Dagur - 24.06.2000, Blaðsíða 7

LAUGARDAGUR 2 4. JÚNÍ 2000 - 7
Thypr
[ RITSTJÓRNARSPJALL
Uinlslíind í dag
oglslandígær
Það eru sláandi líkindl með lýsingum á áhrifum Suðurlandsskjálftanna 1896 og því sem við lesum, heyrum og
sjáum í fjölmiðlum i dag. - mynd: þök
„Viðfdum þærfréttir uð í útlönd-
um sé sagt frú þessu þannig að
hér sé mihil ódran og fólh liggi
grdtandi inni í hrrmdum húsum.
Það er væntanlega hyggt ú því að
jarðshjálftar af þessari stærð, 6,6
á Richter, myndu annars staðar
hafa valdið slíhu tjóni. Hér er
hins vegar dreifbýlið meira og svo
eru ohhar hús almennt séð betur
h)ggð.“
Þessi orð lét Davíð Oddsson
forsætisráðherra falla á óform-
legum blaðamannafundi á tröpp-
um stjórnarráðsins í Reykjavík í
vikunni, nánar tiltekið miðviku-
daginn 21. júní árið 2000. Hann
var auðvitað að tala um Suður-
landsskjálftana.
„Hefðu þessir áhaflega hörðu
jarðshjálftar gengið yfir þétthýl
lönd með stórhýsum og háreistum
horgum er enginn efi á því, að
menn svo mörgum tugum þús-
unda ski'pti mundu hafa beðið
hana, en sem hetur fer hagar
öðruvtsi til hér á landi svo land-
shjálftar eru ekki eins hættidegir,
þó altaf geti mikiö slys af þeim
hlotist."
Þessi orð er að finna í meira
en 100 ára gamalli samantekt og
greiningu Þorvaldar Thorodds-
sen á Suðurlandsskjálftunum
1896.
Landskjálftar
Þorvaldur skrifaði merkilega bók
um þessa atburði, „Landskjálftar
á Islandi", sem Hið íslenska bók-
menntafélag gaf út árið 1899.
Fjallar bókin á ítarlegan og afar
skipulegan hátt um þessa miklu
Suðurlandsskjálfta. I Ijósi at-
burða undangenginnar viku, þar
sem tveir Suðurlandsskjálftar
hafa riðið vfir ineð stuttu inilli-
bili, er gríðarlega forvitnilegt að
glugga í þessa gömlu bók og sjá
hversu margt er Iíkt með atburð-
um síðustu viku og því sem Þor-
valdur er að segja frá. I þessum
efnum virðist furðu Iítið hafa
breyst á rúmurn 100 árum og á
köflum gætu lýsingar Þorvaldar
verið teknar beint upp úr frétt-
um blaða eða Ijósvakamiðla í
dag.
„Eg var að tala i símann þegar
þessi ósköp dundu yfir. Höggið
var gríðarlegt og aflið svo mikið
að mann vantar lýsingarorð.
Skjálftinn kastaði öllu upp, og
okkur þar með. Ég hentist upp í
loftið,jéll svo niðurog mérfannst
loftið vera að koma niður á móti
mér. Eina hugsunin var að kom-
ast út lír lnísi, og það tókst sem
hetur fer,“ sagði Kolbeinn Sig-
urðssön, bóni á Skálmholti í
Hraungerðishreppi... .Kolbeinn
var staddur í húsinu ásamt tveim-
ur vinnumönnum sínum, Páli
Ágúslssyni og Jóni Jónssyni. Þá
sakaði ekki í skjálftanum en
miklar skemmdir urðu á íbúðar-
húsinu að innan, hesthúsið er
ónýtt, sem ogfjósið að því er talið
var í gær og gömul vinnuhús að
hruni komin. Sprungur liggja
víða um hlaðið og í túninu í
kringum bæinn.“ (Frétt í Degi
22. júní2000)
„Guðmundur hóndi Guð-
mundsson á Hrólfstaðahelli segir
sx’ofrá landskjálftanum: „A heim-
ili minu voru allir nýsofnaðir, en
kl. 10,20 mín. e.m. vaknaði eg
við voðalegan hrest og hljóp upp
úr rúmi mtnu; skall þá framstafn
baðstofunnar á mig ofan og sá ég
að alt lék á reiðiskjálfi, stafir og
sperrur brotnuðu og hiísið seig
niður af veggjahruni. Eg hljóp
þegar Jram á nærklæðum einum
og hugði á undankomu; slapp eg
út um gluggafót og fólkið á eftir,
hálfnakið og truflað afótta. Veður
var gott en loft þykt. Sáum við þá,
að hús öll voru hrotin niður og
jörö sprungin mjög við hæinn.
