Alþýðublaðið - 19.01.1966, Síða 8

Uppsalahréf irá Svövu Jakobsdáttur j
TVÆR NYJAR SKALDSOGUR
Uppsölum í janúar 1966.
NÝ skáldsaga eftir Per Olof
Sundman kom út í haust. Nefn-
ist hún Tvá dagar, tvá nátter,
(Norstedts), og er útkoma
hennar af mörgum talin einn
helzti bókmenntaviðburður hér
á sl. ári. Fyrsta bók Sundmans,
sem var smásagnasafn, kom út
1957. Síðan hefur hann stöðugt
unnið á og með skáldsögu sinni
Expeditionen (1962) aflaði
hann sér frægðar einnig erlend-
is. Sú bók hefur þegar komið
út á frönsku og í undirbúningi
mun vera þýðing á fleiri er-
lendar tungur. Fyrir skömmu
hlaut Sundman bókmennta-
verðlaun Sænsku Akademíunn-
ar. Þau verðlaun eru veitt ár-
lega og þ.vkja ærin viðurkenn-
ing þeim, er hlýtur.
Bókin Tvá dagar, tvá natter
fjallai- um leit tveggja manna,
kennara og lögregluþjóns, að
afbrotamanni, sem er á flótta
undan réttvísinni í eyðilegu,
snæviþöktu fjallalandslagi N.-
Svíþjóðar. Þennan söguþráð
hefur Sundman áður notað í
smásögunni Skytten og kvik-
myndinni Jakten, en þá kvik-
mynd gerði hann í fyrra í sam-
vinnu við annan. Ekki fer
fjarri, að manni komi í hug
kvikmynd við lestur bókarinn-
ar; að því stuðlar kannski fyrst
og fremst raunhlítur, hlutbund-
inn frásagnarhátturinn; öll at-
burðarás sögunnar er séð raun-
hæfum myndum. En reginmun-
ur er þó á kvikmyndinni og
bókinni að því leyti, að sagan
er sögð í 1. persónu. Það er
kennarinn, Olle Stensson, sem
segir söguna; beinlínis og ó-
beinlínis miðlar hann sínum
skilningi á atburðum og persón-
um.
Hvað er veruleikinn? Það er
efni, sem Sundman hefur alla
tíð fjallað um. Og þetta efni er
óaðgreinanlegur hluti af stil
hans, hlutbundnum frásagnar-
hættinum. í raun vitum við ekk-
ert um veruleikann nema það,
sem við sjáum, heyrum, þreif-
um á. Við vitum ekkert um það,
sem er undir yfirborðinu eða
hvort nokkuð dylst þar yfir-
leitt. Að því leyti er stíll Sund-
mans í ætt við þann stíl, sem
menn kenna gjarnan við Hem-
ingxýay.
„Stundum langar mann að
vita hvað einhver annar er að
hugsa eða brjóta heilann um.”
segir Olle Stensson á einum
stað.
„Maður getur auðvitað spurt
hann að því.
Kannski svarar hann. Þar
fyrir veit maður ekki hvað
hann er að hugsa — eða hvað
hann er að brjóta heilann um.
Maður veit aðeins hverju
hann svarar.”
í samræmi við þessa sannfær-
ing sína segir Olle Stensson
söguna. Hann er sannfærður
um, að hann sé að gefa hlut-
lausa og sanna mynd af atburð-
um og fólki. En einmitt hér
' gengur Sundman feti framar,
því að engir tveir menn skynja
veruleikann á sama hátt; eng-
ir tveir segja sömu. sögu án
þess að eitthvað beri á milli.
Og smám saman, næstum án
þess að lesandinn verði þess
var fyrr en eftir á, fær hann
einmitt gegnum veruleikaskyn
Stensons allt aðra mynd af
veruieikanum. Þrátt fyrir í-
trekaðar fullyrðingar Stensons
um heimsku og ragmennsku
lögregluþjónsins, Karls Olofs-
, sons, fær lesandinn í lokin allt
annað álit á honum, þó að
Sven Delblanc.
Stensson geti að öllu leyti stutt
skoðun sína raunverulegum at-
burðum. í huga lesandans er
það ekki heimska eða rag-
mennska, sem stjórnar gerðum
lögregluþjónsins, heldur mann-
úð, samúð með afbrotamannin-
um og næmleikur fjallamanns-
ins. Sá næmleikur stendur fyr-
ir sínu, þó að hinum ómennt-
aða Iögregluþjóni veitist erfitt
að tjá sig með orðum.
