Vísir - 01.12.1968, Blaðsíða 5

ÞJÓÐHÁTÍÐARBLAÐ
5
wsa
■ Það voru mörg öfl
og margir aðilar,
sem tóku saman hönd-
um, þegar algert sam-
komulag tókst í Sam-
bandslaganefndinni 18.
júlí 1918 og Sambands-
lagasamningurinn
undirritaður.
var
VT’ið samningsgerð þessa var
það áberandi, hvernig sátta
viljinn sigraði og hinir ólík-
ustu aðilar fengust næstum því
á óvart til aö sveigja sig og láta
af sínum ýtrustu kröfum. Þess
vegna hefur mátt benda á það
hve mikinn þátt einstakir menn
hafi átt í þv£ að samkomulag
tókst og má jafnvel meö sanni
segja, að breytt afstaða margra
manna hafi valdið úrslitum.
Þegar við lítum yfir röð
hinna dönsku samningamanna,
má með sanni segja, að samn-
ingsgerð þessi hafi mjög verið
undir því komin, að Radikali
flokkurinn fór með völd i Dan-
mörku og hafði áriðiáður unn-
ið taisveröan kosningasigur. Það
var í fyrsta og einasta skiptiö
sem Radikali flokkurinn varð
þriðji stærsti flokkur að at-
upp baráttuna fyrir Islendinga
innan fiokks síns og hafö; rétt-
lætið fram.
Þegar litið er yfir röð hinna
íslenzku nefndarmanna sjáum
við, að það hafði talsverða þýð-
ingu, að Einar Arnórsson pró-
fessor sat i nefndinni, en hann
var færasti stjómlagafræðingur
íslendinga og átti mikinn þátt
í að óskir íslendinga komu fram
á öruggum réttarlegum grund-
velli. Þar sem hann var, þar
var ekki hætta á að hnútar yrðu
laust bundnir, þekking og
skerpa náði inn I kjama vanda
málanna. Samningar fóru aö
sjáifsögðu fram á dönsku, en
eftir að samkomulag hafði tek-
izt, varð það hlutverk Einars að
þýða samninginn á fáum klukku
stundum yfir á íslenzku. Þar sá
enginn missmíö á og þó fannst
Einari sjálfum í vandvirkni sinni
að betur hefði mátt gera, ef
meiri tími og ráðrúm heföj gef-
izt.
Þá er varla nokkur vafi á þvi
að afstaða Bjama Jónssonar frá
Vo'gi olli úrslitum í máiinu.
Hann hafði fyrr og síðar verið
stækastur þversum-maður gegn
öllum sáttum og samningum við
Dani. Hann hafði átt ríkastan
þátt i að fella Uppkastið 1908
og hafði æ sfðan verið fremst-
J6n Magnússon, forsætisráðherra 191S.
ússon hefði verið áhugaiítill í
sjálfu fánamálinu hafði hann
beitt því sem vopni úti í
Danmörku til að fá dönsku
stjórnina til samninga. Er
almennt taliö, að málið hafi
tekið alveg nýja stefnu £ sam-
tölum Jóns við Zahle forsætis-
ráðherra Dana í þessari Kaup-
mannahafnarferð og álitið að
það hafi æxlazt svo til, að Zahle
taldí vandkvæði á því að
vera að taka fánamáliö eitt sér
og nokkurs konar aukaatriði
út úr og látið þau orð faila aö
fánamálið ætti að taka upp með
sambandsmálinu í heild. Og þá
gekk Jón Magnússon á iagiö og
óskaöi þá eftir því að sambands
málið allt yröi tekið upp.
