Vísir - 01.12.1968, Síða 11

ÞJÓÐHÁTÍÐARBLAÐ
11
REYKJA VÍK
1918
— Bær gasljósa, hafnargerðar, stein-
húsahalla og bifreiða
Ijóst varð, að danska
samninganefndin kæmi til
Reykjavíkur sumarið 1918,
fyrsta erlenda sendinefndin er
kom til ráðstefnuhalds á Is-
landi, höfðu menn einna mestar
áhyggjur af því, að hin fslenzka
höfuðborg hefði ekki upp á neitt
gistihús að bjóða þeim. Það varð
að finna þeim bústað f einka-
húsum.
Að vísu er ekki hægt að segja
að það kæmi að neinni sök,
heldur reyndist það þvert á
móti kostur að t.d. formaður
dönsku samninganefndarinnar,
Hage ráöherra, bjó heima hjá
Jóni Magnússyni á Hverfisgöt-
unni. Það gaf þeim betra næði
til einkasamfunda, þar sem tal-
ið hefur verið að vandamálin
hafi verið leyst í hreinskilni og
vináttu milli gestsins og gest-
gjafans, en þrátt fyrir það, var
því ekki að leyna, að bæjarbú-
um fannst það hinum íslenzka
höfuðstað til minnkunar að
hafa ekkert viðeigandi gistihús
fram að bjóða.
Gistihúsamálum bæjarins
hafði farið stórlega aftur frá því
á gullaldarárunum í byrjun ald-
arinnar. Þá höfðu verið í bæn-
um tvö mjög vel viðunandi gisti
hús, Hótel Reykjavfk og Hótel
ísland. Og þó þetta hefðu aðeins
verið stórir timburhjallar,
fannst bæjarbúum ljómi glæsi-
leikans leika um hótelin tvö,
sérstaklega Hótel Reykjavík,
þar sem margar miklar veizlur
voru haldnar og hótelstýran
Margrét Zoega stýröi af mestu
rausn.
Hótel Reykjavík hafði staðið
á rimanum milli Austurvallar
og Austurstrætis, næst fyrir
austan ísafoldarprentsmiöju,
þar sem Austurstræti 10 og 12
eru nú í dag. En svo fuðraði
þetta stórhýsi upp á einni nóttu
í mesta húsbruna, sem orðið hef
ur á landinu 25. aprfl 1915.
Það gekk illa að fjarlægja
hinar miklu brunarústir eftir
þann atburð. Hótelstýran hafði
séð rekstur sinn leggjast f rúst
og hún var mjög treg og sein
til að leggja í þann kostnað að
hreinsa til. Þannig stóð bruna-
lóðin enn ófrágengin þremur
árum síðar 1918. Það var djúp
svört kjallara eða grunnhola f
jörðina, sem fylltist af vatni og
þótti hún smánarblettur á bæn-
um.
Hótel ísland stóð hins vegar
á sínum stað, en sá var hængur
þar á, að hótelreksturinn hafði
lagzt niður. Árið 1908 höfðu
fslenzkir góðtemplarar keypt
þessa háborg Bakkusar og hald-
ið mikla sigurhátíð af því til-
efnL Þeir hugðust reka áfeng-
islaust gisti og veitingahús. En
allar áætlanir þeirra féllu um
koll, því að stöðugur rekstrar-
halli var á fyrirtækinu. Svo að
þeir sáu sér ekki annað fært
en að leggja það niður og í
stað þess voru gistiherbergin
leigð út og ennfremur voru
þar fyrirtæki til húsa. Þar haföi
Oscar Clausen heildverzlun
sína og þar rak Jensen-Bjerg
verzlun sína, Vöruhúsið. Og öðr
mn boðlegum gistihúsum var
ekki til að dreifa.
Þegar dönsku samninganefnd-
armennimir komu með Islands
Falk til Reykjavíkur í júnflok
1918 bar fyrst fvrir augu þeirra
mestu og. stórkostlegustu fram-
kya^rnd, sem gerð hafði verið á
íslandi. Það var Reykjavíkur-
höfn. Sú framkvæmd hófst árið
1913 og var beitt stórvirkari
vinnuvélum, en þekkzt höfðu
nokkru sinni fyrr á íslandi.
Grjótnám var í Öskjuhlíðinni
og malamám var austantil f
Skólavörðuholtinu, Þar stóð
risavaxinn krani eöa moksturs-
vél, sem hét Kyklop, og era til
dæmis lægðimar milli Þorfinns-
götu og Snorrabrautar og þar
sem Heilsuvemdarstöðin stend-
ur að mestu hans verk. Tvær
jámbrautarlínur vora lagðar úr
Öskjuhlfðinni, önnur til vesturs
yfir núverandi flugvallarsvæði
og Melana vestur að Ánanaust-
um og hin var þar sem Snorra-
braut er nú og beygði síðan
vestur með sjónum þar sem
Skúlagatan er nú.
