Lögberg-Heimskringla - 07.02.1963, Side 4

4
LÖGBERG-HEIMSKRINGLA, FIMMTUDAGINN 7. FEBRÚAR 1963
Lögberg-Heimskringla
Published every Thursday by
NORTH AMERICAN PUBLISHING CO. LTD.
Printed by
WALLINGFORD PRESS LTD.
303 Kennedy Street, Winnipeg 2, Man.
Edilor: INGIBJÖRG JÓNSSON
EDITORIAL BOARD
Winnipeg: Dr. P. H. T. Thorlakson, chairman, Próf. Haraldur
Bessason, vice-chairman, Mrs. Ingibjörg Jónsson, sec’y, Dr.
Valdimar J. Eylands, Miss Caroline Gunnarsson. Prof. Thor-
valdur Johnson, Prof. Tryggvi J. Oleson, Rev. Philip M. Péturs-
son. Vancouver: Dr. S. E. Björnsson. Monlreal: Próf. Askell
Löve. Minneapolis: Mr. Valdimar Björnson. Grand Forks: Dr.
Richard Beck. Reykjavík: Birgir Thorlacius ráðuneytisstjóri.
Akureyri: Steindór Steindórsson yfirkennari.
Subscription $6.00 per year—payable in advance.
TELEPHONE WH. 3-9931
Authorlzed as second class mail by the Post OflHce Department, Ottawa,
and for payment of postage in cash.
Dr. Unnsteinn Slefánsson:
íslenzkar hafrannsóknir
(Erindi flutt á fundi lestrarfélagsins Vestri í Seattle 3. okt. ’62)
Island rís úr sæ í norðanverðu Atlantshafi milli Græn-
lands og Skotlands. Stytzta leið til næsta lands er um 180
mílur, þ.e.a.s. að austurströnd Grænlands. Frá sunnanverðum
Austfjörðum til Færeyja eru um 270 mílur en tæpar 350
mílur frá Langanesi til Jan Mayen. Island er því sannkölluð
úthafseyja, „föðmuð af ylstraum á eina hlið, á aðra af sæ-
frerans harðleikna taki“, eins og Einar Benediktsson kvað.
Fyrstu heimildir um hafstrauma við Island er að finna í
fornsögum vorum. Landnáma greinir frá því, að Ingólfur
Arnarson hafi varpað öndvegissúlum sínum fyrir borð, er
hann kom í landsýn,’ og látið svo ummælt, að þar vildi hann
taka sér bústað, sem þær ræki að landi. Skip hans lenti við
Ingólfshöfða, en öndvegissúlur hans bárust vestur með landi,
fyrir Reykjanes og inn Faxaflóa til Reykjavíkur, þar sem
Ingólfur gerði síðar bæ sinn.
Það er athyglisvert, að aðrir landnámsmenn, sem fylgdu
dæmi Ingólfs, t.d. Þórður skeggi, Hrollaugur Rögnvaldsson og
Þórólfur Mostrarskegg, leituðu allir öndvegissúlna sinna í
sömu átt og hann gerði, þ. e. vestur með landi. Á svipaða
lund er frásögnin í Egilssögu um kistu Kveldúlfs, sem varpað
var fyrir borð undan suðurströndinn austanverðri, en fannst
í Borgarfirðí syðra. Þannig má ljóst vera, að landnámsmenn
vorir hafa þekkt í aðalatriðum hafstraumana við Suður- og
Vesturland. Þeir sem bjuggu við Norður- og Austurströnd
landsins, hljóta að hafa vitað af reynslu, hvernig ísrekinu
var venjulega háttað. Einnig í þessum landshlutum hafa
menn því snemma öðlazt þekkingu á gangi hafstrauma.
Ýmis konar reköld, bæði suðrænar trjátegundir, hnetur,
ávextir og smíðisgripir, bentu mönnum snemma á uppruna
Atlantssjávarins, er nær upp að ströndum landsins. í ferða-
bók Eggerts og Bjarna er allnákvæm lýsing á einstökum
viðartegundum, sem berast til íslands. Virðist það skoðun
Eggerts, að nokkur rekaviður komi frá Rússlandi, en mest
þó frá Ameríku. Þá skýrir Eggert frá hnetum þeim af suð-
rænum uppruna, sem nefndar voru lausnarsteinar og segir
frá hjátrúnni, sem bundin var við þá. Hnetur þessar telur
hann flestar komnar frá Vestur-Indíum.
