Vísir - 02.02.1968, Qupperneq 9

V í SI R . Föstudagur 2. febrúar 1968.
9

Flugvél af tegundinni B-52 eins og sú sem fórst við Thule.

Kjamorkusprengjur undir ísnm
T.Tm fyrri belgi gerðist
burðui^ið Thule m
sá at-
burðui^l'ið Thule nyrzt á
vesturströnd Grænlands, að
bandarísk risasprengjuflugvél
B-52 fórst í lendingu, en því
hefur þetta flugslys vakið svo
mikla athygli, að flugvélin
hafði með sér fjórar vetnis-
sprengjur og eru þær týndar,
liggja sennilega á hafsbotni und-
ir íshellunni á um 200 metra
dýpi.
Flugvél þessi var i föstu varö-
flugi yfir heimsskautssvæöunum
og hafði lagt upp frá flugvelli
í grennd viö New York. Hún
hafði ef allt hefði gengiö eölil.
sveimað yfir heimsskautssvæð-
unum í hálfan sólarhring og síð-
an snúið aftur til Bandaríkjanna.
En þegar hún var á feröinni út
af vesturströnd Grænlands kom
upp eldur í íveruklefum áhafn-
arinnar, svo að flugmaðurinn
sendi út tilkynningu til banda-
rísku flugbækistöðvarinnar í
Thule, þar sem hann kvaöst
þ..rfa að nauölenda.
En áður en honum tækist það
ágerðist eldurinn og svo mikill
reykur kom í flugstjórnarklef-
ann, að þegar flugvélin átti að-
eins um 5 km aö flugbrautinni
var sýnt, að ekki yrði unnt að
stjórna henni alla leið. Sex
mönnum af áhöfninni tókst að
varpa sér útbyrðis í fallhlífum,
komu þeir niður á ísinn og var
síðan bjargað, en einn maöur
komst ekki út og fórst.
Sjálf splundraöist þessi vold-
uga flugvél og brann í sprengju
blossa, er hún skall niður á
ísinn, og segja þeir, sem komu
á vettvang, aö stærstu brotin
á ísnum hafi ekki verið nema
handarstærð, en sennilegt má
þó telja, að þyngrj hlutir úr
vélinni eins og hreyflarnir hafi
skollið í gegnum ísinn, sem er
um tveggja metra þykkur á
þesum staö og stærsta brakið
liggi því á hafsbotni undir.
Cíðan þetta geröist hefur 75
manna flokkur bandarískra
sérfræðinga verið sendur norð-
ur til Thule og er sagt að
þeir muni ekki snúa til baka,
fyrr en þeir hafa fundið allar
fjórar vetnissprengjurnar eða
geislavirkar hleðslur þeirra, þó
svo að það verði ekki fyrr en
næsta sumar. En þaö er að-
eins um nokkurra vikna skeið
um hásumar, sem ísinn á firð-
inum þiðnar. -Llni þessar mund-
ir er á þessum slóðum 30—fO
stiga frost og stöðugt heinv
skautanáttmyrkur, — fer ekki
neitt að bjarma þar af degi
fyrr en kemur fram i marz, svr
skilja má, að aðstæðurnar séu
erfiðar. Þrátt fyrir það er talið
kleift að vinna með köfunar-
tækjum niðri í djúninu undir is-
hellunni, jafnvel við þessar
vetraraðstæður.
Fregnir þaðan norðan frá, sem
enn eru að vísu óljósar, herma,
að Ieitarmenn hafi orðiö varir
við nokkra geislavirkni á slys-
stað og telja þeir við fyrstu
sýn, að ein af fjórum vetnis-
sprengjunum muni hafa liðazt
eða sprungið í sundur.
Það óskaplega sprengimagn,
sem hver vetnissprengja býr yf-
ir, sem mun jafnast á við nokk-
ur milljón tonn af venjulegu há
þrýstisprengiefni, veldur þvf, að
sjálfsögðu, að fólk fær nokkurn
ugg af þvf, að heyra þessar
fréttir. Það eru eðlileg viðbrögð,
að menn ímynda sér, að eípinleik
ar kjarnorkuefnisins séu líkir og
venjulegs sprengiefnis, að allt
geti fuðrað upp við högg eöa
eldshita.