Við hlupum þegar til fjóss - þar
voru 3 kýr og kálfur - hafði fjósið
fallið á þær ofan.“ (Landskjálftar
á íslandi 1899 - tilvitnun í Þjóð-
ólf frá 1896)
Þessar tvær frásagnir, eða
fréttir sem skrifaðar eru með
meira en aldar millibili gætu sem
best verið af sama atburðinum,
og ef frá er talið þetta með sím-
ann væri erfitt að segja til um
hvor fréttin væri aldargömul og
hvor ný! Þessi sláandi líkindi í
lýsingum af skjálftanum og
áhrifum hans á fólk og hús á
svæðinu eru áberandi þegar bók
Þorvaldar er lesin. Auðvitað
kemur líka víða fram að aðstæð-
ur og byggingar eru talsvert aðr-
ar nú en fyrir 100 árum, en engu
að síður getur manni ekki dulist
að það sem menn voru að upp-
lifa þarna er það sama og menn
eru að upplifa í dag.
Fjórir kippir
Suðurlandsskjálftarnir 1896
samanstóðu af fjórum megin-
skjálftum auk fjölmargra annarra
smærri skjálfta. Sá fyrsti reið
yfir um kvöldið 26. ágúst, og sá
næsti kom strax morguninn eftir,
þann 27. ágúst. Þriðji kippurinn
kom svo ekki fyrr en 5. septem-
ber og síðan sá síðasti þann 10.
september.
I ljósi þess að við crum búin að
upplifa tvo stóra skjálfta á stutt-
um tíma þar sem áhrifin urðu
svona áberandi svipuð því sem
lýst er í fyrstu tveimur skjálftun-
um 1896, er nánast hrollvekj-
andi að lesa um framhaldið í frá-
sögn Þorvaldar:
„Jarðskjálftamir 26. og 27.
ágiíst slóu ólmg ogfelmtri á menn
í austursveitum, en hrált fóru
menn aó ná sér aftur og hvarf
þeim fljótt allur ótti, tóku menn
þá að hæta skaðann eftir megni,
ogfóru að koma upp húsum, því
veturinn var nærri og biíast mátti
við kuldahretum og rigninum
þegar tók að hausta. Veðrátta var
hin blíðasta og hezta svo menn
gátu starfað að húsagjörð með
kappi, en á hinn bóginn var það
mikill hnekkir fyrir sveitir þessar,
að menn urðu að hætla við allan
heyskap og hirðingu.“
Þessi lýsing hljómar óneitan-
lega kunnuglega. Eru menn ekki
þegar farnir að tala um uppbygg-
ingu og endurbyggingu og að
hugsanlega gæti aukin eftirspurn
eftir vinnuafli, sem endurreisn-
in krefst, komið niður á öðrum
verkefnum í þjóðfélaginu, rétt
eins og hún kom niður á hey-
skapnum forðum? Þð er fram-
liald lýsingarinnar í bók Þorvald-
ar sem veldur manni dálitlum
óhug:
„Sjaldan fer ein háran stök og
sannaðist það nú sem oftar.
Hörmungamar vom ekki úti enn.
Laugardagkvöldið 5. september
hristist Suðurlandsundirlendið
enn á ný af voðalegum jarð-
skjálfta, sem gjörði engu minna
tjón en hinir fyrri. Nú hafði aðal-
svæði hræringa færst vesturá hog-
inn og þau héruð á undirlendinu,
sem áður höfðu aðeins orðið fyrir
litlum skemdum, fengu nú hina
verstu útreið og áfelli, si'o tjónið í
vestursveitum varð nú engu
minna eða jafnvel meira en áður
hafði orðið austurfrá. Laugar-
dagskippurinn kom eins og fyrsti
jarðskjálflinn seint um ki'öld um
kl. 11 þegar menn voru nýháttað-
ir og var hann lang harðastur um
Skeið, Holt og Flóa, tók hann
með fullu afli vjir miklu stærra
svæði heldur enfyrri kippirnir og
nijög harður var hann um undir-
lendið alt. “
Og fjórði kippurinn átti eftir
að ríða vfir fimm dögum síðar og
fannst hann um Suðurlandsund-
irlendið allt en gerði mestan
skaða í Hraungerðisprestakalli
samkvæmt Þorvaldi Thoroddsen.