Telja má, að kerfisbundnar athuganir á ástandi sjávar og
straumum á íslenzkum hafsvæðum hefjist fyrst upp úr miðri
19. öld, með rannsóknum danska flotaforingjans Irmingers.
A grundvelli margskonar athugana sýndi hann fram á, að
nokkur hluti hins hlýja Atlantssjávar streymi norður á bóg-
inn að suðurströnd Islands, og frá honum liggi svo grein norð-
ur með vesturströnd landsins. Þessi hluti Atlantshafsstraums-
ins hefur síðan hlotið nafnið Irmingerstraumur. Benti Irm-
inger réttilega á, að hinum hlýja straumi sé það að þakka,
hversu milt loftslag er á íslandi miðað við hnattstöðu, og að
hafís sést að heita má aldrei við Vesturland sunnan Bjarg-
tanga.
A síðari helmingi 19. aldar voru gerðir út fjölmargir út-
hafsleiðangrar til norðurhafa, og jókst þá þekking manna á
eðli sjávar hröðum skrefum. 1 lok aldarinnar voru straum-
kerfin við ísland þekkt í aðalatriðum. Eiginlegar fiskirann-
sóknir hófust við Island upp úr aldamótunum fyrir forgöngu
dönsku ríkisstjórnarinnar og í samráði við Alþjóða hafrann-
sóknarráðíð, sem þá var nýstofnað. Danir framkvæmdu þar
mikilsverðar byrjunarrannsóknir, en athuganir þeirra voru
þó æði slitróttar fram til ársins 1924. Stórvirkastur allra ein-
staklinga, sem unpu að fiskirannsóknum á þessum árum, var
dr. Bjarni Sæmundsson, og má segja, að hann hafi lagt
grundvöll að síðari tíma fiskirannsóknum við Island.
Arið 1931 réðist dr. Árni Friðriksson í þjónustu Fiski-
félags Islands og starfaði sem ráðunautur þess til ársins 1937,
er Atvinnudeild Háskólans var stofnsett og hafrannsóknir
fengnar Fiskideild í hendur. Varð dr. Árni fyrsti forstöðu-
maður íslenzkra hafrannsókna
'og vann þar mikið brautryðj-
andastarf, sem rannsóknirnar
hafa síðan búið að. Fyrstu ár-
in störfuðu aðeins tveir vís-
indamenn og fáeinir aðstoðar-
menn á Fiskideild, en eftir síð-
ari heimsstyrjöld bættust
fleiri sérfræðingar og aðstoð-
armenn í hópinn. Alls eru nú
starfandi um 30 manns við
stofnunina.
• Megintilgangur hagnýtra
fiskirannsókna er að afla
þeirrar þekkingar, sem nauð-
synleg er til skynsamlegrar
nýtingar hinna einstöku fiski-
stofna. Skynsamleg nýting er
sú veiði, sem hvorki tekur of
mikið né of lítið úr stofninum.
Sé tekið of mikið, er um of-
veiði að ræða, en hún kemur
fram í síminnkandi aflamagni,
þótt sóknin sé aukin. Á hinn
bóginn hefur hófleg veiði
sömu áhrif á stofninn og grisj-
un skógar. Það er ekki æski-
legt að stofninn verði of stór,
því að það leiðir til svo harð-
rar samkeppni um fæðuna; að
dregur úr vexti einstakling-
anna.
Skynsamleg nýting fiski-
stofnanna byggist á þekkingu,
sem aflað er með kerfisbundn-
um athugunum á eðlisháttum
stofnins sjálfs, áhrifum um-
hverfisins og áhrifum veið-
anna á hann. Hver þessara
þriggja meginþátta krefst ýt-
arlegra undirstöðurannsókna.
Skal nú getið þeirra helztu, og
nefnd fáein dæmi um þann ár-
angur, sem þær hafa borið að
því er snertir íslenzkar fisk-
veiðar.