Slíkar hugmyndir hafa blöðin
víða um heim yfirleitt ýtt undir
í fréttum sínum, hvort sem það
er af æsilöngun eða pólitískum
ástæðum, vegna andúðar á
Bandaríkjamönnum og kjarn-
orkuvígbúnaði þeirra.
J£n höfuðatriðið í þessu máli
er auðvitað það, að kjarn-
orkuefnið, hvort sem er f venju-
legum kjarnorkusprengjum eða
vetnissprengjum springur alls
ekki fyrir högg eða hita. Það
getur ekki með nokkru móti
kviknað í þeim öðru vísi en að
ólíkir partar úraníum-hleðslunn
ar séu færðir saman og látnir
grópast nákvæmlega í einn
kökk, svo að myndist hið svo-
kallaða „krítíska magn“. Og þ'að
hefur verið talið, að meðan
flugvélamar eru á eftirlitsflugi
sínu, þá sé alls ekki nægilegt
magn af úraníum í þeim. Það
sé ekki fym en styrjaldarástand
væri komið. sem einhver úr á-
höfninni myndi bæta við og
skrúfa inn í sprengjurnar því
magni sem á vantaði. En auk
bess hefur landvarnaráðunevti
Bandaríkjanna upplýst, að í
sprengjunum sé röð sjö ólíkra
öryggisráðstafana og þannig frá
hnútum gengið. að bessi öryggi
verði ekki fjarlægö nema tveir
eöa þrír áhafnarmeðlimir séu
samtaka um bann verknað.
Það er því fjarri því, að þeir
sem þessum málum stjórna ótt-
ist fyr t og fremst sprengju-
hættu af flugslysum, hinn þátt-
urinn, sá mannlegi „faktor", að
einhver áhafnarmeðlimur missti
stjóm á geöi sínu og ætlaði að
framkvæma sprengingu vísvit-
Uppdráttur þessi sýnir flugleið þá, sem kjarnorkuflugsveitir
Bandaríkjanna fylgja stöðugt i öryggisflugi sínu.
andi er talinn meiri, og þó er
hann vissulega fjarlægur.
J>aö er langt í frá að þetta sé
fyrsta flugslysið, sem verð-
ur á flugvélum er höfðu kjarn-
orkusprengjur innanborðs, þvert
á móti er talið, að þetta sé f
14. skipti sen bandaríski flug-
herinn sendir aðvörunarskeytið
„Broken arrow“. sem hefur ver-
ið dulmálsheiti yfir flugslys.
sem geislu: arhætta fylgir. Fræg
ast þessara flugslysa var þegar
flugvél af sömu tegund og nú
fórst, B-52 var að taka elds-
neyti í lofti úr tankflugvél yf-
ir Palomar-strönd á Spáni. Við
þa’ð kviknaði í henni og hún
féll í eldslogum til jaröar, en
öll áhöfnin fórst. Hún hafði
einnig innanborðs fjórar vetnis-
sprengjur. Þrjár þeirra fundust
á landi, en lengri leit varö að
hinni fjórðu. Hún hafði fallið í
sjóinn og tók marga mánuöi að
ná henni upp af 800 metra dýpi.
I þessu slysi slapp geislavirkt
plútónfum út og tóku Banda-
ríkjamenn að sér aö skafa um
6 þúsund tonn af efsta jarðvegi
á stóru svæði burt og aka því
í sjóinn, sem tekur lengi við.
En áður hafa 12 sams konar
slys oröið í Bandaríkjunum, lang
flest þeirra meö sprengjuflug-
vélum af sömu tegund, en þó
með ýmsum ól.'kum hætti, í tvö
skipti hafa sprengjurnar fallið
fyrir mistök úr sprengjuhólfum
vélanna úr mikilli hæð og þó
ekki sprungið við fallið, í önnur
skinti hafa flugvélar brunnið til
kaldra kola standandi á flug-
brautunum, en f öllu þvi eld-
hafi hafa sprengjurnar ekkj
sprungið að héldur. í eitt
skipti kviknaði í eldflaug í skot-
byrgi í miö-Bandaríkjunum og
skeði héldur ékkert svo nokk-
uð sé talið. .
Tjað sem ménn hafa mestar
áhyggjur af f slíkum slysum
er hin geislavirka hætta, sem
stafar frá efnunum í sprengj-
unum, en það er frá efnunum
úrnaíum 235 og plútónfum.
