Dagur - 02.12.1998, Blaðsíða 4

20-MIÐVIKUDAGUR 2. DESEMBER 1998
Thyytr
MENNINGARLÍFIÐ í LANDINU
Dagur B. Eggertsson er
ungur maður, komungur,
en þess sér ekki stað í
bókinni Steingrímur Her-
mannsson, fyrra bindi,
sem er komið út hjá
Vöku-Helgafell. Fyrir-
fram gerði ég hálfpartinn
ráð fyrir flýtisblaða-
mennsku á textanum og
bókinni. Það er ekki
vegna þess að ég vantreysti Degi heldur
vegna þess að tíminn sem hann hefur haft
er ótrúlega stuttur. En bókin er mikið
meira en góð blaðamennska í bók. Hún er
góð og skemmtileg bók og mikilvæg sam-
tímaheimild um stjórnmálamann sem hef-
ur búið í fremstu víglínu íslenskra stjórn-
mála Iengur en nokkur annar maður á
þessari öld, ýmist sem beinn þátttakandi
eða sem áhofandi í þjóðhöfðingjastúkunni
næst sviðinu. Sá sem byijar að lesa bókina
um Steingrím hættir því ekki; hún er svo
Iipur í framvindu sögunnar og á köflum
spennandi. Og hún Iýsir Steigrími vel.
Hann er lifandi kominn í bókinni.
EftMæti
Það uppeldi og eftirlæti sem Steingrfmur
Hermannsson bjó við í bernsku sinni er
ótrúlegt og í rauninni ólýsanlegt. Það er
nærri óskiljanlegt að Steingrímur skuli
hafa orðið að þeim manni sem hann varð
með öllu þessu eftirlæti. Nema skýringin
sé keppnisskapið og sigurviljinn sem hon-
um var innrætt á ungum aldri. Hann segir
frá því (bls. 38) þegar hann lenti barn í
ryskingum við jafnaldra sinn. Hermann
spurði son sinn: Komstu á hann höggi? Já,
sagði barnið. Fékk hann blóðnasir, spurði
forsætisráðherrann son sinn: Já, sagði son-
urinn. Þá ætti þetta nú að vera í lagi, sagði
faðirinn.
Steingrímur ólst upp í mörg ár bernsku
sinnar í ráðherrabústaðnum og bjó þar
um sig í öllu húsinu nema aðalstofunum:
lá nærri að hann sprengdi sjálfan ráð-
herrabústaðinn í loft upp. Vorið 1940 var
hann, 9. maí, á Laugarvatni með föður
sínum sem var að fylgjast með skotæflng-
Steingrímur Hermannsson sér sjálfan sig sem stjórnmálamann æviniega í samanburði við föður
sinn, segir Svavar Gestsson í ritdómi sínum um ævisögu Steingríms. Hér er Steingrímur í fangi
föður síns.
fyrir virkjunum og iðjuverum á íslandi og
tók sæti í ráðherranefnd um álverið í
Straumsvík. Þetta gerði ég sannarlega á
viðreisnarárunum" (bls. 295). Þannig
tekst Steingrími á sinn hátt að komast frá
umdeddustu málum aldarinnar og er
vafasamt að margir hefðu gert það betur.
Kaflarnir hér á undan um stóriðju og her
eru innskot í ævisöguna koma í lokin eins
og mórölsk niðurstaða; „... moralen er ...“
Samskonar predikun birtist um Samein-
uðu þjóðirnar og Öryggisráðið (bls. 213).
Og stundum leyfir hann sér að senda
Framsóknarflokknum afar sérstakar
kveðjur eða skot:..Framsóknarflokkur-
inn hefur lengst af verið sá flokkur sem
helst hefur kennt sig við félagshyggju og
þykir mér undarlegt að undanfarin miss-
eri hafa forystumenn flokksins forðast að
nefna það orð“ (bls. 196).
Ósammála
Steingrimur fjallar svona um endalok
vinstri stjórnarinnar 1958: „Eg er eindreg-
ið þeirrar skoðunar að slit vinstri stjórnar-
innar hafi verið afdrifaríkari en almennt er
viðurkennt. Segja má að með henni hafi
Iokið einu alvarlegu tilrauninni sem gerð
hefur verið á Islandi til að veita samtökum
Iaunafólks beina aðild að landstjórninni.
Eftir daga vinstri stjórnarinnar hefur slík-
um hugmyndum ekki verið hreyft. Enginn
hefur viljað enda í sporum föður míns á
Alþýðusambandsþinginu árið 1958. Það
eina sem líkja má við þetta á síðari árum
er samstarfið í undanfara þjóðarsáttar-
samninganna 1990. Þá var þó fremur um
að ræða samkomulag ríkisstjórnarinnar,
vinnuveitenda og verkalýðshreyfingarinnar
en að stofnanir verkalýðshreyfingarinnar
hafi haft bein áhrif.“ Höfundur þessa texta
er ekki sammála þessari niðurstöðu. Hann
telur að verkalýðshreyfingin hafi haft bein
áhrif á stjórnirnar 1978 til 1983. Um það
verður hins vegar ekki íjallað nánar hér því
það yrði allt of langt mál.
