Vísir - 12.09.1966, Blaðsíða 9

V1SI R . Mánudagur 12. september 1966.
9
Heita vatnið er regnvatn frá miðhálendinu
— samkvæmf rannsóknum Eðlisfræðistofnunar Hóskólans
Vlða erlendis er vatnsskortur að verða höfuðvanda-
mál þéttbýlissvæða. Hefur því verið spáð, að um
aldamótin 2000 muni mannkynið líða af stöðugum
vatnsskorti. Er því eðlilegt, að áhugi vísindamanna
hafi vaknað á því, að rannsaka grunnvatn jarðar
með tilliti til þess að fá úr því skorið, hvernig bezt
megi nýta það.
5 :'m :r;:
Uér á landi er almennt ekki
hætta á vatnsskorti m. a.
vegna tiltölulega mikillar úr-
komu og vegna strjálbýlis. Hins
vegar bætist einn liður við
vatnsnotkun hérlendis, sem
ekki er fyrir hendi i flestum
löndum öðrum, — heita vatnið.
Heitt vatn á íslandi hefur
verið mikill styrkur fyrir efna-
hagslíf landsmanna og senni-
legt er, að það muni hafa áhrif
i siauknum mæli á iífsafkomu
þjóðarinnar. Heita vatnið hefur
hingað til næstum eingöngu
verið notað til að hita upp hús
og gróðurreiti, en auk þess hafa
á undanfömum áratugum fariö
fram umfangsmiklar athuganir
með það fyrir augum að nýta
heitt vatn til annarra hluta, eins
og I alls kyns iðnaði og jafnvel
til raforkuvinnslu. Er ekki ó-
sennilegt, að af þessu geti orð-
ið í náinni framtíð.
Það er því ekki að undra,
þótt íslendingar hafi fyrst og
fremst beint áhuga sínum að
rannsóknum á eðli og háttum
heita vatnsins. Skiptir höfuð-
máli að fá vitneskju um, hvort
heita vatnið sé stundarfyrir-
brigði, sem getur gengið til
þurrðar í náinni framtíð, eða
hvort byggja megi á því sem
traustri orkuuppsprettu.
¥ tíð Þorvaldar Thoroddsen
héldu menn, að heita vatn-
íð væri bergkvikuvatn, er eydd-
ist með tímanum. Var þessi
skoðun lengi við lýði, en síðan
fóru menn að hallast fremur
að því, að heita vatnið væri
regnvatn, sem hitnaði við það
að renna i gegnum heit jarðlög.
I ritgerð, sem Trausti Einars-
son ritaði 1948, setur hann þá
kenningu fram, að uppruna
vatnsins í Borgarfirði og Bisk-
upstungum megi rekja til úr-
komu á miðhálendinu. Þessi
kenning var lengi vel umdeild,
en með rannsóknum, sem fram-
kvæmdar hafa verið við Eðlis-
fræðistofnun Háskólans, má
telja þessa kenningu staðfesta.
Þessar mælingar, sem eru
liður í umfangsmeiri isótópa-
mælingum á grunnvatni lands-
ins, byggjast á mælingum þungs
vatns.
Tjað var Gunnar Böðvarsson,
sem fyrstur lagði til að
gerðar yrðu mælingar af þessu
tagi hér á landi og taldi hann,
að þær gætu gefið mikilvægar
upplýsingar um heita vatnið.
Lagði hann, ásamt Þorbimi Sig-
urgeirssyni, drög að því, að
tæki til þessara mælinga
(massaspektrometer) fengist til
landsins. Alþjóðlega Kjarnorku-
málastofnunin fékk áhuga á
þessum rannsóknum og í fram-
haldi af því, kom „massa-
spektrometer" til landsins árið
1963. Var hann liður í styrk,
sem stofnunin veitti. Tækið,
sem er eitt af fáum sinnar teg-
undar f heiminum, mælir með
mikilli nákvæmni ísótópa vetn-
is. Hefur Bragi Árnason frá
upphafi haft yfirumsjón með
þessum mælingum.
Það, sem liggur til grund-
vallar þessum mælingum, er sú
staðreynd, að regnvatn, sem
fellur til jarðar inniheldur mis-
mikið áf þungu vatni eftir því
hvar á landinu það fellur. Er
innihald af þungu vatni mest
næst ströndinni, en minnkar
eftir því, sem lengra dregur
inn í landið.