A hinn bóginn breytist einn-
ig sú mynd, sem Stensson gef-
ur af sjálfum sér. Skynsemd-
armaðurinn, sem hampar þekk-
ingu sinni og yfirburðum, verð-
ur þreytandi smámunaseggur,
athafnir hans stjórnast ekki af
karlmannlegum krafti og ró-
legri yfirvegun, heldur tillits-
lausri hörku, eigingirni og
mannfyrirlitningu.
Per Olof Sundman.
Þessi hárfína, nær ómerkj-
anlega breyting á viðhorfi er
meistaralega gerð; en hún er
gerð með næstum undirfurðu-
lega einföldum meðulum: með
því að láta sögumanninn vera
fulltrúa þeirrar manngerðar,
sem lesandinn sjálfrátt eða ó-
sjálfrátt tekur afstöðu gegn,
vekur Sundman tortryggni les-
andans jgagnvart Stensson. —
Lesandijin brýzt smám saman
undan [ áhrifavaldi Stenssons
sem hlútlauss sögumanns; af-
leiðingin verður sú, að lesand-
inn fær víðari yfirsýn, annan
skilning en sögumaður ætlast
til. Veruleikaskyn lesandans
færist ' að lokum út fyrir
þrönga skynjun Stenssons, þótt
hann sjái alla tíð með augum
hans, og sver sig frekar í ætt
við alskyggnt auga kvikmynda-
vélarinnar.
Um afbrotamanninn fáum við
harla lítið að vita. Hann neit-
ar að segja til nafns síns og
engin skjöl ber hann á sér, sem
gefið gætu raunhæfar upplýs-
ingar. Þeir geta ekki einu sinni
verið fullkomlega öruggir um,
að þeir hafi náð réttum manni.
í raun vita þeir aðeins, hvern-
ig hann lítur út, hann er hærri
en Olle Stensson og breiðari
um herðar en Karl Olofsson.
Og jafnvel af útlitinu er ekki
hægt með góðu móti að gizka
á aldur hans.
Mennirnir þrír dveljast sam-
an heila nótt í fjallakofa. Olle
og Karl skiptast á um að vaka
yfir fanganum. Til átaka kqm-
ur milli fangans og Karls; það
eru hrottaleg átök, sem Stens-
son er valdur að í þeirri trú,
að það hafi verið óhjákvæmi-
legt. í bókarlok eru þeir litlu
nær hver um annan; nafngiftir
og nafnleysi eru að því leyti
jafnmáttvana tæki til skilnings.
HOMUNCULUS.
Sagan Homunculus eftir
Sven Delblanc, sem út kom í
haust hjá Bonniers, hefur vak-
ið geysiathygli. Þetta er þriðja
skáldsaga Delblancs; fyrir
fyrri bækur sínar, Eremitkráft-
an (1962) og Prástkappan (19-
63) hlaut hann mikið lof gagn-
rýnenda og þykir nú einna á-
hugaverðastur yngri rithöfunda
í Svíþjóð. Á sl. ári varði hann
doktorsritgerð við Uppsalahá-
skóla, sem fjallaði um Gustav
III. og hirðskáld hans.
Titillinn Homunculus leiðir
hugann að efnafræðingum mið-
alda, sem gerðu tilraunir með
sköpun manns eftir efnafræði-
legum leiðum; þá mannveru
nefndu þeir einmitt homun-
culus.
Homunculus er í rauninni
byggð upp sem reyfari eða
njósnasaga. Sebastian Verdén,
fyrrum kennara í efnafræði,
tekst að skapa mann. Tilraun-
ir sínar gerir hann í baðkar-
inu; hráefni eru m. a. kalk og
joð, járn og brennisteinn, eig-
ið þvag og blóð og síðast en
ekki sízt dropi af dularfullum,
rauðum vökva, sem Sebastian
hefur komizt yfir hjá meistara
sínum. í þessum dropa felst
hin lifandi trú; efnafræðin ein
nægir ekki.
