Dagur - 06.08.1999, Qupperneq 4

20-FÖSTUDAGUR 6. ÁGÚST 1999
D^ur
LIFIÐ í LANDINU
„Af því Arthúr Björgvin
hefur minnst á Gunnar
Gunnarsson í sömu setn-
ingu og nasista er hann
rekinn úr starfi - því ekki
verður þetta kallað annað
en brottrekstur úr starfi, úr
því sem komið var, og það
meirað segja hálfopinberu
starfi að minnsta kosti, þar
sem menntamálaráðuneyt-
ið fer í raun með mál
Gunnarsstofnunar."
menntamálaráðuneytið á hlut að máli.
Það er nú einmitt ástæðan fyrir því að
tekið skal til máls opinberlega um það
klúður sem einkennt hefur ráðningu
fyrsta forstöðumanns þessarar stofnunar.
Ráðinn hafði verið til starfa Arthúr Björg-
vin Bollason og sýndist það vel ráðið, þar
eð hann hefur sannanlega þekkingu á
þeim tímum er Gunnar skrifaði sínar
bækur og þar að auki góð tengsl við
Þýskaland þar sem vinsældir Gunnars
voru miklar á sínum tíma og þar sem
helst er hugsanlega hægt að koma hon-
um aftur á framfæri. Eftir að Arthúr
Björgvin hafði fengið loforð fyrir starfinu
og gert sínar ráðstafanir í samræmi við
það var ráðning hans hins vegar afturköll-
uð og annar maður ráðinn forstöðumað-
ur, þótt sá hafi reyndar ekki skilað inn
umsókn fyrr en löngu eftir að umsóknar-
frestur rann út.
Vondur félagsskapur
Astæðurnar sem hin opinbera stjórn
Gunnarsstofnunar færir fram fyrir því að
afturkalla ráðningu Arthúrs Björgvins eru
vægast sagt einkennilegar, sum sé þær að
hann hafi skrifað á niðrandi hátt um
stjórnmálaskoðanir Gunnars Gunnars-
sonar og lent í ritdeilu við barnabarn
skáldsins af því tilefni. Eg ætla ekki að
fara út í smáatriði málsins, þar sem með-
al annars má vel deila um hvort um ein-
hverja raunverulega ritdeilu var að ræða,
og þá um hvort hún hafi yfirleitt snúist
um Gunnar Gunnarsson, en mergurinn
málsins er bók sem Arthúr Björgvin skrif-
aði á sínum tíma um dálæti Þjóðverja og
ekki síst þýskra menntamanna á íslenskri
menningu, en það dálæti tóku þýskir nas-
istar að erfðum og hömpuðu meðal ann-
ars Gunnari Gunnarssyni sem fulltrúa
hinnar karlmannlegu listiðkunar þess
norræna kynstofns - eða eitthvað svoleið-
is. Gunnar Iét sér vel líka aðdáun Þjóð-
verja, jafnt nasista sem annarra, enda var
hann í sinni jarðbundnu sveitarómantík
ekki allfjarri einum þræði þeirrar hug-
myndafræði sem nasisminn var ofinn úr.
Um það þýðir ekkert að deila og um þetta
fjallaði Arthúr Björgvin á afskaplega kurt-
eislegan hátt í fyrrnefndri bók sinni;
hann hefði nefnilega sem hægast getað
gengið mildu lengra í að bendla Gunnar
við nasisma og átt auðvelt með að færa
rök fyrir því máli. En Arthúr gekk aldrei
öllu lengra en svo að segja Gunnar hafa
verið í afar vondum félagsskap, eins og
hann orðar það. Og það er reyndar ákaf-
Iega vægt til orða tekið.
Þj óðemisrómantik
En þótt Gunnar Gunnarsson hafi eins og
margir fleiri aðhyllst einhvers konar þjóð-
ernisrómantík sem færði hann skugga-
lega nærri nasismanum á stundum, og
þótt hann hafi jafnvel látið blekkjast af
þeim þrótti sem einkenndi fyrstu stjórn-
arár nasista í Þýskalandi, og þótt hann
hafi látið fallerast af fagurgala ýmissa for-
kólfa þýskra nasista £ sinn garð, þá gerir
það hann að sjálfsögðu ekki samsekan
um helför nasista gegn Gyðingum eða
um önnur voðaverk Hitlers og nóta hans.
