Dagur - 17.02.1999, Blaðsíða 4

20-midvikudagur n. febrúar 1999

LIFIÐ I LANDINU
UMBUÐA-
LAUST
Upphaf stjórnmálabarátt-
unnar fyrir næstu kosningar
tekur áhugaverðan sveig að
því hvernig hæfilegt er að
beijast með orðum. Það er
skynsamlegt að reyna að
marka umræðunni völl. Við
eigum nefnilega von á hörð-
um slag með þöndum taug-
Stefán Jón
Hafstein
Björn Bjarnason mennta-
málaráðherra og Davíð
Oddsson voru settir upp að
vegg í liðinni viku vegna
„ógætilegra" ummæla. Voru þau það? Nei.
skrifar
Tikarsonur talar
Sá sem hér skrifar neyddist til að Ieita álits
ritstjóra Morgunblaðsins á því hvað væri við
hæfi í stjórnmálabaráttunni. Sem ritstjóri
Dags eða stjórnandi Þjóðarsálarinnar á Rás
2 hefði ég ekki leyft að nota orðið „tfkarson-
ur“ í blaðagrein eða símtali um aðra per-
sónu. Það þýðir samkvæmt orðabókinni
„hórusonur". Og var valið okkur tveimur
samstarfsmönnum síðasta vor. Maður sér
ekki tilganginn í því að svívirða þriðja aðilja,
sem hvergi nærri kemur, með svona munn-
söfnuði. Morgunblaðið neitaði að biðjast af-
sökunar á því að hafa birt þessi ummæli,
birti þriggja dálka leiðara því til stuðnings að
„tíkarsonur" væri gott og gilt skammaryrði í
almennri íslensku. Það ætti því heima í að-
sendum greinum sem blaðið birti.
Sú umræða var fróðleg fyrir þá sök að
stærsti vettvangur skoðanaskipta um stjórn-
mál skilgreindi fyrir sjálfum sér og öðrum að
í nafni tjáningarfrelsis mætti ganga að
minnsta kosti svona langt í Ijótum munn-
söfnuði í þjóðmálaumræðu.
Sem betur fer hefur þetta „algenga
skammaryrði“ hvergi verið notað svo spurnir
fari af eftir að Sverrir Hermannsson Iærði
að hemja sig ögn. Enda er alveg fráleitt að
hórusonur eða viðlíka svívirðingar séu þörf
gögn í lýðræðislegum skoðanaskiptum.
Illugi og fleiri
ganga of
langt, Björn
hefur leyfi til
að vera ögn
klaufalegur í
framsetningu.
Við hæfl?
Pol Pot og minkuriim
Að þessu sögðu þykir mér menn gerst held-
ur viðkvæmir þessa dagana. Björn Bjarnason
menntamálaráðherra hefur verið húðstrýkt-
ur fyrir eftirfarandi ldausu á vefsíðu sinni:
„Kvennalistinn er ekki Iengur til sem
stjórnmálaafl, hvað sem yfirlýsingum um hið
gagnstæða líður og enginn hefur í raun verið
duglegri við að veita honum nábjargirnar en
sú kona, sem lengst hefur náð í nafni hans,
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir. Sömu viðleitni
til að gera út af við gömlu flokkana sína
verður vart hjá ýmsum samherjum Ingi-
bjargar Sólrúnar, til dæmis þeim Helga
Hjörvar í Alþýðubandalaginu sáluga og Öss-
uri Skarphéðinssyni í Alþýðuflokknum sál-
uga. Þetta fólk virðist vilja fá hreint borð
með því að þurrka út
fortíðina og byrja á
núll-punkti. Pólitfskar
æfingar af þessu tagi
eru þekktar úr samtím-
anum og hafa Pol Pot
og hans menn í Kam-
bódíu gengið lengst á
þeirri braut að skapa
nýja framtíð með því
að gera út af við fortíð-
ina.“
Var Björn Bjarnason
að líkja Ingibjörgu Sól-
rúnu við fjöldamorð-
ingja með þessum orð-
um? Nei. Það er engin
ástæða til að fjargviðr-
ast út af þessari
klausu. Bjöm Bjarna-
son gekk ekki of langt með þessari frekar
langsóttu samlíkingu. Hún er hvorki skyn-
samleg né áhrifamikil, en í felst engin æru-
meiðing.
