Dagur - 26.09.1998, Blaðsíða 7

LAUGARDAGUR 26. SEPTEMBER 1998 - 7
jy^ur.
RITSTJÓRNARSPJALL
Einhvern tíma í fyrravetur rölti ég
inn í Bókval á Akureyri og keypti
mér eintak af tímaritinu Foreign
Affairs. í blaðinu var grein eftir
einn ritstjóra þess, Fareed
Zakaira, sem varkti forvitni mína -
titill greinarinnar var eitthvað svo
ögrandi. Greinin hét „The Rise
of Illiberal Democracy". Ef við
þýðum hugtakið „liberal democ-
racy“ sem „borgaralegt Iýðræði"
mætti þýða greinartitilinn sem
„Uppgangur andborgaralegs lýð-
ræðis“. I stuttu máli gekk greinin
út á að benda á, að vestræn ríki,
einkum Bandaríkin, gerðu mikið
úr því að skilyrða ýmis konar að-
stoð við ríki í öðrum og þriðja
heiminum við það að þessi ríki
tæku upp lýðræðislega stjórnar-
hætti. Lýðræði væri orðið eins
konar lausnarorð sem þróunarríki
þyrftu að kunna til þess að verða
gjaldgeng í klúbb velmegunar og
vestrænnar velvildar. Hins vegar
segir Zakaria að sú tegund lýð-
ræðis sem krafist er að tekin sé
upp, sé yfirleitt hol að innan.
Menn einblýndu á það eitt hvort
kosningar hefðu farið fram og
hvort atkvæðisréttur væri al-
mennur. Rík tilhneiging væri til
að setja samasemmerki á milli
kosninga og lýðræðis, sem sé í
raun hrapaleg mistök.
Borgaralegt lýðræði
Borgaralegt Iýðræði væri mildu,
miklu meira en almennar kosn-
ingar þar sem meirihlutinn fengi
(hugsanlega) að tjá skoðun sína.
Það sé flókið þjóðfélagskerfi þar
sem valdinu er skipt, gagnkvæm
eftirlitskerfi ólíkra yfirvalda hvers
með öðru eru byggð inn í kerfið,
réttindi og skyldur eru skilgreind
og réttur minnihlutans er ekki
fyrir borð borinn. Utfærsluna á
kerfi af þessu tagi má m.a. rekja
aftur til hugmyndavinnu frum-
kvöðlanna í myndum bandaríska
þjóðfélagsins, manna eins og
Madisons og Jacksons. Zakaria
bendir á að í aðþjóðasamfélagi
nútímans sé í raun enginn val-
kostur við lýðræðið. En hann
segir líka að yfirborðsleg skil-
greining á lýðræði, sem einhverri
einfaldri meirihlutakosningu, þar
sem alla innviði borgaralegs lýð-
ræðis vantaði væri afar gölluð.
Slíkt væri „andborgaralegt Iýð-
ræði“ sem fyrr eða síðar myndi
snúast gegn borgununum og
hrynja. Koma óorði á Iýðræðið
rétt eins og rónarnir á brennivín-
ið.
Lýðræði öruggt fyrir
heimian
Niðurstaða hans er því sú að í
stað þess að gera það að köllun
sinni að fjölga Iýðræðisríkjunum,
bijóta ný lönd undir andborgara-
legt lýðræði, ættu Vesturlönd og
Bandaríkin sérstaklega að reyna
að stuðla að styrkingu borgaralegs
Iýðræðis í þeim Iöndum sem þeg-
ar hafa játast undir Iýðræðis-
skipulagið. Lýðræðið segir Zak-
aria vera vandmeðfarið fyrirbæri,
sem auðvelt er að skemma. Hann
lýkur grein sinni á því að vitna til
þess að Woodrow Wilson Banda-
ríkjaforseti hafi talið það sitt höf-
uðverkefni um síðustu aldamót
að gera heiminn öruggan fyrir
lýðræðið. Zakaria
vill að um næstu
aldamót verði
markmiðið
sett á að gera
lýðræðið ör-
uggt fyrir
heiminn!