Því hefur heldur enginn haldið fram og
allra síst Arthúr Björgvin Bollason, sýnist
mér af bók hans. Það voru margir í slæm-
um félagsskap á fjórða áratugnum; Hall-
dór Laxness var til að mynda í afspyrnu
vondum félagsskap austur í Sovétríkjun-
um, en reyndar má benda þeim á - sem
telja að uppgjör Halldórs við kommún-
ismann í Sovétríkjunum hafi ekki verið
nema hálfkák - að það var þó ítarlegra og
hreinskiptnara en uppgjör ýmissa þjóð-
ernissinna við það dufl sem þeir áttu við
Hitlers-Þýskaland á sínum tíma, þar á
meðal Gunnar Gunnarsson. Vissulega var
Halldór mun einbeittari málsvari Stalíns
á sínum tíma heldur en Gunnar stuðn-
ingsmaður nasista, en það sem Gunnar
og ýmsir skoðanabræður hans áttu sam-
eiginlegt með nasistum hefur þó legið
lengur og betur í þagnargildi en stuðning-
ur Halldórs og fleiri kommúnista við Sov-
étríkin.
Brottrekstur
Og virðist eiga að gera það áfram, ef
marka má hin forkastanlegu vinnubrögð
stjórnar Gunnarsstofnunarinnar. Af því
Arthúr Björgvin hefur minnst á Gunnar
Gunnarsson í sömu setníngu og nasista
er hann rekinn úr starfi - því ekki verður
þetta kallað annað en brottrekstur úr
starfi, úr því sem komið var, og það
meirað segja hálfopinberu starfi að
minnsta kosti, þar sem menntamálaráðu-
neytið fer í raun með mál Gunnarsstofn-
unar. Fræðimennska og menningarum-
ræða hérlendis voru áratugum sam'an í
steingeldum viðjum pólitískrar skiptingar
í hægri og vinstri en hvorutveggja hefur
vaxið ásmegin að undanförnu. Ef opinber
nefnd eins og stjórn Gunnarsstofnunar
fær að halda til streitu þvílíku fordæmi,
sem hún hefur nú gefið, og ekki verður
kennt við annað en ritskoðun, þá verður
ekki séð að til mikils hafi verið unnið.
Reyndar er furðulegt að fræðimenn og
rithöfundur hafi ekki látið meira í sér
heyra í sambandi við þetta mál - það er
kannski helst til marks um áhugaleysi
manna á öllu sem viðkemur Gunnari
Gunnarssyni en hér er um meira mál að
ræða og alvarlegra. Þó það sé helstil
subbuleg hliðstæða sem stjórn Gunnars-
stofnunar vilji áreiðanlega ekkert við
kannast, þá verður ekki betur séð en rit-
skoðunartilburðir stjórnarinnar eigi einna
mest skylt við það sem greinilega má ekki
nefna, sumsé nasismann í Þýskalandi. Og
minnsta grun um ritskoðun og hömlur á
tjáningarfrelsi fræðimanna verður
menntamálaráðherra að þvo umsvifalaust
af sér og okkur öllum. Allt annað er leik-
ur að eldi sem fyrirvaralaust gæti í öðrum
tilfellum blossað upp í eiginlegar eða
óeiginlegar bókabrennur.
Og það viljum við ekki, Björn.
Pistill Illuga varfluttur í morgunútvarpi
Rásar 2 í gær.
Gunnar Gunnarsson var
á sínum tíma talinn ein-
hver fremsti rithöfundur
íslensku þjóðarinnar, þótt
hann skrifaði raunar nær
alla tíð á dönsku. Bækur
hans náðu töluverðri út-
breiðslu í Norðurálfu á
árunum milli 1920 og
1940 og öðruhvoru var
meirað segja rætt um
Gunnar í tengslum við
Nóbelsverðlaunin, þótt
raunar hafi hann nú víst
aldrei staðið ýkja nærri þeim verðlaunum
nema í hugum heitustu aðdáenda sinna.