Þá er algjör óþarfi að þyrla upp ryki þótt
Davíð Oddsson telji stjórnarandstöðuna
myndu haga sér eins og „mink í hænsnabúi“
kæmist hún yfir ríkisfjármálin. Steingrímur
J. gerði hárrétt í því að gefa ekki mikið fyrir
dýrafræðina, en láta sér orðalagið í Iéttu
rúmi liggja. Við eigum ekki að kalla yfir
okkur skinhelgi á vettvangi stjórnmálanna.
Mér þykir menn gera meira en góðu hófí
gegnir úr klaufalegri framsetningu mennta-
málaráðherra og heldur kliskjukenndri sam-
líkingu forsætisráðherra.
Hvar eru mörkin?
Valdimar Jóhannesson baðst afsökunar á því
að líkja nafngreindum einstaklingum við
Stalín og Hitler og var maður að meiri.
Hann fór yfir boðleg mörk. Astþór Magnús-
son fullyrti í beinni útsendingu úvarpsstöðv-
ar að nafngreindur stjórnmálamaður hefði
ekið drukkinn. Það var rangt. Hefðu fjöl-
miðlar átt að kanna sannleiksgildi staðhæf-
ingarinnar og ganga síðan hart eftir því að
afsökunarbeiðni bærist. Rangar ásakanir um
saknæmt athæfí, rakalausar samlíkingar við
stórglæpamenn og grófar persónulegar sví-
virðingar um ósannar ávirðingar eiga hrein-
lega ekkert erindi í opinbera umræðu. Fjöl-
miðlum ber engin skylda til að birta slíkt.
Ég nálgast þetta mál ekki á lagalegum eða
siðlegum forsendum,
sem eiga þó fyllilega
heima í umræðu af
þessu tagi. Ég vil að
menn dragi mörkin
við spurninguna:
hvað þjónar sann-
Ieika, rökfærslu, um-
ræðu? Ég er ekki
með bannorðalista.
Mér finnst að menn
megi segja hvað sem
er. Þjóni það um-
ræðu. Þess vegna
finnst mér að kalla
megi mann tíkarson
þjóni það einhveijum
sæmilega alvarlegum
tilgangi til að nálgast
viðfangsefni sem
skiptir almenning máli. Sama á við samlík-
ingu við Pol Pot eða álíka glæpamenn.
Hérðasdómur dæmdi Hrafni Jökulssyni rétt-
inn til að kalla embættismann „glæpa-
mannaframleiðanda ríkisins"; orðnotkunin
var í röldegu samhengi við mikilvægt um-
ræðuefni blaðagreinar. Sama má segja um
mun vægari orð menntamálaráðherra: þau
stóðust í samhenginu.
Morgunblaðið er hugsi
Morgunblaðið birtir miklu meira aðsent efni
en nokkur annar fjölmiðill á Islandi. Mörkin
sem blaðið dregur skipta þvf verulegu máli
um það hvernig orðræða um stjórnmál þró-
ast. Þess er nú vart að blaðið sé alvarlega
hugsi yfir frammistöðu sinni. í Reykjavíkur-
bréfi í síðasta mánuði var skrifað:
„Tjáningarfrelsið er einn þýðingarmesti
þátturinn í lýðræðislegri stjórnskipan og
okkur ber skylda til að standa vörð um það.
I nafni þess gengur Morgunblaðið býsna
langt í mati á því hvað telst hæfilegt að birta
á prenti. Þeim, sem verða fyrir gagnrýni eða
í sumum tilvikum hörðum persónulegum
árásum, finnst oft of langt gengið. Þarna er
vandratað meðalhóf en helzta viðmiðun
blaðsins er sú, að birta grein eða bréf, ef það
telst ekki vera brot á lagaákvæðum um æru-
meiðingar. Þá getur í vissum tilfellum verið
nauðsynlegt að hafna greinum af siðferði-
legum ástæðum...
...Það gengur auðvitað ekki að hver sem er
geti fengið að segja hvað sem er um hvern
sem er í fjölmiðlum."