Það er gaman að mörgu í bókinni með-
al annars frásögnunum af því þegar þeir
synir Eysteins og Hermanns, félagi Eyjólf-
ur, glímdu og standlampinn fór í Tjarnar-
Alveg eins og Steingrímur
um lögreglunnar. Krakkinn, 11 ára, fékk
að skjóta í flöskur og svo fékk hann að
arka með riffil um öxl á gúmmískónum
bísperrtur um svæðið. ....marseraði al-
varlegur um í gúmmískóm og vetrarúlpu
með húfi á höfði og allt of stóran óhlaðinn
riffil um öxl.“ Þeir feðgar lögðust svo til
svefns um kvöldið en voru vaktir seint og
þeir héldu af stað til Reykjavíkur á björtu
vorkvöldinu í ráðherrabflnum. Sem þeir
nú aka undir Ingólfsfjalli sjá þeir gæsa-
hóp og strákurinn biður um að fá að fara
út og gá hvort hann hitti eina gæsina. Vel
að merkja var Hermann að fara að taka á
móti fyrsta innrásarliði Breta til íslands í
seinni heimsstyrjöldinni. Er varla hægt að
hugsa sér brýnni erindi eins forsætisráð-
herra og þeim mun minni líkur til að
hann megi vera að því að sinna dyntum í
krökkum. En Hermann lét bflstjórann
stoppa. „Lét faðir minn það eftir mér og
leyfði mér að skjóta" (bls. 72). Föður síns
naut Steingrímur oft og hann dregur enga
dul á það. Hann keypti jeppa þegar þeir
voru skammtaðir eins og dýrasta gull á
nafni bónda í Borgarfirði og segir frá því
blygðunarlaust! Hann hefur vafalaust
einnig notið föður síns er hann var ráðinn
verkfræðilegur ráðgjafi utanrfldsráðherra
er hann kom frá Bandaríkjunum, var
sendur á vegum atvinnumálanefndar til
Bandaríkjanna eða á végum ríkisstjórnar-
innar til Bandaríkjanna að kynna sé hús-
næðismál. Eða verður forstjóri Rannsókn-
arráðs kornungur maðurinn. Hann segir
það reyndar eins skýrt og hægt er að
hann hafi notið föður síns eins og þegar
hann byggði á Arnarnesinu: ...... í þeim
lántökum hef ég eflaust notið föður míns.
En með þessu er höfundur ritdómsins
ekki að segja að Steingrímur Hermanns-
son hafi ekki unnið fyrir því trausti sem
honum var sýnt af föður sínum og öðrum.
Þvert á móti var það svo að hann stóð
undir þeim væntingum sem gerðar voru
til hans ekki síst af Hermanni. Samband
þeirra feðga var algerlega óvenjulegt. Það
byggðist ekki bara á umfjöllun um Ijármál
og frama. Það byggðist líka á persónuleg-
um bréfuðum ráðleggingum. Jafnvel í
ástamálum og kynferðismálum.
Frá hægri
Það kom snemma í ljós í tíð Steingríms að
í honum var forystueðli. Það sést til dæmis
vel í frásögninni af Röskum drengjum.
Það kom síðar í Ijós á öðrum sviðum og
skilaði Steingrími að lokum við óvenjulega
aðstæður í stól forsætisráðherra vorið
1983.
Eitt af því sem kemur mér á óvart við
lestur bókarinnar er að Steingrímur virð-
ist hafa togað í föður sinn frá hægri. Ég
hafði ekki áttað mig á því áður. Þeim mun
meiri verður að vísu aðdáun mín á Her-
manni sem vinstri sinnuðum stjórnmála-
manni. Steingrímur viðurkennir að hann
hafi verið andstæðingur vinstri manna
eins og hann segir í lýsingu sinni á
McCartyismanum í Bandaríkjunum: .......
andkommúnismi var landlægur og fáir
mæltu vinstri mönnum bót. Þar var óg
engin undantekning" (bls. 143). Og þegar
Alþýðubandalagið náði undirtökunum í
verkalýðshreyfingunni sendi Steingrímur
föður sínum þessi skilaboð: „Er ekki eina
ráðið að stofna strax nýtt Alþýðusamband
og stimpla þetta kommúnístískt? Getið þið
ekki fengið þessa Krata sem þið hafið til
þess?“ Hann segir líka um vinstri stjórn-
ina 1956 til 1958: ... ég óttaðist aukin
áhrif kommúnista í stjórninni." Eins tog-
aði hann í Hermann úr frjálshyggjuáttinni
þegar kom að verslunar- og viðskiptamál-
um. Saga hans af ísbarnum og Pálma í
Hagkaupum er kostuleg og lýsandi fyrir
þessa tíma.
