Dagur - 19.12.1998, Page 6

22 - LAUGARDAGUR 19. DESEMBER 199 8
D^ur
LÍFIÐ í LANDINU
„Minn maður var á leið í samkvæmi, hitti félaga sinn sem var búinn að ákveða að brjótast inn en minn maður nennti ekki að fara með. Þeir hittust svo seinna um nóttina og kunninginn
gafmínum manni skópar, en hann hafði brotist inn í skóbúð. Næsta dag þurfti svo minn maður að fara til rannsóknarlögreglunnar til að sækja lykla að bílnum sínum en lögreglan hafði
verið að skoða bílinn hans. Einn rannsóknarlögreglumaðurinn rekur fyrir tilviljun augun í skóna..." og þar með varð maðurinn að játa á sig innbrotið. Ekki gat hann sagt til vinar síns.
Nýleg íslensk mnn-
sókn sýnir aðum 12%
fanga segjast einhvem
tímann á glæpaferlin-
um hafa lagtfram
falskajátningu...
Jón Friðrik Sigurðsson, sálfræð-
ingur Fangelsismálastofnunar,
hefur nýlega lokið við doktors-
ritgerð um falskar játningar á Is-
landi og hefur svo viðamikil
rannsókn á fölskum játningum
ekki áður verið gerð. Jón Friðrik
hitti hvern einasta mann sem
settur var i fangelsi á Islandi á
árunum 1991-95, talaði samtals
við 509 fanga auk 108 ungra
sakamanna sem fengið höfðu
skilorðsbundna ákærufrestun
(þ.e. ekki komið fyrir dómara).
Svarhlutfall var ótrúlega hátt,
um 96% fanganna samþykktu að
svara spurningum sálfræðings-
ins, og þegar Dagur heimsótti
Jón Friðrik niðri á Fangelsis-
málastofnun sagðist hann oft
hafa verið spurður að því í út-
Iöndum hvað hann hafi eigin-
lega gert til að fá fangana til að
taka þátt...
Hingað til hafa flestar kann-
anir á fölskum játningum verið
tilviljanakenndar, þ.e. byggðar á
sögum fólks sem hefur dregið
játningar til baka fyrir dómstól-
um og þá yfirleitt vegna alvar-
Iegra glæpa, s.s. morða eða
hryðjuverka. Af þeim 481 fanga
sem Jón Friðrik talaði við voru
52 sem sögðust hafa lagt fram
faiska játningu. Einungis um
þriðjungurinn drógu játninguna
einhvern tímann til baka. Við-
talsaðstæður Jóns Friðriks voru
hlutlausar, þ.e. menn vissu ekki
að hann væri sérstaklega að
kanna falskar játningar þar sem
sú spurning var falin innan um
aðrar spurningar, og því má gera
ráð fyrir að niðurstöðurnar gefi
raunverulegar vísbendingar um
það hversu algengar falskar játn-
ingar eru.
Forðast gæsluvarðhald eða
yfírhylming
En hvers vegna í ósköpunum
játa saklausir menn á sig brot?
Fyrir því eru ýmsar ástæður
samkvæmt rannsókninni. Um
helmingurinn gaf þá skjringu að
þeir hefðu játað á sig sök vegna
þrýstings lögreglu eða til að
forðast að lenda í gæsluvarð-
haldi. Hinn helmingurinn gaf
upp þá skýringu að tilgangurinn
hefði verið að vernda hinn seka
og koma í veg fyrir að hann yrði
ákærður eða handtekinn. Aðeins
örfáar konur (7) voru í hópi
fanganna sem höfðu lagt fram
falska játningu en engin þeirra
gerði það til að forðast gæslu-
varðhald, allar nema ein sögðust
hafa játað ranglega til að hylma
yfir öðrum. „Þegar menn voru
að hylma yfir einhverjum var
það langoftast einhver sem þeir
þekktu vel, vinur, kunningi eða
ættingi."
Fáir játa af hræðslu
Otti manna við að hér sé kom-
inn upp gegnrotinn undirheim-
ur ofbeldis og fíkniefna endur-
speglast því ekki í þessari rann-
sókn. Einungis tveir af 52 sögð-
ust hafa játað á sig ranga sök af
ótta við hefnd gerandans. „Það
kom mér kannski mest á óvart
hvað það voru fáir sem sögðust
vera hræddir við gerandann. Það
voru bara tveir og í öðru dæm-
inu var það fyrirfram ákveðið.
