Vínland - 01.06.1906, Blaðsíða 2

26
V í N L A N D .
Guluveikin.
Engar landplágur óttast menn meira en
skæðar drepsóttir, f>ví að tjón f>að, er J>ær
valda er ætíð voðalegt, og fáir eru óhultir um
líf sitt f>ar sem p>ær geisa. En óttinn fjrir
f>eim fer mest eftir p>ví hvað bráðdrepandi
þær eru. Tæringarveiki hræðast menn t. d.
ekki mjög f>ar sem hún liggurí landi, póhún
reyndar sé mannskæðust allra drepsótta, af
f>ví að hún er vanalega hægfara mjög og veld-
ur sjaldan áköfum pjáningum; en hins vegar
verða menn frávita af hræðslu ef kólera eða
kjlapest (svarti dauði) gera vart við sig, af
J>ví að f>ess konar sóttir íaka menn mjög geist
og drepa marga á skömmum tíma.
Dekking manna hefir vaxið svo mjög síð-
astliðinn mannsaldur, að nú f>ekkja rnenn or-
sakir flestra drepsótta og kunna ráð til að
afstyra f>eim, f>ar sem menn áður voru svo að
segja varnarlausir gegn f>eim öllum nema
bóluveikinni. Bólusetning var hið fyrsta ráð
er menn frektu til varnar gegn hræðilegri
drepsótt; síðan hafa menn lært að verjastöðr-
um drepsóttum svo að nú er engin J>eirra
óviðráðanleg. Að vísu eru enn engin meðul
fundin eráreiðanlega lækni f>á,er sjúkir verða
af f>eirra völdum, og við sumum |>eirra hafa
menn alls ena'in meðul, en menn kunna að
stemma stigu fyrir útbreiðslu f>eirra ogvarna
pví að menn sýkist. ,En pað var ómögulegt
áður en orsakir f>eirra voru kunnar. t>á var
sóttvörn að mestu leyti árangurslaus, og til-
raunir manna í f>á átt reyndust stundum skað-
legar, einkum f>ó f>egar menn beittu trúnni
sér til varnar eingöng'i.
Þeir menn, sem bezt hafa barist gegn
drepsóttum og rnestan f>átt hafa átt í f>eim
mikla sigri, er vísindin hafa f>ar unnið yfir fá-
fræðinni, eru hetjur, sem fáir muna. Menn
muna gjarna f>á, er á vígvelli falla í vopnagný,
syngja þeim lof og reisa Jreim veglega minn-
isvarða, en flestir gleyma peim, sem hávaða-
laust berjast einir út af fyrir sig og fallið hafa
með meiri hugprjði en flestir hermenn í stríði,
fyrir göfugra málefni en f>eir vanalega berj-
ast fyrir. Vísindamenn eru oft göfugustu
hetjur mannkynsins, en heimska æstra til-
finninga hrópar aldrei húrra fyrir f>eim.
í Ameríku hefir gulupestin verið allra
drepsótta voðalegust til f>essa. Sú pest hefir
geisað hér í álfu árlega síðan landið bygðist,
en hún á J>ó að eins heima í heitum löndum
álfunnar, og hefir jafnan verið skæðust á
strandlendi og láglendi í Suður-Atneríku
norðanverðri, Mið-Ameríku, Mexico, Vestur-
heimseyjum og ströndum Bandaríkja með-
fram Mexicoflóa. í kaldari löndum hefir hún
■ekki gert vart við sig, og ekki f>arf nerna eina
frostnótt til að draga mjög úr henni eða
stöðva útbreiðslu hennar algerlega, f>ar sem
hún geisar skæðust. Þar sem hún liggur í
landi er aðkomumönnum og f>eim, sem
skamma stund hafa dvalið par, langmest hætta
búin, en peir, sem par eru fæddir og uppald-
ir, veikjast sjaldan af henni hættulega. Or-
sakir pess vita inenn nú að eru pær, að næst-
um árlega kemst nokkuð af sóttkveikjuefn-
inu í líkama hvers manns er par býr, pess
vegna hlýtur hvert barn, sem par er fætt og
uppalið, að taka móti eitrinu kornungt. En
gulupestin er mjög vægursjúkdómur í börn-
um, vanalega svo vægur að pví er engin eft-
irtekt veitt að barnið sé veikt, og til skamrns
tíma var alment haldið að börn gætu ekki
fengið veikina, svo ólik voru einkenni hennar
í börnum, pví sem pau eru í fullorðnum mönn-
um. Sá sem einu sinni hefirhaft veikina fær
hana ekki aftur, og hin væga veiki, sem börn
hafa, verndar manninn vanalega a!Ia æfi svo
að hann fær hana ekki hættulega á fullorðins
árum, Blökkumenn verða sjaldan hættulega
veikir, af pví að peir eru flestir uppaldir í
heitum löndum, þarsem peir hafa haft hana á
barnsaldri. En peir menn, sem fyrst koma
fullorðnir pangað sem pest pessi geisar, sýkj.
ast næstum undantekningarlaust og vanalega
deyja frá 60 til 85 af hundraði hverju peirra
er veikir verða.
t>að eru nú að eins liðin sex ár síðan
menn fengu vissu fyrir pví hver orsök væri
pestar pessarar, og reyndar er enn ekki fult
ár liðið síðan menn alment gengu úr skugga
um pað hér í landi. Plágan, sem hélt Nevv
Orleans í heljargreipum í fyrra sumar, opnaði
loks augu manna algerlega, og að líkindum
verður veiki pessi aldrei framar mjög mann-
skæð í Bandaríkjunum.