Vetnissprengjur eru, þó
sprengikraftur þeirra sé marg-
falt meiri, litlu hættulegri en
venjulegar kjamorkusprengjur
hvað þessu viðvíkur, því að þær
samanstanda einfaldlega af
venjulegri kjamorkusprengju og
síöan miklu magni af
þungu vetni, sem felur ekki f
sér geislavirka hættu. Þó er
hættan meiri fyrir það, að frem
ur en íþcl.n efnið plútóníum
en úranfui 235. en það er tals-
vert geislavirkara efni.
En þó verður að taka það
fram, að venjulega er f frétt-
um gert alltof mikiö úr þess-
ari geislunarhættu. sennilega
af þeim hvötum, sem þegar hafa
verið nefndar. Hættan er fremur
fyrir hendi á þurru landi, þar
sem geislunin getur orðiö stað-
bundin f örþunnu jarövegslagi
á yfirboröinu og nær ekki aö
dreifast, eins óg gerðist viö
Palonar. En ef sprengjumar
lenda í sjónum eru þau efni sem
út slæðast svo fljót að bland-
ast út og dreifast, að ekki get-
ur verið um neina hættu að
ræða. Strax og þau eru dreifð
í einn rúmkílómeter af sjó, en
það er vatnsteningur um
einn kílómeter á kant, þá
er ekki um nokkur hættuleg
áhrif að ræða, þó vísindamenn
ræði varlega og spekingslega
um það, að enn geti erfðaeig-
inleikum stafað hætta af þvi.
En sú hætta fyrir erfðaeigin-
leika kemur þó tæpast til g eina
nei.ia um langvarandi geislunar-
áhrif sé að ræða svo mánuöum
eöa árum skiptir.
JTg sérstaklega vildi ég benda
á það, að geislunarhætta
frá slfkum ósprungnum kjam-
orkusprengjum er ekki nema ör
Iftið brot, varla nema milljón-
asti partur af þeirri hættu, sem
stafar a/ kjarnorkusprengingum.
Þetta stafar af þeirri einföldu
ástæðu, aö við keðjuverkanir
kjamsprengingu myndast ó-
grynni af nýju geislavirku efni
og þar á meðal hið geislavirka
strontium, sem getur haft lang-
varandi áhrif, svo árum skipt
ir. I samanburði við kjarnorku-
tilraunir Rússa við Novaja
Semlja á árunum eftir 1960 er
í rauninni firra að tala um geisl-
unarhættu frá sprengjunum í
Thule-flóanum, munurinn á
þeirri hættu er einn á móti
mörgum milljónum.
jyWér hefur þótt rétt að
rabba um þetta, að vísu
sem leikmaður í þessum eðlis-
fræðilegu efnum, eftir þeim upp
lýsingum sem ég tel staðbeztar,
og Iegg áherzlu á það. hve fjar-
stæðukenndar sumar staðhæfing
ar f fréttum eru um þessi mál,
enda býr þar sums staðar að
baki áróðurshugur.
Hættan sem vofir yfir mann-
kyninu stafar ekki frá óvirkum
kjarnorkusprengjum sem falla
fyrir óhöpp úr flugvélum eða
lenda f flugslysum, heldur frem-
ur frá þeim hernaðar og of-
beldisanda. sem menn leyfa sér
að viðhalda enn í dag, þó heim-
urinn hvíli í skugga kjarnorku-
ógnarinnar.
í sambandi viö þessa atburði
hefur það verið rifjað upp, sem
auðvitað var vitaö fyrirfram, að
Bandaríkjamenn halda uppi stöð
ugu varðgæzluflugi B-52 flug-
véla yfir heimskautssvæðinu og
Miðjarðarhafinu. Er sagt aö þeir
hafi þannig stööugt á lofti 150
flugvélar af þessari tegund og
hver þeirra er búin fjórum vetn
issprengjum. Aðgerðir þessar
eru beinlinis framkvæmdar til
þes að tryggja það, að Rússum
takist ekki í einni risavaxinni
leifturárás aö ima allan kjam-
orkuvopnaher Bandaríkjanna.
Varúðarráðstafanirnar eru auk
þess miklu víðtækari, því að
um 40 Polaris-kafbátar eru einn
ig stöðugt á verði í hafdjúpun
um og hundruð landlægra eld-
Framhald á bls. 10.