Vísir - 01.12.1968, Page 3

3
ÞJÓÐHÁTÍÐARBLAÐ
Yið samn-
insaborðið
Dansk íslenzka Sambandslaganefndin á fundi i kennarastofu Háskólans í Alþingishúsinu í júlí
1918. Talið frá vinstri, sitjandi: J. C. Christensen, Einar Arnórsson, Jóhannes Jóhannesson,
Þorsteinn M. Jónsson, Bjarni frá Vogi, þá fyrir borðendanum Hage ráðherra, Arup prófessor
og Borgbjerg ritstjóri Standandi eru skrifarar nefndarinnar: Þorsteinn Þorsteinsson hag-
stofustjóri, Gísli ísleifsson stjórnarráðsfulltrúi, Funder og Magnús Jónsson frá Úlfljótsvatni,
sem var íslenzkur maður en skrifari dönsku nefndarinnar.
□ Lokaþátturinn í sjálf-
stæðisbaráttu íslendinga
til fullveldis hófst að
morgni laugardagsins
29. júní 1918,þegar varð-
skipið Islands Falk brun
aði inn á hina nýgerðu
höfn í Reykjavík og
lagðist upp að eina hafn-
arbakkanum, sem þá var
búið að fylla upp, bakk-
anum, sem nú er fyrir
framan hina nýju toll-
gæzlustöð.
Ckipherrann á Islands Falk
hafði daginn áður sent loft-
skeyti um það, að hann myndi
koma til hafnar og hin nýja loft
skeytastöö á Melunum tekið viö
skeytinu. Það stóð heima eins
og sagði í því, að hann sigldi
inn á höfnina klukkan 11 um
morguninn í bezta veðri.
Meö skipinu kom danska
samninganefndin. Múgur og
margmenni safnaðist niður á
bákkann og forustumenn stigu
um borð til aö bjóða nefndar-
menn velkomna. Fremstir komu
íslenzku ráöherramir, Jón Magn
ússon forsætisráðherra, Sigurður
Jónsson atvinnumálaráðherra
og Sigurður Eggerz f jármálaráð-
herra. Þangað kom Jóhannes Jó-
hannesson forseti Sameinaðs
þktgs og Ólafur Briem forseti
Neðri deildar, ráðuneytisstjórar
og ýmsir aðrir.
Eftir að hafa dvalið um skeið
1 skipinu, fylgdu ráðherramir
gestunum til herbergja þeirra.
Bjó formaður dönsku nefndar-
innar, Hage verzlunarmálaráð-
herra hjá Jóni Magnússyni for-
sætisráðherra í húsi hans við
Hverfisgötu (nú næsta hús aust-
an Þjóðleikhúss), hinir dönsku
sendinefndarmennimir bjuggu
í húsi Sturlu Jónssonar við
Hverfisgötu (Sturla var mágur
Jóns forsætisráöherra, en hús
hans er nú danska sendiráðið),
skrifari dönsku nefndarinnar
var Islendingur, Magnús Jóns-
son frá Úlfljótsvatni, og bjó
hann í húsi Jóns Þorlákssonar í
Bankastræti 11.
Samdægurs og dönsku fuli-
trúamir komu til landsins eða
kl. 5 síðdegis komu íslenzku og
dönsku nefndimar saman til
fyrsta fundar og var fundar-
herbergi þeirra kennarastofa
Háskóla íslands, sem þá
var á neðri hæð Alþingishúss-
ins, þar sem skrifstofa forseta
íslands er í dag. Á þessum
fyrsta fundi gerðist ekki annað
en að nefndarmennirnir voru
kynntir hver fyrir öðrum. Fund
ir áttu síðan að hefjast næsta
mánudag.
Skal þá gerð stuttlega grein ,
fyrir nefndarmönnum á báða
bóga. Höfðu verið kosnir fjórir
fulltrúar af hvom þjóðþingi.
Þá var það ríki í Danmörku
stjóm Radikala flokksins, und-
ir forseti Zahle, en hún var
studd af Vinstri-flokk, íhalds-
flokk og Jafnaðarmönnum, og
hafði hver þeirra einn „eftirlits-
ráðherra“ án stjórnardeildar.
Kusu þeir hver sinn mann £
nefndina, nema íhaldsmenn, sem
neituðu að eiga þátt í henni.
Frá Radikala flokknum var
kosinn Hage verzlunarmálaráð-
herra, og var hann formaður
dönsku nefndarinnar.
Frá Vinstri flokknum var kos-
inn J. C. Christensen, en hann
var þá ráðherra án stjómardeild
ar. Hann hafði lengi verið einn
af fremstu stjómmálamönnum
Danmerkur og forsætisráðherra
var hann 1908, þegar Hannes
Hafstein samdi við hann um
Uppkastið, — stjórnarbætumar,
sem íslendingar þá felldu.