Eru Iög um ærðumeiðingar besti mæli-
kvarðinn á það sem við hæfí er að fjölmiðlar
birti? Þau eru í besta falli byrjun, en ekki
fullnaðarregla. Til dæmis er vel hægt að
hugsa sér að nauðsynlegt sé og í þágu opin-
berrar umræðu að setja fram ummæli sem
líkur eru á að verði fundin „ærumeiðandi"
fyrir rétti. Fjölmiðill getur ekki skotið sér al-
gjörlega á bak við lögin. Þá er hægt er að
hugsa sér grófan dónaskap og persónulegar
svívirðingar sem ekki hafa neitt umræðu-
gildi. Eiga fjölmiðlar að birta slíkt efni af
skyldu við tjáningarfrelsi, þó ekki sé líklegt
að það yrði dæmt „ærumeiðandi'1? Ég set
stórt spuningamerki við svo umburðarlynda
ritstjórn á helstu fjölmiðlum.
Ritstjórn helstu fjöliniðla jafngildir ekki
afnámi tjáningarfrelsis. Þeim sem liggur á
að birta svívirðingar og dónaskap í bland við
lygaþvætting geta prentað slíkt í eigin út-
gáfu, mælt fram á fundum eða sett á Netið.
Og borið ábyrgð á.
Viðkvæmnl?
Viðbrögðin í umræðunni undanfarna daga
benda til viðkvæmni. Hugsanlega er ástæð-
an sú að nokkrum sinnum hafa menn farið
mjög illilega yfir strikið með gjörsamlega til-
gangslausum dónaskap og rakalausum stað-
hæfingum. Við verðum að gæta okkar á því
að bregaðst ekki við dellukörlunum með því
að ganga í skrokk á þeim sem hafa ágætis
ástæðu og réttmætan tilgang með því að rífa
kjaft.
Við eigum ekki að kalla yfir
okkur skinhelgi á vettvangi
stjómmálanna. Mérþykir
menn hafa gert miklu meira en
góðu hófi gegnir úrfrekar
klaufalegri framsetningu
menntamálaráðherra og heldur
kliskjukenndri samlíkingufor-
sætisráðherra.
■menningar ]
LÍFIÐ
Gudrún Heiga
Sigurðardóttír
Hvaðan kemur
orðalagið?
Lítill drengur (sjö ára) sat við
heimiiistölvuna og var að leika
sér í Small Soldier, tölvuforriti
þar sem ófrýnilegir hermenn
voru að berja hver á öðrum
inni í húsi. Eitthvað hallaði á
drenginn og hermennirnir
voru drepnir fyrir honum hver
á fætur öðrum. Allt í einu
dettur upp úr honum:
„Mamma, hann tekur bara E-
töflu og fær þá meiri kraft."
Foreldrunum á heimilinu
brá heldur betur í brún við
þessi orð og veltu málinu mik-
ið fyrir sér. Fjöldi spurninga
vaknaði. Af hverju í ósköpun-
um tók drengurinn svona til
orða? Hvernig komst þessi
ranghugmynd inn hjá barn-
inu? Er kannski almennt tekið
svona til orða £ þessum leik
eða getur þetta orðalag/þessi
ranghugmynd hafa síast inn
gegnum fjölmiðlana? Eða er
þetta ættað frá jafningjunum,
sem hafa kannski lært þetta af
sér eldra fólki?
Þegar forritið var skoðað
kom í ljós að þar var ekkert
sem gaf tilefni til þess að
halda að ranghugmyndin væri
ættuð þaðan. Að vísu gat her-
maðurinn gleypt einhverjar
pillur til að fá kraft en flaskan
var ekki merkt neinu sérstöku
efni. Undirrituð hallast ekki
að því að Ijölmiðlum sé um að
kenna því að þeir hafa ekki
talað fyrir E-töflunotkun, frek-
ar þvert á móti. Spurningin er
hvort þetta hafi ekki síast inn í
barnamenninguna frá eldra
fólki.
Aðalsteiim
tekur við
Silja Aðalsteinsdóttir skrifar bók-
menntasögu.
Úr einu í allt annað. Af DV
berast þær fréttir að Silja Að-
alsteinsdóttir menningarrit-
stjóri sé á leið til Kaupmanna-
hafnar að skrifa bókmennta-
sögu, eða hluta hennar, fyrir
íslendinga en bókmenntasag-
an kemur út árið 2000. Silja
fer í fríið um næstu mánaða-
mót og verður í heila sex mán-
uði i burtu enda á hún ekki
Iítið verk fyrir höndum. A
meðan ku Aðalsteinn Ingólfs-
son listfræðingur axla þá
ábyrgð að sjá um menningar-
skrifin á DV og dugar sjálfsagt
ekkert minna því að menning-
arsíðurnar á DV hafa sjaldan
verið betri en þessi ár eftir að
Silja tók við.