Herinn
Það er afar fróðlegur kaflinn um samskipt-
in við herinn þar sem Steingrímur reynist
hafa verið mjög tengdur því er stjórnar-
flokkarnir þá eins og nú, Framsóknarflokk-
ur og Sjálfstæðisflokkur skiptu með sér því
sem var fært upp úr kjötkötlunum. Um
hermangsfyrirtækin segir hann hreinskiln-
islega: „...samsetningu fyrirtækjanna má
nefna sem dæmi um hina svonefndu
helmingaskiptareglu Framsóknarflokks og
Sjálfstæðisflokks" (bls. 171). Hann segir
skemmtilega frá sumum átökum kalda
stríðsins eins og í kaflanum um „kyneitur"
og „frygðarpillur". Hann segir frá því er
Hermann hótaði að láta herinn fara:
„...gáfu þeir ekki eftir fyrr en fulltrúar rfk-
isstjórnarinnar þar á meðal faðir minn
höfðu látið skína í að varnarsamningnum
yrði sagt upp að öðrum kosti" (bls. 170).
Og svo að Iokum í umfjöllun sinni um her-
inn: „Eg var og er hins vegar sammála föð-
ur mfnum um það að hér eigi ekki að vera
her á friðartímum. Það er niðurlægjandi
fyrir okkur Islendinga hvernig við höfum
gengið betlandi fyrir dyr Bandaríkjanna og
Nató á síðustu árum til að biðja þá
lengstra orða að halda hersveitum sínum
hér áfram þegar þeir telja sjálfir skynsam-
legast að láta þær fara. Það er háðung“
(bls. 173). Þessi lýsing Steingríms fyrrver-
andi utanríkis- og forsætisráðherra er
stórtíðindi um samskiptin við herinn.
Stóriðjan
Þá dregur hann glöggt fram að hann var
frumkvöðull stóriðjunnar hér á Iandi og
dregur málið svo saman svona í lokin:
„Á haustdögum árið 1997 ætlaði allt
um koll að keyra vegna áhuga míns á um-
hverfismálum eða afskiptum mínum af
þeim málaflokki eins og sumir kusu að
kalla það. í þeirri orrahríð virtist ég vera
nær eini framsóknarmaðurinn sem hefði
efasemdir um gildi stóriðju og ný álver.
Hafði þá taflið heldur betur snúist við frá
því ég gekk gegn forystu flokksins talaði
götunni sem endaði svo með því að Stein-
grímur varð formaður FUF og sneri sér
að stjórnmálum. Fróðlegt er einnig að sjá
getið um mikilvægan hlut Þráins Valdi-
marssonar í þessu sambandi. Þannig eru
ótalmargir stórskemmtilegir þættir í bók-
inni. Og svo hvernig hann sér sjálfan sig
sem stjórnmálamann ævinlega í saman-
burði við föður sinn: Þannig var samsvör-
un milli síðustu kosningabaráttu Her-
manns og Steingríms af því að í kosning-
unum 1991 og 1963 var tekist á um aðild
að Evrópubandalaginu, segir á einum
stað.
Pólitísku skotin eru stundum óþarflega
gagnsæ í ritinu, eins og pólitískir leiðarar
frekar en ævisaga. Predikunarkaflarnir
eru ekki nægilega góðir. Þar finnst mér að
ævisöguritarinn hefði þurft að hafa aðeins
betri tök á frásögumanni. Bókin er ævi-
saga ekki pólitískt barátturit í núinu.
Texti bókarinnar er ekki fullkomin og
hefði þurft að lesast yfir einu sinni enn.
Dæmi: „Prófessor Bauer eða Páll eins og
við kölluðum hann stundum var jarðeðlis-
fræðingur að mennt. Hann lauk þó aldrei
doktorsprófi." Ég er ekki viss um að alltaf
sé farið nægilega nákvæmlega með stað-
reyndir: Var ekki undirskriftarsöfnun sex-
tíumenninganna 1963? Já, ég hef gleymt
að minnast á Dollý og þau vandamál öll
sem eru beinlínis átakanleg. Mér finnst að
þau fái of mikið rúm í bókinni og að þau
séu óþarflega ítarleg. Það er einiljóðurinn
á heildarverkinu að mínu mati en ég við-
urkenni að það er hreint smekksatriði.
Aðalatriðið er það að hér er á ferðinni
ljómandi bók sem heldur mönnum vak-
andi þangað til hún hefur verið lesin upp
til agna. Degi B. Eggertssyni hefur tekist
að skfla bók sem er alveg eins og Stein-
grímur.