGHOLTSVEGI 206 — BEYKJAVIK
Ég ætla, að þú sért íslenzkt
höfuðból,
hver íslenzk sál sé hér á réttum
vegi.
Og þennan fríða flokk við
glaða sól
er frami mér að sjá á þessum
degi.
En þrátt fyrir líf og yndi eitt
er það,
sem ætlar mig sem þurran hálm
að brenna:
Mig langar hér svo sárt að
setjast að,
er sé ég hópinn þessara fríðu
kvenna.
Fleiri Canadabúar Æ** MM *
NOTA
en öll önnur reiðhjól til samans. C.C.M. framleiða
einungis úrvals reiðhjól fyrir fullorðria og engu
síður fyrir krakka. Finnið C.C.M umboðsmann
fyrst að máli.
Á ferð var einn um fagran völl,
á framtíð landsins skyggn,
og sá, að lítið hús varð höll,
sem hæfði sannri tign,
og ykkar styrku stoð
þar standa, — norrænt goð,
sem hafði fylgt af hafi
öndvegssúlum.
En sjálf um ævi sáuð þið
í svitans heitu dögg
hinn þétta frumskóg þynnast við
hin þungu axarhögg
og kynslóð berast burt,
sem bjargazt hafði á þurrt
úr stóra flóði harma, hels og
nauða.
Frá leiði sérhvers landnáms-
manns
til liðs þig genguð fram,
og upp þið hófuð merkið hans,
sem hinzta staðar nam.
En af því ekkert skaut
er endi á sigurbraut,
það sómir vel í sigurátt að falla.
Og loks á ykkar litlu rein
í landsins rjóðurskál
þið virtuzt standa uppi ein
með ykkar feðramál.
En lífs kom listin til
með Ijóða hörpu spil
og gerði ykkur glaðan '
ævidaginn.
Við tölum sízt um sólarlag,
þá sjónarvillu manns,
en öllu fremur fagran dag
og framhald ljóssins hans.
Er dagsljós hverfur hér,
það hinum megin er.
Það dimmir, því að dagur líður
áfram.
Og hér hefði ég nú kosið að
ljúka máli mínu með blessunar-
óskum til brúðhjónanna. En þá
þurfti endilega að vilja svo til,
hérna um daginn, að andinn kom
yfir mig, ef anda skyldi kalla,
og ég orti kvæði til Guttorms
gullbrúðguma. En áður en ég
flyt kvæðið, vil ég biðja menn
að minnast orða Snorra Sturlu-
sonar, að öll frumsmíð stendur
til bóta.
Gutti, heyr á hróður bæran,
hagnar oss þér vel að fagna.
Færi vænna fæst ei seinna,
frost því herðir óðar kosti.
Leggur allan lygna pollinn,
lækur meðan tifar sprækur.
Hugann engi bindur böndum,
brýtur leið um vegi ógreiða.
Skildir þú, að skáldin verða
skyldum þegna tveim að gegna,
að nóg er ei lönd að nema hendi,
neyti þar bæði handar og anda.
Nýja foldu fórstu eldi
fagurljóða, er geymir þjóðin.
Standa þín, unz storðin hrynur,
stef um landans spor í sandinn.
Sitlu heill til hárrar elli,
er hallar degi og véin falla.
Margt þótt brysti, brestur ekki
brúðar ást né mást skulu ljóðin.
Finnbogi Guömundsson
Viðfangsefni vísindanna
Liósvakakenningunni steypt
Það var danskur maður, Ole
Römer, er fyrstur fann sannanir
fyrir því að ljósið berst með
ákveðnum hraða. Árið 1675 var
hann að athuga eitt af tunglum
Jupiters og hve lengi það væri
að ganga á bak við jarðstjörn-
una. Með endurteknum athugun-
um komst hann að raun um, að
tunglið var ekki alltaf jafnlengi
í hvarfi. Nú er það svo, að á
göngu sinni umhverfis sólina, þá
nálgast Júpiter og jörðin stund-
um, en fjarlægjast svo aftur.
Römer datt 1 hug að mismunur-
inn á lengd tunglmyrkvans
mundi stafa af þessu, en þá gæti
ekki öðru vísi verið, en að Ijósið
þyrfti ákveðinn tíma til þess að
komast frá Júpíter til jarðarinn-
ar. Það var eðlilegt að ljósið væri
þá skemur á leiðinni milli hnatt-
anna þegar þeir voru að nálg-
ast heldur en þegar þeir voru að
fjarlægjast. Römer hafði ekki
svo góð áhöld, að hann gæti
mælt þetta nákvæmlega, og
niðurstöður hans um hraða ljóss-
ins, voru því ekki réttar. En vér
vitum nú að hraði ljóssins er um
300.000 km. á hverri sekúndu.
Þetta var mjög merkileg upp-
götvun og Newton kom síðar
fram með þá kenningu, að ljósið
mundi vera öreindir, sem geist-
ust út frá uppsprettu þess. En í
byrjun 19. aldar kom upp sú
skoðun, að ljósið væri bylgjur
og í sambandi við það kom kenn-
ingin um ljósvakann, sem er eitt
af furðulegustu kenningum vís-
indanna. Sagan um ljósvakann
sýnir hvernig gáfaðir menn geta
hent á lofti með hrifningu alveg
glænýja kenningu, og borið hana
fram til sigurs, svo að hún verð-
ur viðurkennd sem vísindi um
allan heim, en reynist þó að lok-
um staðleysa ein.