Nema hvað að síðustu áratugina hefur
orðstír Gunnars látið mjög á sjá og nú-
orðið má heita að varla lesi hann nokkur
maður, nema þeir sem eftir eru af gömlu
lesendunum og svo sérstakir áhugamenn
um bókmenntir. Astæðurnar fyrir því að
bækur Gunnars hafa fallið svo mjög í áliti
eru ýmsar; að hluta til er það gangur tím-
ans að endurskoða sýknt og heilagt við-
horf fólks til rithöfunda og annarra lista-
manna, og þeir sem hafa margt að segja
sínum samtíma þurfa ekki endilega að
hafa neitt sérstakt að bjóða seinni tíma
mönnum. Síðan er ekkert því til fyrir-
stöðu að bækur Gunnars geti ekki náð
vinsældum hér á ný einhvern tíma
seinna, en sjálfur gerði hann sér reyndar
afar erfitt íyrir hér á Iandi, og má meirað
segja heita að hann hafi prívat og
persónulega eyðilagt sjálfur alla mögu-
leika sína á að ísiensk þjóð geti metið
bækur hans að verðleikum. Það gerði
Gunnar með því að þýða sjálfur bækur
sínar á íslensku af dönsku og gera þær
þýðingar að hinni opinberu útgáfu þeirra,
en ýmsar þeirra höfðu verið þýddar áður,
ekki síst af Halldóri Laxness.
Að bryðja grjót
Eg hef það eftir mætri konu frá Dana-
veldi að sú danska sem Gunnar Gunnars-
son skrifaði hafi verið einstaklega falleg,
þjál, sviphrein og blæbrigðarík. Enduróm
þess stíls er líka að finna í þýðingum
Halldórs Laxness á bókum Gunnars, svo
sem Fjallkirkjunni, sem í þýðingu Hall-
dórs er ennþá prýðileg bók. Eftir áð
Gunnar fluttist aftur til Islands kringum
seinni heimsstyrjöldina sá hann hins veg-
ar ástæðu til að þýða að nýju allar sínar
bækur og maðurinn sem hafði í æsku
skrifað fallega og lipra dönsku tók í elli
sinni að skrifa svo kaldhamraða og stirða
og ofstuðlaða íslensku að þessar þýðingar
Gunnars eru nú helsta ástæða þess að
bækur hans mega heita ólæsilegar.
Kannski var það ekki síst misskilið stolt
af hálfu Gunnars að vilja þýða bækurnar
sjálfur og reyna þá meðvitað að hafa þýð-
ingarnar sem ólíkastar fyrri þýðingu Hall-
dórs Laxness en hvað sem olli, þá mis-
heppnaðist þessi tilraun Gunnars mjög
illilega. Að lesa texta sem á dönsku og í
þýðingu Halldórs var eins og leikur að
stráum er líkast því að reyna að bryðja
gijót, og það meirað segja frekar
bragðvont grjót, þegar Iesnar eru þýðing-
ar Gunnars sjálfs upp á sitt hátimbrað-
asta. Á hinn bóginn sýnir hinn ótvíræði
þokki Fjallkirkjunnar í þýðingu Halldórs
aftur á móti að vel megi vera að enn leyn-
ist blóð í kúnni og ekld sé öldungis víst að
Gunnar Gunnarsson sé jafn steindauður
sem rithöfundur og ætla hefur mátt und-
anfarna áratugi, eftir að hann sjálfur
gerði æviverk sitt nær ólæsilegt mörgum
kynslóðum Islendinga.
Giumarsstofnim
Því ætti það að vera fyrsta verk þeirrar
Gunnarsstofnunar, sem nú hefur verið
komið á Iaggirnar, að varpa fyrir róða hin-
um ómögulegu þýðingum Gunnars sjálfs
en gefa eingöngu út þýðingar Halldórs
þar sem kostur er og ella fá góða þýðend-
ur til að leita aftur til hins danska frum-
texta.
En því miður er ekki hægt að segja að
sú Gunnarsstofnun fari vel af stað. Líkastil
er um að ræða úrsiitatilraunina til að gá
hvort orðstír Gunnars Gunnarssonar er
héðan af viðbjargandi á þessu landi og
nokkuð er lagt undir; Skriðuklaustur þar
sem Gunnar hugðist í sínu rómantíska
æði gerast bóndi að hætti Hamsuns, og
UMBUDA-
LAUST
lllugi
Jökulsson
skrifar
Leikur að eldi