Stórveldin í austri og vestri
heyja æðisgengið kapphlaup
til að ná af honum leyndarmál-
inu. Það kapphlaup er háð af
miskunnarleysi bæði út á við
og innbyrðis; nokkur mannslíf
eru einskis virði, þegar um er
að ræða að tryggja heimsyfir-
ráð. Hernaðaryfirvöld Sví-
þjóðar skírskota til þjóðholl-
ustu Sebastians, Ieyndarmál
hans sé bezt komið hjá hinum
friðelskandi og hlutlausu Sví-
um. Þeir eygja þarna mögu-
leika að vinna bug á fólkseklu
í atvinnulífinu og treysta varn-
arher sinn. En Sebastian hefur
ekki skapað mann stórveldum
til framdráttar. Að því leyti er
enginn greinarmunur gerður á
Svíum, Rússum og Bandaríkja-
mönnum. „Vald þitt er góð-
viljað og lítið,” segir Sebastian
við forsætisráðherra Svíþjóð-
ar, „vegna þess að Svíþjóð er
lítið land. En ef þú eignaðist
leyndarmál mitt, fengir þú
mikið vald til umráða, eða rétt-
ara sagt, mikið vald fengi um-
ráð yfir þér, og mikið vald
mundi kannski breyta þér.”
Kýklóparnir, þessir fulltrúar
stórþjóðanna, sem keppa um
heimsyfirráðin, ógna mannkyn-
inu. Samkvæmt lífsformúlu
þeirra eru menn dregnir í
dilka, gefin nöfn, neytt upp á
þá skoðunum. Kýklóparnir hafa
míkrófónsauga á hverjum
manni. Þeir, sem þykjast
greina ákveðinn tilgang í gerð-
um þeirra og áætlunum, eru
eingöngu hlægilegir. Sebastian
er maðurinn, sem stendur einn,
öllum óháður. Möguleikann til
björgunar hefur hver maður í
sér, ef hann aðeins stendur
einn og afneitar allri þjónustu
við kýklóparia. „Þess vegna
stend ég einn um nótt í bað-
herbergi mínu og reyni að
skapa mann, sem ég get sett
fram fyrir ykkur sem ögrun,
Framhald á 15. síðu.
Orson W
ORSON WELLS varð fimmtugur
í fyrra og ætiaði hann að halda
upp á afmæii sitt með því að
frumsýna siöustu mynd sína á
kvikmyndahádðinni í Cannes það
ár, en myndin heitir Chimes at
Midnight. En eins og oft hefur
komið fyrir Wells áður varð hann
að hætta myndatökunni í miðju
kafi vegna fjárhagsvandræða og
varð hún ekki tilbúin í fyrra
en vonir standa til að hún verði
fullgerð fyrir kvikmyndahátíðina
í Cannes í hau_t. Orson Wells hef
ur ekki valið höfund að handriti
sínu af verri endanum en hann er
William Shakespeare Chimes at
Midnight er byggð á atriðum úr
fjórumj leúkritum Shakespeares,
Þau eru Hinrik II. og I. og II.
hluti Hinriks IV. og The merry
wives of Windsor. Þessum fjór-
um leikritum kemur Falstaff fyrir
og gerir hann úr þeim eina og
sömu persónuna og leikur auðvitað
sjálíur Falstaff. Wells stjórnar
sjálfur kvikmyndatökunni. Falstaff
er með einhverja stærstu ýstru
sem sést hefur, sítt hvítt hár og
falskt nef, en Wells lætur stækka,
á sér nefið í öllum kvikmyndum
sem hsnn leikur í. Kvikmyndatak
an hófst veturinn 1964 nálægt
Barcelona og hefur síðan verið
haldið áfram víða um Spán með
löngum og mörgum töfum. Valdir
leikarar eru í hverju hlutverki.
Eins og áður er sagt leikur Wells
sjálfan Fal taff. í hlutverki Hin
riks IV. er John Gielgud, Marina
Vlady leikur L,dv Percy, Jeanne
Moreau leikur Doll Tearseet, Marg
aret Rutherford leikur veitinga
konuna Quicklv og Keith Baxter
fer með hlutverk Hal prins. Leík
konurnar koma allar fram ófarðað
Orsota Wel'ls er vörpulegur maður
veriki Quickly veiíingakonu.
8 19- lanúar 1966 - ALÞÝÐUBLAÐIÐ