Vísir - 01.12.1968, Blaðsíða 9

ÞJÓÐHÁTÍÐARBLAÐ

En skammvinnur síldargróði og óræftir draumar,
um stóriðju, settu svip sinn á tímabilið
ingarlöndum? Lausleg íhugun
með einfaldri eðlisávísun segir
okkur, að það verði ekki fram-
kvæmanlegt. Það getur varla
leikið á tveim tungum, að ef við
ætlum að halda sömu lífskjör-
um og nágrannaþjóðir okkar og
ekki dragast aftur úr, þá er það
lífsspursmál fyrir þjóðina í nán-
ustu framtíð að finna efnahags-
kerfinu fleiri stoðir til að
standa á.
★
Það vildi svo einkennilega
til, að einmitt um þær sömu
mundir og ísland var að öðl-
ast fuilveldi fyrir fimmtíu ár-
um, voru á döfinni áætlanir um
stórkostlegar rafvirkjanir og
stóriðju á íslandi með aðstoð
erlends fjármagns. Þaö voru
meðal annars áætlanir Titan-
féiagsins, aðallega með ensku
fjármagni, um að virkja Þjórsá.
Hafði félag þetta og íslenzkir
umboösmenn þess þegar keypt
upp vatns og virkjunarréttindi
í ám og fossum og komu fossa-
málin þá oft til umræöu á al-
þingi, sérstaklega á þinginu
1919. En þar mættu þessar
virkjunaráætlanir útlendra
manna megnri andspymu, aðal-
lega frá íslenzkum þjóðemis-
sinnum, sem höfðu lært að elska
hina íslenzku fossa og náttúru-
fegurð í rómantískum kvæðum
Steingríms Thorsteinssonar og
gátu ekki hugsað sér að ofur-
selja þá útlendum auðhringum.
Þar kom það ekki að haldi þó
Hannes Hafstein hefði ort í alda
mótaljóðum sínum:
Sé ég í anda knör og vagna
knúða
krafti, sem vannst úr fossa
þinna skrúða.
Og ekki dugðu heldur draum
sýnir Einars Benediktssonar,
menn höfðu fengið illan bifur
á ógeðfelldu braski erlendra auð
jöfra með íslenzka náttúmfeg-
urð og auðlindir og andspym-
an gegn þessum áætlunum varð
því mjög sterk.
★
Það má i þessu sambandi
rifja upp nokkur orö úr ræöu,
sem Bjarni Jónsson frá Vogi
flutti á þingi um þessar mund-
ir. Þau sýna þá sterku and-
spymu, sem stóriðjuhugmynd-
imar mættu og áttu sinn þátt í
því, að fresta því um hálfa
öld að íslendingar gerðust stór-
iðjuþjóð og byggðu efnahag
sinn á fleiri fótum en fiskinum
úr hafinu. Þar sagði Bjarni m.a.:
„Hér býr fámenn og fátæk
þjóð i víðlendu landi. Það er
strjálbygjjt og samgöngur ófull
komnar. Ef stóriðia risi upp,
þá yrði i\ún til þess að draga
svo fólk frá landbúnaðinum, að
jarðir legðust í eyði, því að eng
inn væri til að reka þær. Fast-
eignir vrðu verðlitlar, að þeim
jörðum undanteknum, sem næst
lægju iðjuverinu. Þar mundu
nokkrar hræður hokra til að
fylla þarfir lýðsins, sem í verk-
smiðjunuro ynni.
Stórbændur hrökkiuðust af
höfuðbólum sínum og yrðu þjón
ar iðjuhöldanna. Þetta yröi af-
leiðing stóriðjunnar, hún Iegði
aðalatvinnuveg landsins i kalda
kol, gerði að engu menningu
vora og þjóðemi, því að varla
væri hægt að tala um oss sem
sérstaka þjóð. Gulliö rynni út
úr landinu og yki á áhð^efna-
manna úti í löndum, seiir hefðu
landið að féþúfu.
Erlendur verkalýður flyttist
inn í landið og afmannaöi ís-
lendinga. Fyrst mundi tekinn all
ur sá vinnukraftur, sem hér væri
að fá þar til sveitimar væru
tæmdar og landbúnaöurinn í
eyði.
Þaö yrði stóriöjunni ekki
nægilegt, að breyta bændaliði
landsins í iðnaðarlýð, heldur
rændi hún þá síðan þjóðeminu.
Flytja þyrfti inn milli 20 og 30
þúsund manns, auk þess sem
landbúnaðurinn yrði eyðilagður.