Sá sem sagði mér söguna var á
bar og til hans kom maður sem
hann skuldaði pening fyrir fíkni-
efnum. Maðurinn bað minn
mann að taka á sig innbrot sem
hann var að fara að fremja - ef
eitthvað færi úrskeiðis," m.ö.o.
þá átti maðurinn að greiða
skuldina með þvf að taka á sig
innbrotið ef það misheppnaðist.
„Maðurinn kom svo aftur til
hans og lét hann fá skóna sína
því þegar hann fór af innbrots-
staðnum áttaði hann sig á því að
hann hafði skilið eftir fótspor.“
Upp komst um innbrotið en því
má bæta við að þessi maður er
einn þriggja bræðra sem tóku
þátt í rannsókninni, allir með
sína fölsku játninguna hver.
Andfélagsleginneð langan
sakaferil
- Aíím þeir eitthvað sérstakt sam-
eiginlegt, þeir fangar sem höfðu
lagt fram falskar jútningar?
„Það sem gerir þá frábrugðna
öðrum föngum eru persónu-
Ieikavandamál, andfélagsleg
hegðun og langur sakaferill. Þeir
eru líklegri til að láta undan
þrýstingi og líklegri til að segja
bara „já“ til að losna út úr yfir-
heyrslu. Þeir byrja að meðaltali
fyrr í afbrotum og komast fýrr á
sakaskrá. Þeir eru að meðaltali
fimm árum yngri en aðrir fangar
þegar þeir koma fyrst í fangelsi,
þeir hafa fengið fleiri dóma og
hafa dvalið lengur í fangelsi en
hinn hópurinn. I raun og veru
má draga þá ályktun að það að
játa á sig sök saklaus sé orðinn
hluti af afbrotaheðgun þessara
einstaklinga og það er meginnið-
urstaða rannsóknarinnar."
- Það felst sem sagt engin
gagnrýni t þessu á rannsóknarfer-
ilinn innan lögreglunnar?
„í raun og veru ekki. Yfir-
heyrslur eru stressandi í sjálfu
sér og það er ekkert óeðlilegt. Sá
grunaði vill gjarnan Iosna undan
álaginu sem fylgir yfirheyrsl-
unni.“
Vandræðaleg játning
Stór hluti játninganna komu
sem sagt til vegna þess að menn
töldu einfaldlega ekki rétt að
segja til vina sinna. Jón Friðrik
riíjaði t.d. upp dæmi af ungum
strák sem átti þá þegar langan
sakaferil að baki. „Vinur hans
hafði brotist inn í fyrirtæki og
stolið tölvu. Hann bað strákinn
um að taka á sig þennan þjófnað
sem greiða og sagði honum ca.
hvar fyrirtækið var til húsa. Vin-
urinn var eldri félagi og það
mun hafa verið nokkuð algengt í
þessum hópi að biðja þá yngri
að taka á sig afbrot. Nú, hann
játaði þetta á sig og kom fyrir
dómara. Dómarinn var eitthvað
í vafa um sekt drengsins og spyr:
Hvað gerðirðu við það sem þú
stalst? Strákurinn áttaði sig ekki
alveg á því hvað var að gerast.
Sá fyrir sér tölvu og skjá og
sagðist bara hafa hent henni,
tölvan hefði verið svo þung að
hann hefði ekki getað rogast
með hana. Þá horfði dómarinn í
augu hans og sagði: „Já, vinur,
svona reiknivélar eru fjandi
þungar.“ Þótt augljóst væri að
drengurinn hafði hvergi verið
nálægt þessu innbroti sagðist
hann hafa verið dæmdur fyrir
þennan þjófnað. 1 þessu tilviki
var verið að dæma strákinn fyrir
fleiri afbrot á sama tíma og segir
Jón Friðrik það hafa verið býsna
algengt að menn teldu að eitt
brot til eða frá skipti litlu máli.
„Það er viðurkennd dómsvenja
að veita magnafslátt," segir Jón
Friðrik og því voru aðstæður
stundum þannig að játningin
breytti engu fyrir þann sem ját-
aði. Ef verið var t.d. að dæma
hann fyrir tíu innbrot þá breytti
litlu að bæta því ellefta á sig. En
ef sá seki var á skilorði þá gat
þetta eina afbrot orðið til að
hann færi beint í fangelsi.
„Margir sögðu að þetta væri
bara prinsipp: Þú segir ekki frá.
En ég held nú að hún sé meira í
orði en verki - þessi samkennd
afbrotamanna."
Tvöföld bróðurvemd
Almenningur, sem sjaldan kemst
í kast við lögin og þekkir lítt til