Rannsóknir á umhverfi fisk-
anna eru aðallega fólgnar í
athugunum á hinum eðlis-
fræðilega (fysiska) og efna-
fræðilega (kemiska) ástandi
sjávarins, þ.e. sjávarstraum-
um, hitadreifingu og efnum
sjávar. Slíkar rannsóknir höf-
um við kallað einu nafni sjó-
rannsóknir. Sjálfstæðar ís-
lenzkar sjórannsóknir hófust
undir stjórn Fiskideildar árið
1947. Hef ég haft með höndum
þessa grein hafrannsóknanna.
Áherzla hefur einkum verið
lögð á rannsóknir á land-
grunnssvæðunum, aðallega
seint á vori og í sumarbyrjun
um það leyti sem síldarvertíð
hefst að jafnaði við Norður-
land. Rannsóknirnar hafa
einnig náð til úthafssvæða,
sem lítið eða ekkert hafa verið
könnuð áður, svo sem haf-
svæðið milli Islands, Græn-
lands og Jan Mayen. 1 ljós
hefur komið, að straumkerfið
á svæðinu milli Islands, Græn-
lands og Jan Mayen er með
talsvert öðrum hætti en gert
er ráð fyrir á eldri straum-
kortum. Þessi þekking er
mikils virði til að skýra
sveiflur í ástandi sjávarins á
síldveiðisvæðunum. Þá hafa
athuganir leitt til þeirrar á-
lyktunar, að sjávarhiti á síld-
armiðunum sé að mestu leyti
kominn undir innstreymi At-
lantssjávar norður Jyrir land,
en sá sjór sem kominn er úr
hafinu sunnan og vestan
landsins er tiltölulega hlýr og
mun hlýrri en sjórinn, sem
kemur að norðan frá svæðinu
milli Grænlands og Jan May-
en. Þá hefur verið hægt að
sýna fram á, að mögulegt er
að spá fyrir með sæmilegri
nákvæmni um sjávarhitann á
austursvæðinu norðanlands út
frá vindáttinni í hafinu vestan
íslands að vori. Slíkir spá-
dómar geta haft hagnýtt gildi
þar sem vitað er, að síldveiðin
í ágúst er að nokkru háð sjáv-
arhitanum á svæðinu. Of langt
mál yrði að skýra nánar frá
þessum niðurstöðum, sem
birtar eru í doktorsritgerð
minni, sem prentuð var á
þessu ári.
Útbreiðsla fiskistofna er að
miklu leyti komin undir sjáv-
arhita. Mikil áherzla hefur því
verið lögð á hitamælingar,
bæði í yfirborði sjávar og
djúplögum. 1 rannsóknaleið-
öngrum Fiskideildar er því
fylgzt nákvæmlega með sjáv-
arhitanum. Skarpar hitabreyt-
ingar ráða miklu um göngur
síldarinnar. Þéttustu torfurn-
ar finnast að jafnaði á blönd-
unarsvæðunum, á mótum
heitu og köldu straumanna.
Auk þess sem sjávarhiti ræður
miklu um útbreiðslu fiski-
stofna, hefur hann einnig á-
hrif á vöxt þeirra.
Eins og kunnugt er, hafa á
þessari öld orðið þær mestu
veðurfarsbreytingar á norður-
hveli jarðar, sem skráð saga
greinir. Koma þær fram í
hækkandi lofthita og minnk-
andi hafís. Segja má, að lands-
ins forni fjandi, hafísinn, hafi
vart sézt við strendur Islands
síðast liðin 30 ár. Svipaðar
breytingar hafa einnig orðið í
yfirborðshita sjávar og öruggt
má telja, að veðurfarsbreyt-
ingarnar hafi einnig haft áhrif
á sjávarhita í djúplögum. En
samfara þessum breytingum á
loftslagi og sjávarhita hafa
einnig orðið gagngerar breyt-
ingar á dýralífi við strendur
landsins. Þannig hefur hrygn-
ingarstöðum þorsksins fjölgað.
Talið er, að fyrir 1920 hafi
hrygningin (akmarkast að
mestu leyti við Suður- og
Vesturland, en segja má, að
eftir 1930 hrygni þorskur allt
í kring um landið. Þá hafa út-
breiðslusvæði suðlægari teg-
unda við ísland stækkað til
muna síðustu áratugi, og
nýrra hlýsævartegunda hefur
orðið vart í vaxandi mæli.