Þegar hér var komið sögu
höfðu hafnargarðar verið hlaðn-
ir aö mestu, en eftir var að fram
kvæma mikla uppfyllingu og
bar talsvert á jámbrautinni,
þar sem hún þaut um milli
hafnarinnar og Skólavörðuholts
Bílaöld var hafin í Reykjavík. Vinsælustu tegundimar hétu Ford og Overland.
ins á 30—40 km hraða og lét
eimpípuna stöðugt blása.
Reykjavfk var árið 1918 bær
með milli 16 og 17 þúsund íbúa.
Hún hafði tekiö feikilegan vaxt-
arkipp á f’Tsta áratug aldar-
innar. Þá hafði íbúatala hennar
næstum tvöfaldazt, hlaupið úr
6500 og upp í 12 þúsund. Þá
risu upp hin víðáttumiklu timb
urhúsahverfi við Njálsgötu og
Grettisgötu, við Þingholtsstræti
Miðstræti og Laufásveg, við
Lindargötuna, Tjarnargötuna og
húsin höfðu sprottið upp á svæö
inu kringum Vesturgötuna. En
síöan kom peningaleysiskreppa
og stöðnun í húsbyggingum og
ekki bætti það heldur úr skák,
þegar heimsstyrjöldin brauzt út
og timbur hækkaði í verði.
Enda var nú svo komið aö gífur
legt húsnæðislevsi var í bænum
og höföu veriö sett húsaleigu-
lög, sem bönnuðu að taka íbúð-
arhúsnæöi úr notkun og reglur
um hámarksleigu. Var þá oft
deilt um það, hvort húsnæði
væri íbúðarhæft, en á þann ein-
kennilega hátt, aö húsbyggjend
ur vildu fá kjallara dæmda ó-
íbúðarhæfa til þess að geta leigt
þá fyrir vörugeymslu, en bæjar
stjóm hélt því fram þrátt fyrir
raka og kulda að þetta húsnæði
væri vel íbúðarhæft.
Þótt almenningur hefði ekki
bolmagn til aö koma sér upp
íbúöum vegna peningaleysis,
var þó enn talsvert byggt í borg
inni og vora það ýmsir auö-
menn og fyrirtæki, sem þar
vora að verki. Sjálfur forsætis-
ráðherrann Jón Magnússon
byggði á þessum árum eitt glæsi
legasta og stærsta einbýlishús
í bænum, Hverfisgötu 21, sem
nú er eign Prentarafélagsins.
Og það var tímanna tákn, að
það var byggt úr steinsteypu.
Með steinsteypunni mátti
segja, að ný öld væri aö hefja

Yfirlitsmynd yfir Reykjavík 1918. Þar sést að skipaflotinn liggur fyrir festum í öryggi innri
hafnarinnar.
innreið sina. Ýmsar tilraunir
höfðu verið gerðar með stein-
steypu allt frá aldamótum, en
það var ekki fyrr en á heims-
styrjaldaráranum, sem hún sló
í gegn. Þá fyrst er fariö aö
beita ýmsum hagræöingaraðferð
um, hrærivélar era teknar í
notkun og gerð steypumóta
verður auðveldari. Það má segja
að sigurför steinsteypunnar hefj
ist á árabilinu 1914 — 1921 og
flest stórhýsi, sem þá vora gerð
svo sem Þórshamar við Vonar-
stræti, hús Jóns Þorlákssonar
í Bankastræti 11, Vatnsstígur 3
þar sem Borgarprent er nú, hús
Valdemars Paulsens á Klappar-
stíg og síðast Eimskipafélags-
húsið, sem byggt var 1921 og
settu þau talsverðan svip á bæ-
inn, þó gömlu timburhúsin væra
eftir sem áður ríkjandi f bæjar-
myndinni.
Það var einmitt áriö 1918,
sem lokið var einu mesta og
glæsilegasta steinsteypta hús-
inu. sem æ sfðar hefur sett mik
inn svip á Reykjavík. Það var
hús Nathans og Olsens, sem
r geneur venjulega undir
heitinu Reykjavíkurapótek. —
Þessi risastóra höll þótti þá átt-
unda furðuverk heims. Það var
eins og að koma inn f kon-
ungshöll, því að svo hátt var til
lofts í húsinu. Þá var það
skreytt listaverkum, höggmynd
af Heimdalli með lúöurinn og
myndum í tröppugangi af ýms
um stórmennum íslenzkrar
sögu. En þó vakti það kannski
einna mesta athygli, að húsið
var raflýst, því að komið hafði
verið fyrir f kjallara þess dfsil
mótor með rafal.