A víðar við
Mér þótti Zak-
aria nálgast mál-
in frá athyglis-
verðu sjónarhorni
og grein hans
vera eftirminnileg
áminning um
hvað maður
hugsar lítið um mik-
ilvægi hugtaksins borg-
aralegt Iýðræði. Þrátt
fyrir það velti ég þessu
satt að segja ekki frekar
fyrir mér lengi vel. Nú
síðsumars hefur þessi
grein þó í auknum mæli
verið að sækja að mér og
þá einkum út af þessu
með hversu vandmeðfarið
lýðræðið er. Sannleikurinn er sá
að þótt grein Zakaria um and-
borgaralegt lýðræði Ijalli í raun
um ríki þar sem lýðræði hefur
verið tekið upp á síðustu árum
eða áratugum, þá á áminning
hans nefnilega líka við um ríki
sem telja sig standa föstum fótum
í hefð hins borgaralega lýðræðis.
Tvö mál koma upp í hugann.
Hvort um sig eru dæmi um það
að grundvallaijafnvægið milli
ólíkra hluta ríkisvaldsins virðist
hafa farið úr skorðum. Annað
dæmið er í Ameríku og hitt hér
heima.
einstaklinginn Clinton
mannréttindum. Og
er þá skörin farin
að færast upp á
bekkin ef sjálft
bandaríska lýðræðis-
kerfið er komið
inn á braut
hins and-
borgaralega
Iýðræðis
sem Zakar-
ía varaði
við. Það
virðist
því
vera
víðar
verk
að
vinna,
en í
Þriðja
heim-
inum
við að
gera lýðræð-
ið öruggt fyrir
heiminn á nýrri
öld!
Það er meira sem felst í lýðræðis-
hugtakinu en spurningin um kosn-
ingar. Myndin fyigir grein Fareed A
Zakaria í Foreign Affairs.
Gagnagnumiir
Annað mál sem fær
mig til að velta títt-
nefndri tímarits-
grein fyrir mér
varðar fyrirsjáan-
Iega málsmeðferð á
gangagrunnsfrum-
varpinu í stjórnkerf-
inu og á Alþingi. I
því tilfelli snúa mál-
in þveröfugt við það
sem þau gera hjá
Clinton. Þar er það
framkvæmdavaldið
sem er í ekilssætinu
og virðist ætla að
stýra frumvarpinu
styrkri hendi í gegn-
um þingið. Þingræð-
iskerfið okkar gerir
vissulega ekki
jafn skýran
greinar-
mun á lög-
gjafarvald-
inu og
fram-
kvæmda-
valdinu og
kerfið í
Banda-
ríkjun-
um gerir.
En þarna
Lewinsky-inálið
Lewinsky-málið er dæmi um það
hvernig framkvæmdavaldið er
nánast ofsótt af eftirlitsaðila
þingsins fyrir sakir og af ástæðum
sem í sjálfu sér hafa ekki bein
áhrif á stjórnun ríkisins eða vel-
ferð þegnanna. Eftirlitskerfið
sem er innbyggt í hið bandaríska
lýðræði hefur alltaf verið þar sér-
staklega virkt, enda mikið lagt í
þann hornstein strax í upphafi.
Hins vegar er það síður en svo
gefið að hinn sérstaki saksóknari
hefði þurft að keyra málið áfram
með þeim hætti sem gert hefur
verið. Kannski má segja að inn-
viðir hins borgaralega Iýðræðis
hafi verið nýttir til hins ýtrasta í
pólitískum tilgangi. Leikreglurnar
voru vissulega skýrar og það er
augljóslega í anda gagnkvæms
eftirlits mismunandi hluta ríkis-
valdsins að forsetinn komist ekki
upp með hvað sem er. En það er
þetta með gagnkvæmnina sem
skiptir hér öllu.
Eftirlitsaðilinn má ekki heldur
komast upp með hvað sem er og
það er freistandi að taka undir
með heldur óembættismannslegri
yfirlýsingu sendiherra íslands í
Washington að búið sé að svipta
á þó að vera mikill greinarmunur
á, enda grundvallaratriði til að
kerfið geti talist borgaralegt lýð-
ræði. Að vísu er það er ekki bein-
línis frumlegt að fara að tala um
að þingið hér á landi sé veikt
gagnvart framkvæmdavaldinu.
