Birkibeinar - 01.07.1912, Blaðsíða 4

52
BIRKIBEINAR
Alt stafrófið er svo læst
í erindi þessi lítil tvö,“
Eða um gildi tölustafanna:
„Sig mest merkir hinn fyrsti,
man tíu kvað annar,
hundrað þýðir hinn þriðji,
þúsund fjórði — vel grunda!
Tíu þúsund tel fimmta,
tel hundrað þúsund sjötta,
sjöunda mér klerkar kenndu
að kalla þúsund þúsunda."
Mér dettur í hug ein vísa svo að segja ný, eftir
Guðm. sáluga Þorláksson magister, þar eru talin upp
flestöll sagnorð í íslenzku sem höfð eru um það, að
ala afkvæmi.
Hún er svona:
„Kæpir selur, kastar nier,
konan fæðir, ærin ber,
fuglinn verpur, flugan skítur,
fiskur hrygnir, tíkin gýtur.“
Minna mætti á alt fingrarímið, og loks hefir
barnaspurningum verið snúið í ljóð, til þess að krökk-
unum gangi betur að læra þær.
Af því sem ég hefi nú sagt um gleði manna af
rímlistinni og gagnsemi hennar, hlýtur það að vera
sjálfsagt, að hver maður, sem kominn er til vits og
ára, kunni meira og minna af bundnu máli,
enda er það svo. Nú er það auðvitað, að þótt
það sé margt, sem manni dettur í hug, og þarf að
koma orðum að, þá er það þó afar oft — og all-
oftast — eitthvað það, sem hann hefir bæði hugsað
og talað fyrri og aðrir á undan honum. Sömu hugs-
anirnar og hugsanasamböndin endurtaka sig æ ogei-
líflega, og hvað er þá eðlilegra, en að þeim sé lýst
með sömu orðatiltækjunum, sem maður hefir notað
áður og lært af öðrum oftast nær? Og hvað er eðli-
legra, þegar um það er að ræða, að velja hugsunum
sínum orðabúning, en að grípa til þess búnings, sem
bæði er handhægur, af því að hanu liggur sífelt ofar
lega í minni manns, og þykir líka fallegur? Báða
þessa kosti hefir hið bundna mál til að bera, og því
er sem er, að það verður mörgum manni tungutamt,
— að bregða fyrir sig, ef hann kann eitthvað af því
sem við á að nota í það og það skifti. Þegar svo
er komið, þá er rímið, rímaða málið, farið að smeygja
sér inn í hið óbundna mælta mál og móta það eftir
sinum reglum, og það eru einmitt þessi áhrif rímsins
á algengt óbundið mál, sem eru aðalefni orða minna
hér í kvöld.
Óbrotnustu og augljósustu áhrifin eru sem sagt
þau, þegar höfð eru upp svo og svo mörg orð úr
bundnu máli og menn nota þau orðrétt í daglegu
tali, — „taka sér skáldsins orð í munn“, eins og það
er kallað. Eins og áður er sagl, eru orðin nokkurn
veginn laus og liðug í mæltu máli; það má alloft-
ast færa þau ýmislega til aftur og fram fyrir hvort
annað, og eins hafa skifti á þeim og öðrum orðumr
sömu merkingar. En útaf þessu getur þó brugðið.
Þegar einhver viss röð af orðum, eitthvert orðasam-
band eða setning, sem einhver hefi]1 sett saman og
aðrir tekið upp óbreytta, — þegar hún er búin að
ganga lengi mann frá manni og mann fram af manni,
þá er eins og orðin storkni saman í þessari vissu röðr
svo að ekki er hægt að hagga þeim úr þessum stell-
ingum. Allir kannast við þessi rígskorðuðu orðasam-
bönd, og nota þau meira eða minna. Þau eru köll-
uð ýmsum nöfnum: Málshættir, talshættir, orðskvið-
ir og spakmæli, og eru til í öllum tungumálum. Sum-
ar af þessum setningum hafa fengið þessa hefð og
þenna óbreytanleik, af því að þær hafa verið svo vel
og viturlega sagðar að efninu til, einkennilegar eða
minnilegar, að þær hafa verið varðveittar eins og þær
voru upphailega, og ekki þótt Idýða að breyta þeim,
en þegar nánar er að gáð, eru þær margar — í íslenzku
mikill meiri hluti þeirra — meira og minna rímað-
ar, og þaðan kemur þeim fesfan í forminu. Sumir
málshættir eru blátt áfram heilar og hálfar vísur und-
ir ýmsum bragarháttum og um marga af þeim vila
menn hvaðan þeir eru komnir. Heil syrpa er t. d.
tekin úr Hávamálum:
„Vesæll maðr ok illa skapi hlær at hvívetna“.
„Afhvarf mikið er til ills vinar, þótt á brautu búir
en til góðs vinar liggja gagnvegir, þótt hann sé firr
of farinn“.
Þessir vísuhelmingar eru báðir málshættir.
„Halur er heima hver“.
„Lítilla sanda, litilla sæva, lítil eru geð guma“.
„Að kveldi skal dag Ieyfa“.
„Svo er auður sem augabragð, hann er valtast-
ur vina“.
„Deyr fé, deyja frændur o. s. frv“.
Og þótt menn vili ekki um upprunann, þá seg-
ir þó rímið til sín. Eg skal leyfa mér að grípa uj>p
nokkur dæmi af málsháttum, sem eru heil vísuorð.
eða meira:
„Margur heldur mann af sér, mátulega dyggvan'L
„Allir fengu eitthvert pund, ójafnt þótt það væri“-
Þetta eru 2 ferskeytluhelmingar.
„Lengi skyldi góðan graut á gólfi hræra“.
er fyrri partur af afhendingu. Sömul. þetta.