Þessir útlendingar hlytu að
raska jafnvæginu hér innan-
lands og ekki myndu þeir sætta
sig viö aö læra íslenzku sem
móðurmál, heldur færu þeir
eðlilega fram á að nota sitt eig-
ið mál bæði í skólum, lögsögu
o. fl.
Hver væri gróöinn fyrir ís-
lendinga þá? Þeir fengju aö
Iosna við þjóðemi sitt, sem þeir
hafa orðið að sitja uppi með
í margar aldir. Þeim gæti orðið
það afsökun á dómsdegi, að þeir
hefðu glatað þjóðerni sínu af ó-
sigrandi orsakamauðsyn, en
ekki af uppskafningshætti ein-
um.“
Þannig var reiðilestur Bjama
frá Vogi í Fossamálinu og virð-
ist öll þessi gífuryrði hans
skammsæ og afkáraleg í augum
nútímamanna. Verður þó að
taka fram, að hér helgaði til-
gangur meðalið, því að hann var
aðallega, að bjarga Sogsfossun-
um og berjast fyrir að koma
þeim í ríkiseign úr höndum
danska auðjöfursins H. N. And-
ersen. En um leið átti hann samt
sinn þátt i því, að vísu á-
samt fleiri orsökum, að allar
áætlanir og draumar um ís-
'lenzka stóriðju rannu þá út í
sandinn.
Eins og þá stóð á reyndist
heldur engin knýjandi nauðsyn
fyrir íslendinga að snúa sér að
stóriðjuframleiðslu. Þá voru
fiskimiöin full af gæðafiski og
golþorski og uppgripaveiði tog-
aranna varð upp úr stríðsáran-
um slík að það þekkja nú ekki
aðrir en aldnir sjómenn í minn-
ingadraumum sínum frá gömlu
dögunum.
í stað rafvirkjana og stóriðju,
sem á þeim byggöist, eignuðust
íslendingar líka um þessar
mundir aðra tegund stóriöju.
Þar var síldveiðin og sá iðnað-
ur, sem á henni byggöist, ann-
ars vegar síldarsöltunin, sem
að vísu er nokkurs konar iðn-
aður, það er gróf verkun hrá-
efnis, og á hinn bóginn síldar-
bræöslan, sem í stórkostlegu
magni sínu er sú starfræksla
sem stundum hefur getað nálg
azt erlenda stóriðju að hrika-
leik sínum. Fvrsta síldarbræðsl
an var reist á Siglufirði 1911,
en það var ekki fyrr en upp úr
1920, sem þessi iðnaður tók að
belgjast út. Á fyrri stríðsárun-
um var hins vegar framkvæmd
geysimikil sildarsöltun, enda
voru þá uppgripa síldarár, veidd
ust til dæmis 20 þúsund tonn
árið 1916, 12 þúsund ánð 1919
og 13 þúsund 1920. En strax á
eftir, sumarið 1920 kom hrunið
mikla, þegar síldin hrapaði í
verði um 40 prósent og Is-
lenzkur sjávarútvegur stóð
gjaldþrota eftir.
Það urðu örlög íslands, að
eignast enga venjulega stóriðju
með öraggri tilfærslu hráefna
og árvissri framleiðslu. Áætlan-
ir um stórvirkjanir hrundu, en
í staðinn eignuðust íslendingar
sitt ." larævintýri. Og fátt eða
ekkert hefur markað jafn djúp
spor í íslenzkt efnahagskerfi og
síldin, þessi hvikuli og svikuli
fiskur.
AT,ð eigum síldinni vissulega
stóra þakkarskuld að gjalda.
Henni eru að þakka flestir
stærstu velgengnistímar sem
yfir landið hafa gengið, auðvit-
að að undanskildum hemáms-
áranum. Hvenær sem hún hefur
viljað vera svo góð að láta veiða
sig hefur hagur gervallrar þjóð
arinnar og lífskjör hækkað, og
nýjasta dæmið um það eru vel-
gengisárin fyrir hálfum ára-
tug, þegar þjóðin lifði senni-
lega meiri hagsæld en hún hef-
. ur nokkru sinni fyrr þekkt.