Þessar umræöur og samninga
umleitanir næsta sumar fóru
fram á hentugasta tfma, þegar
hugsjónir Wilsons forseta Banda
ríkjanna um réttíæti og sjáifs-
ákvörðunarrétt þjóðanna flugu
á vængjum vonanna um heim-
inn og höfðu sérstaklega mikil
áhrif hjá smáþjóð eins og Dön-
um. Þar við bættist svo von
Dana, að réttiæti yröi látið ráða
í má'lum Suður-Jóta, en þar
höfðu tugþúsundir danskra
manna, heil héruð og borgir
byggðar dönskumæiandi mönn
um verið innlimuð í Þýzkaland
eftir strfðið 1864. Var það
stærsta mál dönsku þjóðarinn-
HÖFUNDUR SAMKOMULA 6SINS
— Jón Magnússon, hinn hyggni forsætisráðherra Islands 1918
kvæðamagni meö dönsku þjóð-
inni, en oftast hefur hann aö-
ems veriö smáflokkur. En þaö
hefur fylgt frjáisiyndum sjónar
miðum þessa flokks, að hann
hefur aiitaf verið velviljaður og
skilningsríkastur á sjónarmiö
Islendinga. Hefur hann ekki gert
það endasleppt við okkur og
er þess skemmst að minnast,
að einn af foringjum hans Jörg-
en Jörgensen knúði lausn hand-
ritamálsins fram fyrir nokkrum
árum.
Þá má einnig segja aö afstaða
J. C. Christensens foiingja
vinstri flokksins á samninga-
fundunum f Reykjavík sumarið
1918 hafi valdið úrslitum. Hann
var fulltrúi hinna þjóðlegu
dönsku afla og bjóst enginn við
að hann gengi svo langt, sem
raun bar vitni. Það varð ekki
hjá því komizt, að hann streitt-
ist mest hinna dönsku nefndar-
manna á móti, og ef til vill fór
hann iengra en umboð flokks
hans hafði náð. En úr því hann
hafðf tekið þá ákvörðun, var
hann svo sterkur og áhrifamikill
innan síns flokks, að aldrei
þurfti að óttast það, að flokks-
bræður ómerktu aðgerðir hans.
Hann knúði fram einróma fylgi
flokksins við samningana.
Elns mætti segja, að þaö hefði
ráðið miklu, jafnvel úrslitum, aö
danski íhaldsflokkurinn neitaði
að útnefna mann í nefndina. Sá
fulltrúi hefði sennilega aldrei
fengizt til aö undirrita það sam
komulag sem endanlega náðist í
Reykjavík sumarið 1918 og því
hefði ályktun nefndarinnar ekki
orðið einróma. Þaö er líka hugs- .
anlegt að nærvera nefndar-
manns Ihaldsflokksins hefði orð
ið til að stæla Christensen í mót
spymu hans.
Ef til vill réði fulltrúi danska
Jafnaöarmanna, Borgbjerg rit-
stjóri einnig úrslitum. Það er
kunnugt að sterk andstaða var
innan flokks hans við fráskiln
að íslands, en af skilningi og
réttlætiskennd gagnvart þessari
norrænu bræðraþjóð tók hann
ur f flokki þeirra, sem fannst
Danir aldrei ganga nógu langt
og vildu fremur hafna öllu en
taka því sem Danir buðu hverju
sinni. Það viröist varla geta leik
ið á tveim tungum, að ef hann
hefði kosið að beita sér gegn
samningunum 1918, hefðj hann
getað enn einu sinni æst upp
öldur Danahaturs og óvináttu
og fellt þetta samkomulag. Þaö
sést bezt á því hve lítil þátttak-
an var í þjóðaratkvæðagreiðsl-
unni um haustið 1918. Það log-
aöi undir niðri tortryggni í garð
Dana, sem kom fram í áhuga-
leysi og varhygð gagnvart samn
ingunum. Þegar nafn Bjama frá
Vogi var komið undir samning-
inn, án alls fyrirvara, þá mátti
segja að bjöminn væri unninn.
Þannig lögðu margir hönd á
plóginn og margir gegndu mikil-
vægu úrslitahlutverki til aö
koma þessu höfuðnauösynja-
máli íslenzku þjóðarinnar fram.