Nú eru um 20 ár síðan að merkuramer-
ískur læknir, Finlay að nafni, hélt fram þeirri
skoðun að mýflugna bit myndi valda gulu-
pest í mönnuro; en hann hafði engar full-
nægjandi sannanir fyrir pví, svo vísindamenn
gátu ekki tekið ástæður hans gildar, og orð-
um hans var lítill gaumur gefinn, en grunur
fór pó stöðugt vaxandi á mýflugum einkum
eftir að kunnugt varð hvern þátt pær áttu í
maíar/a-veikinni. Menn gátu beitt strangri
vísinda-rannsókn til pess að sanna hvernig
malaria útbreiðist af völdum mýflugunnar.
Frumdýr pau hin smáu, er veiki peirri valda,
voru fyrir löngu fundin í blóði sjúklinganna,
og pegar menn nú sáu mýflugur sjúga p.au í
sig með blóði sjúklinga peirra, er pær bitu,
og gátu svo með smásjánni fylgt öllum æfi-
ferli pessara smádýra, frá pví pau voru í maga
mýflugunnar pangað til pau komust paðan í
blóð hennar og svo í munnvatnskirtlana, og
pað varð pví næst uppvíst að húnspýtti peim
með munnvatni sínu inn í blóð heilbrigðra
manna, er hún beit pá, og þeir menu urðu
jafnan veikir af malaria fám dögum síðar, pá
voru fengnar sannanir með fullu vísindagildi
fyrir orsök og upptökum peirrar veiki. En
við gulupestina gátu menn ekki beitt pess
háttar rannsóknum til sönnunar fyrir upp-
tökum hennar, sökum pess að menn höfðu pá
ekki fundið — og hafa enn ekki fundið með
fullri vissu -— pá bakteríu eða neina aðra lif-
andi smáveru, er áreiðanlega væriorsök veik-
innar, og pess vegna var ómögulegt að sjá
neitt pess kyns í líkama mýflugunnar. Hér
varð pví að beita allri annari aðferð en við
malaria-veikina, aðferð, sem frá vísindalegu
sjónarmiði var miklu ófullkomnari en hafði
pó eigi að Hður fullkomið sönnunargildi.
Þrír ungir herlæknar Bandamanna ásettu
sér að sanna það, ef unt væri, hvort mýflugur
væru-valdar að guluveiki eða ekki. t>á var
pað flestra skoðun að veikin bærist í fötum
manna, óhreinu vatni og enda í andrúmsloft-
inu. Læknar þessir hétu Carroll, Lazear og
Keed. E>eir voru staddir í Havana árið 1900;
og pótti hentast að stofna par tilraunastöð,
pví hvergi var guluveikin skæðari en í þejrri
borg. Til pess völdu þeir tvö íbúðarhús, er
stóðu samhliðaog voru aðöllu leyti eins bygð
bæði. í húsum pessnm tóku ]>eir aðsetu
með nokkurum hermönnum, er fúsir voru til
að eiga ]>að á hættu að taka pátt í tilraunum
pessum. Annað húsið var vandlega sótt-
hreinsað og allar varúðarreglur við hafðar að
halda pví og öllu, sem innanstoks var, svo
hreinu sem frekast var unt, og ]>ess var vand-
lega gætt að engar bakteríur væru í neinu,
sem |>eir menn lögðu sér til munns, er par
bjuggu. En nokkurar myflugur af þeirri teg-
und (stegomyia), sem grunur lék á að flytti
veikina, voru látnar bíta gulusjúka menn og
peim svo slept lausum í húsi þessu. Að fám
dögum liðnum urðu fle3tir sjúkir í pví húsi,
og prír eða fjórir dóu úr guluveikinni. Hitt
húsið var ekki hreinsað, en í pess stað voru
flutt þangað óhrein rúmföt, tekin úr rúmum
sjúklinga, nýdauðra úr guluveiki í spítala
bæjarins. En pess var gætt að engin mý-
fluga ílyttist með fötum þessum, og í þeim
sváfu peir sem I húsinu bjuggu á hverri nóttu,
Fyrir alla glugga og dýr voru breidd flugna-
net svo að engin mýfluga komst inn í húsið.
t>arna héldu mennirnir kyrru fyrir í tvo mán-
uði og kendu sér einskis meins af guluveiki.
Til enn frekari fullvissu létu pessir sömu
menn sýktar mýflugurbíta sig nokkuru síðar,
og pá urðu peir flestir veikir að fám dögum
liðnum.
Læknarnir urðu fyrstir til að láta mýr
flugurnar bíta sig. Lazear dó á þriðja degi,
Carroll varð svo hættulega veikur, að hann
hefir aldrei náð sér aftur til fulls síðan, en
Reed vann eitrið ekkert á. Hann dó þó ári
seinna af tilraunastarfi við annan sjúkdóm.
líannsóknum pessum var haldið áfratn
pangað til pað var fullsannað að guluveikin
berst með mýflugum eingöngu, og pó að eins
með einni mýflugnategund er stcxjomyia
nefnist. I>að er kvenflugan, sem ber veikina,
pví karlflugan bítur ekki; og til pess að gera
pað verður hún fyrst að drekka blóð úr
guluveikum manni ekki seinna en á fimta
degi frá því hann kennir veikinnar, og frá pví
hún bítur sjúklinginn verða að líða 12 dagar
að minsta kosti, pangað til hún getur sýkt
heilbrigða menn með biti sínu.