Frá Jafnaðarmannaflokknum
var kosinn Borgbjerg ritstjóri
Socialdemokraten, — einn
fremsti foringi þess flokks, mik
ill ræðuskörungur og talinn
mjög fær samningamaður, væn-
legur til'að finna úrlausnarleið-
ir, ef allt kæmist í strand.
Fjórði maðurinn í nefndinni
var svo Erik Amp, sem var
prófessor í sagnfræði við Kaup-
mannahafnarháskóla. Hann
hafði nokkru áöur um skeiö ver-
ið skrifstofustióri danska for-
sætisráðuneytisins, og þótt hann
væri ekki þingmaður aðhylltist
hann Radikala flokkinn, Hann
var flestum hnútum kunnugur
varöandi málefni íslands og
haföi hann nokkurs konar leið-
sagnarhlutverk gagnvart með-
nefndarmönnum sínum var hann
talinn fljótskarpur maður og ætíð
hlynntur og vinveittur íslend-
ingum.
íslenzkir stjórnmálahættir
voru þeir, að fram til ársins
1917 haföi ráðherra verið einn,
síðastur þeirra Einar Arnórs-
son úr Sjálfstæðisflokknum.
Hafði hann farið frá fyrir það að
flokkurinn var klofinn í langs-
um-menn og þversum-menn, og
voru þessi heiti á þv£ byggð,
að langsum-menn voru fúsari
til samninga við Dani, en hinir
þverari. Við þennan klofníng
Sjálfstæðisflokksins hafði
Heimastjórnarflokkurinn gamli
veriö endurreistur, langsum-
menn úr Sjálfstæðisflokknum
runnið inn i hann og taldist
Einar siðan til Heimastjómar-
flokks. Hafði flokkurinn kom-
izt til valda, undir forustu
Jóns Magnússonar, sem hafði
tekið við stjórn flokksins eftir
að Hannes Hafstein veiktist.
Jón myndaði samsteypustjóm
og var það fyrsta fjölskipaða rík
isstjórn Islands. En þversum-
menn héldu enn hópinn og köll-
uðu sig áfram sjálfstæðisflokk
og tóku þátt í stjóminni, en i
henni sátu: Jón Magnússon frá
Heimastjómarflokknum forsæt-
isráðherra, Sigurður Jónsson í
Yztafelli frá hinum nýstofnaða
Framsóknarflokki sem atvinnu-
málaráðherra og Sigurður Egg-
erz frá Sjálfstæðisflokknum
sem var fjármálaráðherra.
Þeir fjórir menn, sem vom
valdir í nefndina voru þessir:
Jóhannes Jóhannesson, bæjar
fógeti, Heimastjómarflokknum,
og var hann forseti íslenzku
nefndarinnar.
Einar Árnason, prófessor, full
trúi Iangsum-manna í Sjálfstæð
isflokknum, en bæði Jóhannes
og Einar töldust nú Heima-stjórn
armenn.
Bjarni Jónsson frá Vogi, full-
trúi þversum-manna í Sjálfstæð-
isflokknum.
Þorsteinn M. Jónsson, skóla-
stjóri á Borgarfirði evstra úr
Framsóknarflokknum.
Allir þessir menn úr íslenzka
og danska nefndarhlutanum
urðu að lokum sammála um
þann endanlega samning sem
gerður var. En vitað var fyrir-
fram, að ýmsir erfiðleikar vom
i vegi á báða bóga.
I Danmörku var allsterk
hreyfing, aöallega i íhaldsflokkn
um að berjast gegn því, að Is-
lendingar fengju nokkurn auk-
inn rétt. Fyrir hreyfingu þessari
stóö einna helzt ungur þingmaö
ur Ihaldsflokksins að nafni Ole
Bjöm Kraft, sem löngu síðar,
eftir seinni heimsstyrjöldina
varð kunnur maður sem utan-
ríkisráðherra Dana. Hugsjón
þessara manna var að berjast
gegn sundurlimun hins danska
veldis. Þeir höfðu orðið fyrir sár
um vonbrigðum árið 1917, þeg-
ar stjómarflokkarnir sameinuð-
ust um að selja Bandaríkja-
mönnum hinar dönsku eyjar í
Vestur Indíum og kenndu J. C.
Christensen mjög um aö hafa
þar svikið danska þjóðernishags
muni og gengið í lið með Radi-
kölum og Jafnaðarmönnum í að
lima í sundur Danaveldi. Nú
börðust þeir gegn því að ísland
væri einnig limað frá því.