Tnn á uppdráttinn, sem fylgir
greininni, hafa verið dregn-
ar jafngildislínur, sem grund-
vallast á miklum fjölda mælinga
og sýna hvemig innihald þungs
vatns f úrkomu er á suðvestur
hluta landsins. Tölumar á upp-
drættinum eru mælikvarði á
innihald af þu gu vatni, en
vatnið er þeim mun léttara sem
tölumar eru hærri. Auk þeirrar
almennu tilhneigingar, aö
vatnið léttist eftir því, sem
lengra kemur inn í landið, sést
einnig vel á uppdrættinum, hver
áhrif landslagið hefur. Upp yfir
háum fjöllum, lækkar innihald
þungs vatns miklu örar, en á
láglendinu. Inn á uppdráttinn
er einnig skráður þungi vatns
í nokkrum heitum og köldum
uppsrettum af óþekktum upp-
runa. Eru punktamir heitar
Bragi Ámason eðlisfræöingur við mælitækið (massaspekto meter),
mæla innihald þungs vatns i vatni.
uppsprettur, en þríhyringarnir
kaldar.
'C’f tölugildi þessara upp-
sprettna er borið saman
við jafngildislínur, sést að
flestar uppsprettumar inni-
halda minna þungt vatn, en úr-
koma svæðisins umhverfis þær,
en svará hins vegar til svæða
lengra inni í landinu. Þetta get-
ur ekki þýtt annað, en að
vatnið hafi runnið tilsvarandi
vegalengd.
Ef litið ér nánar á heita
vathið sést að vísu, að um ein-
staka undantekningar er að
ræða, t.d. er vatnið f Krýsuvík
staðbundið og heit uppspretta
undir Eyjafjöllum virðist kom-
in úr Eyjafjallajökli. Álmennt
virðist heita vatnið lengra
komið að. Þannig má fullyrða,
að heitt vatn f Borgarfirði er
komið af Langjökulssvæðinu.
Vatn í borholum í Reykjavík
getur ekki verið komið
skemmra að en frá svæðinu
Inn á þennan uppdrátt af suðvestanverðu landinu eru dregnar jafngildislinur. Má sjá af því hvemig vatn
ið léttist eftir því sem dregur inn f landið og að það léttist þeim mun hraðar sem landið er fjöllóttara.
sem hefur verið notað til aö
umhverfis Botnssúlur. Vatnið
í borholu í Kollafirði ^ú^jst þó
komið alla leið frá Langjökli.
Cé Hengilssvæðið athugað
° kemur í Ijós, að þar er um
tvenns konar vatn að ræða. Á
láglendinu í Hveragerði og á
Nesjavöllum kemur vatn, sem
svarar til úrkomu lengra inni f
landi, en hærra uppi f Henglin-
um er hins vegar vatn, sem
svarar til úrkomu Hengilssvæð-
isins. Þama virðist sem sagt
um tvö ólík vatnskerfi að ræða.
Hið dýpra komið innan úr
landi og gæti hæglega verið
tengt sama kerfi og Reykjavík
eða Þingvallavatni og hið efra,
sem er staðbundin úrkoma og
væntanlega hituð upp af dýpra
kerfinu og miklu minna að
vatnsmagni. Hér virðist því
miklu vænlegra til árangurs að
bora eftir heitu vatni á láglend-
inu, en upp f Henglinum sjálf-
um.
^lmennar niðurstöður þess-
ara rannsókna virðast þvf
vera: í fyrsta lagi, að þar sem
innihald þungs vatns f heita
vatninu er svipað og í úrkomu,
þá virðist það vera regn að
uppruna, sem fellur til jarðar
að mestu leyti á miðhálendi
landsins. Fer niður á nægjan-
lega mikið dýpi til að hitna
neðanjarðar og kemur síðan aft-
ur fram á láglendinu. 1 öðru
lagi, að ekki er ástæða til að
óttast, að þetta vatn gangi til
þurrðar. Það fær stöðugt viðbót
frá úrkomu, sem sígur f jörð
niður. Heita vatnið virðist því
ekki vera stundarfyrirbrigði,
heldur er um stöðuga orkulind
að ræða, ef þess er gætt að
taka ekki meira en sem svarar
eðlilegri viðbót.
Mun með áframhaldandi
rannsóknum ef til vill takast,
ekki aðeins að upplýsa hversu
mikla orku má fá úr heitu
vatni hérlendis, heldur einnig
að fyrirbyggja að rányrkja
verði stunduð.