Meðal aðalviðfangsefna ís-
lenzkrar fiskifræði, eru athug-
anir á styrkleik hinna ein-
stöku árganga fiskistofnanna,
athuganir á dánartölu stofns-
ins, merkingar, vaxtarmæl-
ingar og kynstofnagreiningar.
Á undanförnum árum hafa
verið gerðar merkingar á
helztu nytjafiskum við ísland
og hafa þær stóraukið þekk-
ingu okkar á göngum þeirra.
Má hér einkum nefna síldar-
merkingarnar, en á því sviði
eru íslendingar forvígismenn
meðal Evrópuþjóða. Merking-
arnar hafa sýnt, að samhengi
er milli Norðurlandssíldarinn-
ar og norsku síldarinnar.
Merkingar á þorski hafa verið
framkvæmdar um langt skeið.
Hafa þær veitt miklar upp-
lýsingar um göngurnar og álag
veiðanna á stofninn. Þorsk-
merkingarnar hafa því reynzt
haldgóð sönnunargögn í deil-
unni um réttmæti friðunar-
ráðstafana okkar. Einnig hefur
verið mikið merkt af skarkola
og ýsu. 1 því sambandi má t.d.
nefna, að merkingar í Faxa-
flóa sýndu, að bæði skarkoli
og ýsa alast upp í flóanum, en
leita þaðan út er þau hafa náð
þroska. Þessar niðurstöður
staðfestu því réttmæti þeirrar
ákvörðunar að loka Faxaflóa
fyrir botnvörpuveiðum.
Aukin veiði hækkar dánar-
töluna í stofninum og getur
fljótlega leitt til ofveiði, ef um
mikið nýttan fiskistofn er að
ræða. Gerð veiðarfæranna
hefur einnig mikil áhrif á
grisjun stofnsins.
Stækkun möskva í botn-
vörpu hefur t.d. þau áhrif, að
smáfiskur sleppur í gegn og
bjargast, en eftir verður
stærri og verðmætari fiskur.
Þetta getur haft bein áhrif á
afkomu útgerðarinnar: verð-
mætari fiskur, minni tafir, og
að lokum fæst einnig sá fiskur,
sem bjargað var, þegar hann
hefur náð hæfilegri stærð.
Þannig er hugsanlegt, að auka
aflamagnið með skynsamleg-
um ráðstöfunum án þess að
auka sóknina, en slíkar ráð-
stafanir verða að sjálfsögðu að
byggjast á niðurstöðum ýtar-
legra rannsókna.
Rannsóknir á þorskstofnin-
um við Island hafa sýnt, að
það er að heita má beint sam-
hengi milli sóknarinnar á
stofninum og heildardánartölu
hans. Með núverandi sókn á
íslandsmið er dánartalan um
60%. Hægt er að sýna fram á,
4/5 hlutar þessarar tölu er af-
leiðing veiðanna, en 1/5 af
náttúrlegum dánarorsökum.
Út frá þessari vitneskju má
áætla, að íslenzki þorskstofn-
inn geti gefið af sér hámarks-
afla er nemur 600—650 þús-
undum tonna árlega miðað við
venjulegar aðstæður.
Skarkolastofninn við Island
er sígilt dæmi um ofveidda
fisktegund. Fyrstu ár þessarar
aldar var mikil skarkolaveiði
við Island, en fór brátt minnk-
andi vegna síaukinnar sóknar.
Á árunum 1914—1918 mátti
heita, að stofninn væri alfrið-
aður, enda jókst veiðin stór-
lega að stríðinu loknu. En
bráðlega sótti í sama horfið.
Heimsstyrjöldin síðari var
nýtt friðunartímabil fyrir kol-
ann. Rétt eftir stríðið var skar-
kolaveiðin miðað við fyrirhöfn
rúmlega ferfalt meiri en á ár-
unum fyrir stríð. Hófst nú
gengdarlaus sókn að nýju, og
var svo komið árið 1952, að
veiðin miðað við fyrirhöfn,
var litlu skárri en þegar hún
var minnst á árunum fyrir síð-
Frh. & bls. 7.