En þó stendur eirm maður og
hlutverk hans f þessum samning
um ofar öllum öðrum. Það var
Jón Magnússon, sem var for-
sætisráðherra Islands í þá tfö.
Það var hann sem lagði grund-
völlinn að öllu þessu marghátt-
aða samkomulagi Sambandslaga
samningsins 1918.
Það er ekki hægt að segja, aö
Jón Magnússon hafi verið neitt
sérlega glæsilegur maður eða
höfðinglegur í framkomu.
Vegna meiðsla, sem hann hafði
hlotiö á unga aldri var göngu-
lag hans hálf afkáralegt, hann
stakk við og sveigðist út á aöra
hlið í öðm hverju spori: Og
hann var heldur enginn fljúg-
andi mælskumaður, sló sér
aldrei upp með hástemmdum
ræðuflutningi. Hann talaði sjald
an og flutti stuttar ræöur og
eins og muldraði þær áherzlu-
laust og leiðinlega.
Það mátti segja að hann hefði
komið og tekið við stjórnarvelin-
um, þegar hinir háfleygu til-
finninga og baráttumenn höfðu
siglt sjálfstæðismálinu f strand,
svo að ekkert varð komizt á-
fram með það sakir æsinga,
sundrungar og flokkadrátta. —
Hann komst til hæstu virðinga
en sjálfur ,ar hann einstaklega
óáleitinn maöur og virtust áfarif
og völd fremur hlaðast ósjálf-
rátt á hann, en að hann sækti
fast eftir þeim. Sjálfur gaf hann
táknræna lýsingu á hlutverki
sínu, þegar hann sagði: —
„Hvenær hef ég sagzt vera skör-
ungur, — og hvað höfum við
að gera við skörunga?"
Það sem landið þurfti mest
eftir allan hávaðann, var ekki
skömngsskapur, heldur mann-
vit og hyggindi til sameiningar
í samninga og nefndaherbergj-
um. Og þetta var einmitt það
sem Jón Magnússon haföi til að
bera og því varð hann þjóö
sinni til slíkra heilla.
Hann tók við fomstu Heima-
stjómarflokksins síðara, eftir aö
Hannes Hafstein veiktist 1917
og á því sama ári myndaði hann
fyrstu þriggja manna ríkisstjóm
ina. Þetta vom tímar heimsstyrj
aldar, og sfðari helmingur styrj-
aldarinnar varö mikill erfið-
leikatími fyrir íslenzku þjóð-
ina. Framkvæma þurftf margar
óvinsælar ráðstafanir, binda öll
útflutningsviðskipti við Breta
og gera margvíslegar ráðstafan
ir, sem heftu athafnafrelsi
manna, til þess að tryggja með
opinberum ráðstöfunum aðflutn
ing nauðsynjavara. Óhöpp
skullu yfir, eins og þegar kola-
skipi með nærri 1000 lestir af
kolum var sökkt á leiðinni til
Islands, sem olli miklum kola-
skorti á einum kaldasta vetri
sem komið hefur.
Það var margvíslegt tilefni til
árása á ríkisstjómina, en Jón
Magnússon tók upp nýja stjórn
málaaðferð, hann varði sig jafn
vel fremur linlega, en hafði það
fyrir grundvallarreglu að ráðast
aldrei harkalega á móti. Hann
vann markvisst að því að draga
úr spennunni, forðaðist a!1a per-
sónulega áreitni og fjandskap. I
stað þess leitaði hann persónu-
legrar vináttu og samstöðu viö
alla aðila.
I nóvember 1917 hélt hann á
konungsfund með fmmvörp þau
sem alþingi hafði samþykkt þá
um sumarið. Meðal þeirra vom
Iög um að íslenzki fáninn, sem
hafði oröið sérfáni þjóðarinnar
1915 yrði gerður að alþjóöleg-
um kaupfána. Þannig hugðust
sjálfstæðisbaráttumennimir fá
fram viðurkenningu á íslenzku
sjálfstæði meö hinu formlega
tákni, fánanum.