En sá hængur hefur jafnan
fylgt síldinni, að hún hefur um
leið verið sá ótryggasti atvinnu
vegur, sem hægt er að hugsa
sér. Á þessu hefur þjóðin brennt
sig hvað eftir annað og það hef
ur ítrekað valdið hinum stærstu
bakslögum. Á þessu brennum
við okkur æ ofan í æ og er
þó eins og við viljum aldrei
læra af reynslunni. Og verst var
þetta reynsluleysi nú síðast, þeg
ar jafnvel hinir elztu og reynd-
ustu sjómenn vora famir að
trúa því, að héðan í frá myndi
síldin líklega aldrei bregðast,
nú væru uppfundin þau tæki og
veiðiaðferðir, sem trvggðu ár-
vissa aðfærslu hráefnis, þaö
voru bergmálsdýptarmælamir
og kraftblökkin, sem höföu ger-
breytt öllum aöstæðum. En þaö
fór sem fyrr og nú hefur síldin
tvö ár í röö brugðizt okkur
og það hefur enn einu sinni
skapað erfitt kreppuástand og
þjóðarfátækt.
Þegar Siguröur Eggerz lýsti
yfir fullveldi við Stjórnarráðs-
húsið 1918, lagði hann áherzlu
á það, aö nú byrjaði ný saga
íslenzku þjóðarinnar. Þessi
fimmtíu ár sem síðan hafa liðið
hafa verið brennd marki síldar-
ú- /intýrisins. Og það hefur ekki
aðeins haft bein áhrif á efna-
hagskerfi okkar í stórfelldum
afla- og tekjusveiflum, heldur
virðist sem síldin hafi greypt
sig inn í lífsskoðanir og sál þjóö
arinnar. Þar hefur stundum allt
orðið að víkja fyrir hinu ærsla
fulla síldarævintýri. Menn hafa
hlaupið tii eins og óðir væra i
hvert skipti, sem sildin kom að
Iandi, hlaupið frá orfi og ljá,
hlaupiö frá smábátaútveg og gef
ið frat í þorskinn. Við hlið síld-
arævintýrisins liggja víðsvegar
aðrar vænlegar atvinnugreinar í
rústum, annar bátaútvegur koðn
aði niöur á Austfjörðum I síð-
asta sildarævintýrinu og menn
hafa hlaupið frá hamrinum og
söginni, frá skólaborðinu, gefiö
lönd og leið fegurstu framtíðar
fyrirætlanir sínar, til að höndla
stórgróða síldarvörpunnar. Og
þá er þá heldur engin von að
menn hafi haft mikinn áhuga
á annarri stóriðju, sem var erf-
iðari og kostnaðarsamari og gaf
engar milljónahrotur, heldur
hægan, sígandi, öruggan ágóða.
Sildin hefur gengið í gegnum
sálarlíf og viðhorf manna til
vinnunnar. Hinn mikli síldar-
iðnaður gerir sára litlar kröfur
til vöruvöndunar eða gæða. Það
er bara að moka þessu hrá-
efni eins og hverjum öðrum
skít upp úr sjónum og síðan inn
í ofnana. Þannig hefur hún kom
ið þvert á allar kröfur hins eðli-
lega iðnaöarþjóðfélags, þar sem
það er vöravöndunin, hug-
kvæmnin, áhuginn og natnin í
stóra og smáu, sem úrslitum
ræður.
I áratugi hefur verið reynt
að byggja upp við hliðina á
síldariðnaðinum aðra tegund
síldariönaðar, þar sem ná-
kvæmni og vandvirkni verður
s^ sitja í fyrirrúmi, niðursuðu-
iðnaöinn. Og það þarf ekki að
koma á óvart, að þessar tilraun
ir hafa oftast orðið endaslepp-
ar. Hver skyldi nenna að sýna
natni við slíkt verk, þegar hann
getur farið út í næstu verk-
smiðjubyggingu og mokaö
gúanó fvrir sömu eða hærri
laun.
Og þó er þetta kjarni og fram
tíðarvon þjóðarinnar. Ef hún
ætlar að halda til jafns við aðr-
ar menningarþjóðir um lífskjör
og framfarir, verður hún að
leysa sig undan síldargróða
hugarfarinu og taka upn keppn-
ina á sama grundvelli’ vand-
virkni í framleiðslu, og iðnaðar-
þjóðimar eru orðnar lærðar og
þjálfaðar í. Þetta hlýtur að vera
kjarninn í þeirri nýju sögu is-.
Ienzku þjóðarinnar, sem nú er
að hefiast á öðrum aldarhelm-
ingi fullveldisins.
Þorsteinn Thorarensen.

framfara
Loksins er að því komið að draumur Einars Benediktssonar og annarra skáldhuga rætist
um stórvirkjanir og stóriðju. Hefst þar með nýtt tímabil með meiri festu og öryggi í íslenzk-
um stjómmáium?
á íslandi
9