Það er oft talað um Alþingi sem
afgreiðslustofnun fyrir ríkisstjórn-
ina, auðsveipan þjón ráðherranna
o.s.fr. Eflaust er það að hluta til
rétt, en á seinni árum hafi menn
þó verið að reyna að sýna ákveðið
sjálfstæði t.d. með færslu ríkis-
endurskoðunar undir þingið og
tilkoma stjórnsýslulaga hefur Iíka
sett framkvæmdavaldinu ákveðin
takmörk í geðþóttanum. Og fleira
mætti tína til.
Ögrandi tengsl
En í gagnagrunnsmálinu verður
þessi veikleiki þingsins eitthvað
svo óvenju áberandi - kannski
vegna þess að málið hefur valdið
miklum og almennum deilum í
þjóðfélaginu. Til viðbótar koma
svo hreint ótrúlega bein og
ögrandi tengsl milli fram-
kvæmdavaldsins, sem leggur
fram lagafrumvarpið og eins
stærsta og sterkasta hagsmuna-
aðilans í málinu. Það er einfald-
lega ein af þessum fjölmörgu
innri stoðum borgaralegs lýðræð-
is að stjórnvald fer með almanna-
hagsmuni og skilgreinir ekki
hlutverk sitt út frá sjónarmiðum
einhvers tiltekins sérhagsmuna-
aðila né blandar honum inn í
málsmeðferðina. Ef slíkt gerist
er það raunar í flestum tilfellum
einfaldlega kallað spilling. Sér-
staklega hlýtur slíkt að orka tví-
mælis ef um viðkvæm og um-
deild mál er að ræða. Engum
dylst að sambandið milli Is-
lenskrar erfðagreiningar og heil-
brigðisráðuneytisins er náið.
Gagnagrunnsfrumvarpið er
samið að frumkvæði ÍE og það-
an er stór hluti textans lfka kom-
inn. Fulltrúar ÍE koma fram á
kynningarfundum og ráðstefnum
um frumvarpið eins og þeir hafi
sömu stöðu og ráðuneytismenn-
irnir og sumir forystumenn fyrir
kynningu frumvarpsins flytja sig
um set í miðjum klíðum og hætta
að þyggja laun hjá ráðuneytinu
og fara á launaskrá hjá ÍE. Tals-
maður ráðuneytisins kemur síð-
an ítrekað fram og segir ýmist
ekkert athugavert við þessi tengsl
eða þá að hann neitar þeim alfar-
ið rétt eins og þjóðin sé allt í
senn sjónlaus, skynlaus og vit-
laus. Og þingmenn eru meðvirk-
ir í málinu því „hagsmunirnir eru
svo miklir og tækifærin svo stór-
kostleg". Það skiptir ekki öllu
hvernig málið er meðhöndlað
bara ef peningarnir koma í kass-
ann. Þess vegna mun frumvarpið
líka fljúga í gegnum þingið.
Ef potturm er stór!
Nú kann vel að vera að sérhags-
munir íslenskrar erfðagreiningar
eigi samleið með íslenskum al-
mannahagsmunum eða jafnvel
hagsmunum alls mannkyns. Það
er hins vegar ekki aðalatriði
málsins. Aðalatriðið er að menn
eru tilbúnir til að þverbrjóta
grundvallarreglur um hvenig á að
meðhöndla mál samkvæmt leik-
reglum hins borgaralega Iýðræðis
- bara ef Iottópotturinn er nógu
stór. I mínum huga er þetta al-
varleg áminning um að hér kunni
að vera styttra í gatnamót hins
borgaralega og andborgaralega
lýðræðis en við höfum viljað vera
láta. Það er merkilega stutt í
Þriðja heiminn!
Fareed Zakaria telur það brýnt
verkefni á nýrri öld að styrkja
innviði borgaralegs lýðræðis í
heiminum - „að gera lýðræðið ör-
uggt fyrir heiminn" eins og hann
orðaði það. Þó hann hafi fyrst og
fremst verið að hugsa um annan
og þriðja heiminn þá er greinilegt
að áminning hans á við víðar,
bæði í sjálfum Bandaríkjunum
og ekki síður hér heima á íslandi.