Sjálfur haföi Jón Magnússon
ekki sériega mikinn áhuga á
fánamálinu, fannst það vera yfir
borðskennt formsatriði, sem
ættí að vera fremur afleiðing
samninga um sjálfstæði þjóðar-
innar, þótt hann léti ‘lftið í ljósi
andstæðar skoöanir sínar á þvf.
Á ríkisráösfundi með konungi
og dönsku ráðherrunum lýsti
Zahle þáverándf forsætisráð-
herra Dana vfir því að hann
væri mótfallinn fánamálinu og
leiddi það til þess aö konungur
neitaði að staöfesta fánalögin.
Þannig var f rauninni skapað
nýtt tilefni til árekstra og fjand
skapar milli þjóðanna, enda stóð
ekki á því f blaðagreinum og
ræöum hér heima, að hinar
gömlu sjálfstæðishetjur hæfu
andspymu sína og reiddust því
sérstaklega, aö hér hefðu Danir
f ríkisráðinu farið að skipta sér
af fánamálinu, en þeir sögðu að
væri algert íslenzkt sérmál.
I þessum umræðum var það
meðal annars mjög veitzt að
Jóni Magnússyni fyrir það, að
framkoma hans í ríkisráðinu
hefði ekki verið nógu röggsam-
leg. Það vakti talsverða athygli,
aö hann bar svo að segja ekki
hönd fyrir höfuð sér gegn þess
um árásum. Hann taldi slíkt
engu hlutverki gegna nema
vekja æsingar og spilla fyrir
lausn.
Það kom ekki í ljós fyrr en
nokkru síðar, að þótt Jón Magn
ar, að endurheimta í frkii og
réttíæti þessi glötuðu landsvæði
sín, og ímynduðu þeir sér, að
það myndi styrkja aöstöðu
þeirra f heimi réttlætisins sem
rísa áttj upp að styrjöld lokinni
að þeir hefðu sjálfir sýnt fslend
ingum göfuglyndi.
Á þessum hugmyndum mun
Jón Magnússon mjög hafa aliö
í samtölum sínum við danska
ráðamenn og þar hélt hann jafn
vel á spilunum og annars staðar
og kom þvf svo fyrir að það
urðu í rauninni Danir, sem ósk-
uðu eftir því að nýir samning-
ar yrðu teknir upp um sam-
bandsmálið.
Lengi eftir aö Jón kom heim
lét hann lítið á því bera, hvað
áunnizt hafði, en notaði tímann
til að vinna málinu gagn f per-
sónulegum samtölum. Þannig
tókst honum að vinna Bjama
frá Vogi á sitt band og að því
að sagt er jafnvel foringja Jafn-
aðarmanna, Ólaf Friðriksson,
sem geröi sér ferö á hendur út
til Kaupmannahafnar að undir-
Iagi Jóns til að vinna danska
Jafnaðarmenn á band íslend-
inga.
Og með sama hætti vann Jón
Magnússon að málinu, eftir að
dönsku nefndarmennirnir komu
hingað heim og viðræöujr hófust
f júlí-byrjun 1918. Þá átti hann
stöðugar einkaviðræður við
Hage ráðherra, formann dönsku
nefndarinnar og þannig sveif
andi hans stöðugt yfir samning- •
unum, sem enduðu með sigri Is-
lendinga.
Það er að vísu ekki sama dýrð
og tign yfir fullveldistökunni
1918 eins og Lýðveldishátíöinni
1944, þegar lokamarkinu var
náð. En aö því skal þó gæta,
að í samningunum 1918 var
lokasigrinum náö f samningum
við Dani. I þeim samningum var
líka það blóm, sem spratt út
með 25 ára fresti í lýðveldis-
tökunni 1944. Og Jón Magnús-
son var fremsti höfundur þess
merkilega samkomulags.