Reykjavík var í þá daga gas-
borg. Gasstöðin sem var mikið
mannvirki með stóram gas-
geymi stóð þá inni við Rauðar-
árstíg, þar sem nýja Lögreglu-
stöðin er nú að rfsa og gasið
var notað bæði til hitunar og
ljósa. En litla dfsilrafstöðin f
Nathans og Olsenshúsinu var
vottur þess, að menn gerðu sér
gasljósin ekki að góðu. Slíkar
framfarir höfðu orðið i raf-
tækjatækninni að nú var sýnt
að rafmagnið yrði Ijósakraftur
framtíðarinnar og áður en ára
tugur var liðinn hafði raf-
magnsstöðin við Elliðaár verið
reist og yfirleitt var rafmagn-
iö mjög tekið að verka á fmynd
unarafl manna. Stór erlend fé-
lög keyptu upp fossaréttindi.
Titan-félagið með ensku fjár-
magni hugði á virkjun Þjórsár
og danskt félag ..Fossafélagið
ísland" ætlaði að virkia Ljósa-
foss og leggja járnbrautir, en
allar slíkar stóráætlanir hrundu
í nýjum kreppum.
Ef borið er samah við nú-
tímann voru þessi ár gevsilega
erfið fyrir alj ðu manna Vöru
verð hafði hækkað mjög á strfðs
áranum. Almennt vöruverð
hafði þrefaldazt frá því í stríös-
-jun, olin sem ora svo
ómissandi f styrjaldarrekstrin-
um höfðu nífaldazt f verði. En
á sama tíma höfðu laun sáralftið
hækkað. Við sjáu msamanburð
inn við nútfmann með því að
bera saman, að tímakauDÍð var
70—80 aurar, en kílóið af smjöri
kostaði 7 krónur. Þó höfðu kjör-
in verið sæmileg á fyrstu tveim
ur áram strfðsins, þegar verð-
hækkanimar vora ekki orðnar
mjög miklar og vinna var nóg.
En á seinni hluta styrjaldarinn-
ar krei.pti mjög að og raunvera
leg ástæða þess var líklega sú
að Bretar sem kevntu afurðirn-
ar héldu kverkataki f íslandi og
þ’4n»”ðu afurðaverðið miskunn
arlaust niður.
Margháttaðar opinberar ráð-
stafanir þurftj að gera til að
tryggja vistir og bæta úr vand-
ræðum hinna fátækustu. Sér-
stök sendinefnd undir forustu
Thors Jensen hélt til Englands
til aö kría út kol og matvörur
og rætt var við fulltrúa ftala
um saltsendingar. Á sama tíma
og Jónj Magnússvni tókst vel
samninsaaerð við Dani fvlgdi
það oftast stjórnmálaferli hans
að margar óhennilegar fjármála
ákvarðanir voru teknar. Þannig
var veana kolaskortsins ráðizt
f það að kaupa surtarbrandsnám
ur norður á Tjörnesi fyrir 16
þúsund krónur og var bví fé ger-
samlega kastað á glæ. Og bað
var mikið gagnrýnt að árið 1918
var 73 þúsund krónum kastað f
atvinnubótavinnu viö að
sprengja grjót í Öskiuhlíöinni.
Að lokum verður svo að minn
ast á nýtt samgöneutæki sem
var mjög farið að setia svip sinn
á götulffið f Revkjavfk Það var
bifreiðin. öld bifreiöanna hófst
að ráði 1913 og fvrstu bifreiöa
lögin, bar sem ökunróf var til-
skilið vora frá 1915. Þá var
malbikun gatna hafin og var
verið að malbika Kirkjustræti
og Pósthússtræti op Laugaveg
upp að K’ narstfg. Þegar hér
var komið sögu voru 30—40
bflar f Revkiav'k og fr—»Ustu
gerðirnar voru Eord og Over-
land. Þeir voru nær allir opnir
fólksflutningabilar með tjald-
húsi yfir en þó voru nokkrir
vörubílar. Þeir voru hvarvetna
á ferðinni með skarki og mótor
drunum, Enn hö'ðu menn þó
tæplega áttað sie á notagildi
þeirra og bað var f rauninni
ekki fvrr en f snænsku vefkinni
sem það varð mönnum fyllilega
ljóst, hve ómissand; bessi tæki
vora. begar jæknar fengu bíla
til flutninga í læknisvitjunum
sfnum fram og aftur um bæinn
og auðveldaöi það mjög verk
heirra Na»sta ár TOfQ f->ustu
menn tumim ssmin rfl »ð taka
ökupróf og síðan hefur hifreið-
in verið allsrátðandi 1 þjóðlífs-
myndinni.