Ljósvakinn (eterinn) var fund
inn upp til að skýra það, hvernig
ljósið leiddist áfram gegn um
geimdjúpin. Menn vissu að ljós-
ið var 8 mínútur að komast frá
sólinni til jarðarinnar. En hvern-
íg leiddist það hingað? Menn
höfðu ekki trú á kenningu
Newtons að það væri öreindir
eða smágneistar, sem sólin þeytti
til jarðar. En þá hlaut það að
‘hafa bylgjuhreyfingu, en bylgj-
ur voru óhugsandi í tómu rúm-
inu. Þær urðu að leiðast eftir
einhverju. Og hvað var þetta
eitthvað? Fyrst héldu menn að
það væri gas, rúmið væri fullt
af gasi. En nokkrar tilraunir.
sýndu, að þeta gat ekki staðizt.
Og þá fundu menn upp eterinn
og sögðu að hann væri líkastur
kvoðu, og þessi kvoða fyllti allan
geiminn og væri í öllu. Hún
fyllti út efnið og hún væri í
manninum sjálfum, og þess
vegna var farið að tala um eter-
líkama mannsins, einhvern ó-
sýnilegan líkama, sem væri í
hinum líkamanum og þó alveg
sjálfstæður og óforgengilegur,
vegna þess að hann væri gerður
af þessu alheimsefni.
Þ e s s i ljósvakauppgötvun
reyndist óheillasöm, því að al-
drei hafa gáafaðir vísindamenn
eytt meiri tíma og hyggjuviti í
gagnslausar rannsóknir. Kynslóð
eftir kynslóð var að fást við
þetta ímyndaða og ósýnilega
efni. Af furðulegri hugvitssemi
reyndu stærðfræðingarnir að
finna hvert væri eðli þessa efnis.
En menn voru þó ekki sammála
um eðli þess. Sumir sögðu, að
efni þetta lægi kyrrt í geimnum
og hnettirnir brunuðu í gegn um
það, en það veitti enga mót-
stöðu, því að það færi í gegn um
hið fasta efni eins og gola í
gegn um lauf. Aðrir héldu því
fram, að ljósvakinn flyttist með
hnöttunum, væri á ferð eins og
þeir. Rannsóknir voru gerðar til
þess að vita hvort væri réttara.
Og þær leiddu þetta furðulega í
ljós, að báðir hefðu rétt fyrir
sér. Menn þóttust þá fá öruggar
sannanir fyrir gagnstæðum
kenningum. Frægust er sú til-
raun, sem þeir Michelson og
Marley gerðu 1887. Hún byggð-
ist á því, að bera saman hraða
ljóssins í ýmsar áttir. Og þeir
komust að þeirri niðurstöðu, að
jörðin drægi ljósvakann (eter-
inn) með sér á flugi sínu, vegna
þess að hraði ljóssins væri alls
staðar eins. — Síðan hefir þessi
tilraun verið gerð mörgum sinn-
um og með hárnákvæmum á-
höldum, og útkoman hefir alltaf
orðið hin sama. Það var ekki
fyrr en 1907 að Einstein koll-
varpaði þessum rannsóknar-
grundvelli. Hann sýndi þá fram
á, að hraði ljóssins er ávallt
hinn sami, hvort sem það kem-
ur frá uppsprettu sem er kyrr,
eða uppsprettu, sem er á ferð.
En ljósvakakenningunni koll-
varpaði Maxvell, þegar hann
sýndi fram á það, að ljósið væri
rafsegulmagnað. Enda var eter-
kenningin þá orðin svo ferleg og
mótsagnakennd, að hún gat ekki
staðizt. Síðar sýndi svo Einstein
fram á, að ljósið verður ekki
skýrt með útreikningum, og þess
vegna hafa allar þessar tilraunir
verið unnar fyrir gýg og til
einskis barizt.
En þrátt fyrir þetta er eðli
Ijóssins vísindamönnunum enn
ráðgáta, og ein hin stærsta ráð-
gáta. Meðan eterkenningin var í
blóma, héldu vísindamennirnir
að þeir vissu allt um það. En
síðan hefir eðli ljóssins orðið
það, sem það áður var, ráðgáta.
Auðvitað hafa komið fram marg-
ar kenningar um eðli þess bæði
fyrr og síðar, en þær hafa ekki
orðið haldgóðar. Nú hallast
menn að því, að ljósið sé bæði
creindastraumur og bylgjur.
(The Limitations of Science)
—Lesb. Mbl.
You’ll save a lot of worry,
With the way prices are today;
If you pick your cakes and
dainties,
From Aldo’s great display.
ALDO'S BAKERY
613 Sargenl Ave. Phone 74-4843
Cotlon Bag Sale
BLEACHED SUGAR ...........29
' BLEACHED FLOUR ........29
UNBLEACHED FLOUR .........23
UNBLEACHED SUGAR .........23
Orders less than 24, 2c per bag extra.
Uniled Bag Co. Ltd.
145 Portage Ave. E. Wlnnipeg
$2.00 Deposit for C.O.D.’s
Write for prices on new and used
Jut Bags.
Dept. 1M