Þá var einnig talsverð mót-
spyma í Jafnaðarmannaflokkn-
um við íslenzkt sjálfstæði, en
af öðrum hvötum. Þeir höfðu á
stefnuskrá sinni sem alþjóða-
hyggjumenn að afnema landa-
mæri og stofna Bandaríki Norð-
urlanda og fannst það þá öfug-
þróun að ísland yrði fullvalda
ríki. Er talið að Stauning foringi
flokksins hafi veriö andsnúinn
íslenzku fullveldi, en að að Borg
bjerg, sem var annar aðalforingi
inn hafi ráðið þeirri stefnu, að
ekki kæmi til greina að þvinga
íslendinga til sambands gegn
vilja þeirra.
Hér heima á Islandi var einn-
ig til Jafnaðarmannaflokkur og
átti hann einn þingmann. Flokk-
urinn virðist einnig hafa verið
tvískiptur, annars vegar var al-
þjóðhyggjumaðurinn Ólafur
Friðriksson, sem hafði gert sér
ferð á hendur til Kaupmanna-
hafnar og tekizt að vinna Borg-
bjerg á það að styðja íslend-
inga, en var hins vegar reiðu-
búinn í alþjóðahyggju sinni að
slá af kröfunum gagnvart Dön-
um og samþykkja til dæmis sam
eiginlegan þegnrétt þjóðanna.
Hinum megin var þingmaður
flokksins Jörundur Brvnjólfs-
son, sem var þjóðlegri. Fannst
honum flokksbræöur sínir ger-
ast of miklar undirlægjur gagn-
vart Dönum, og átti það sinn
þátt í því, að hann sagði sig úr
flokknum um þessar mundir og
hallaði sér að Framsóknarflokkn
um.
Þess var beðið með lang
mestri eftirvæntingu hvaða af-
stöðu fulltrúi þversum-manna í
nefndinni, Bjami frá Vogi
myndi taka, en hann hafði á
6ínum tíma átt mikinn þátt í
því að fella uppkast Hannesar
Hafstein 1908. Það fór nú svo og
olli ef til vill úrslitum, að
Bjarni studdi þá samninga sem
tókust, og átti uppsagnarákvæð-
ið mestan þátt í að fá hann
með, en auk þess er talið, aö
Jón Magnússon hafi kunnað bet
ur lagið á Bjarna en Hannes Haf
stein hafði gert, enda skilið það
nú betur, hve mikilvægt var aö
fá stuðning hans. Tveir flokks-
menn Bjarna fengust ekki til að
fylgja honum, Benedikt Sveins-
son og Magnús Torfason.
★
Fundir sambandslaganefndar-
innar stóðu með litlum hléum
frá 1. til 18. júlí. I byrjun lögðu
báðir aðilar fram sitt hvort
frumvarp að sambandslögum og
var talsverður ágreiningur til að
byrja með. Sem von vár, þybb-
aðist J. C. Christensen mest við,
þar sem hann var einkum full-
trúi hinna þjóðlegu dönsku afla,
og var hann viðkvæmur fyrir
því að gera nokkuð, sem hægt
væri að kalla sundurlimun Dana
veldis. Gekk þetta svo langt til
að byrja með, að sagt var að
hann hefði tárfellt og látið þau
orð falla, að það væri ekkert
annað fyrir dönsku nefndina að
gera en að fara heim.
En hér eins og löngum endra-
nær var fulltrúi Radikala flokks
ins okkur vinsamlegastur og
hollastur. Hage ráðherra var í
fararbroddi að láta undan rétt-
lætiskröfum íslendinga. Danirn-
ir féllust á það að lokum að Is-
land yrði frjálst og fullvalda
ríki, tengt Danmörku konungs-
sambandi. Þeir voru tregir til að
afsala Hæstarétti Dana æðsta
dómsatkvæöi og ollu því helzt
landhelgisdómar, sem þeir ótt-
uðust að í'slendingar vrðu of
harðir í svo vekia mvndi fjand-
skap við Breta og einnig voru
þeir tregir til að fá Is-
lendingum í hendur utan-
ríkismálin, þar sem þeir gátu
ekki með nokkru móti ímyndað
sér, að sami konungur gæti ver
ið yfir tveimpr ríkjum með ó-
líka utanríkishagsmuni og ólíkri
utanríkisstefnu. Þeir héldu báð-
um þessum málaflokkum í orði
samningsins. En þó svo, að ís-
lendingar gátu sagt þeirri þjón-
ustu upp.
Danir voru líka mjög hikandi
við uppsagnarákvæðið og féll-
ust aðeins á það, þar sem Is-
lendingar hefðu annars gengið
frá samningum.
Svo langt gengu Danir í þess-
> 13. sfða
;