Kunnuglega athugasemd má
einnig sjá í tengslum við þennan
skjálfta hjá Þorvaldi: „Jarðskjálfti
þessi hafði mikið áhrit’ á hvcri og
Iaugar víðast um undirlendiö en
mest þó á hverina nærri Hauka-
dal, sem síðar mun frá sagt.“
Sálræna áfallið
Ut frá lýsingu Þorvaldar er auð-
velt að ímynda sér það sálfræði-
Iega áfall sem fólk almennt hef-
ur orðið fyrir, sérstaklega þegar
þriðji skjálftinn reið vfir. 1 þann
mund sem menn eru að byija að
vinna sig út úr fýrri skjálftunum
dembist annað áfall vfir og svo
enn annað. Þá þekktist auðvitað
engin áfallahjálp eins og í dag.
Þorvaldur kemur m.a. inn á
þennan andlega þátt í bókinni,
eins og raunar svo margt annað:
„Það hefur verið vikið að því hér
að framan hve mikil áhrif jarð-
skjálftamir höfðu á taugakerfi
manna, hæði karla og kvenna, þó
mest á konur, svo sumum lá við
vitfirringu, en sumar voru lengi á
eftir i’eikar af svefnleysi, lijart-
slætti og annarri taugaveiklun."
Og á öðrum stað í bókinni vitnar
hann í Isafold frá 1896 þar sem
segir: „Það sem lagðist þ)'ngst á
menn meðan jarðskjálftarnir
stóðu yfir, var kvíðinn fyrir meiru
af sama tagi, enda voru flestir
hræddari í seinni ldppunum en
hinum fyrri og furða var að allir
skyldu ná sér aftur svona hér-
umbil, eins og sumir urðu hrædd-
• (t
ir.
Þó finna megi margt í lýsingu
Þorvaldar Thoroddsen af ástand-
inu fyrir 100 árum sem á sér
samsvörun í nútímanum þá er
líklega ekkert sem á jafn mikið
við í báðum tilfellum og þetta
með kvíðann. Auðvitað eru eng-
ar tvær Suðurlandsskjálftahrinur
eins og því er varasamt að draga
of miklar ályktanir um þessa
skjálftahrinu út frá hrinunni
1896. 1 dag höfum við auk þess
miklu meiri vitneskju um eðli
þessara skjálfta og vísindamenn
fvlgjast grannt með hreyfingum í
jarðskorpunni, þannig að kvíð-
inn er e.t.v. ekki eins sterkur nú
og þá.
Kvíöinn
Engu að sfður iiggur fyrir að
hættuástandið er engan veginn
Iiðið hjá og skilaboðin sem
reynslusögurnar frá 1896 senda
nútímanum eru hiklaust þau, að
reyna að vera undir það búinn að
nýr skjálfti gæti komið. Kvíðinn
sem lýst er í Isafold f\'rir rúmri
öld og við þekkjum svo vel í dag,
vex ekki við það að við gerum
eitthvað til að verjast eða kynna
okkur rétt viðbrögð í hugsanleg-
um skjálfta, hcldur þvert á móti
ætti hann að minnka. Auk þess
er einfaldlega Iítið annað sem við
getum gert í málinu því við ráð-
um jú engu um sjálfan skjálft-
ann. Sú staðreynd kemur ein-
mitt vel fram í spaklegum um-
mælum Þorvaldar Thoroddssen.
ummælum sem eru enn í fullu
gildi þrátt fyrir háan aldur: „Það
gjörir jarúskjálftana hræðilegri en
flesta aðra náttúruviðburði, að
þeir koma svo snögt og hart, að
hver einn finnur, að þar er allur
máttur manna og hygni ekkert og
einskis virði. Svo var um jarð-
skjálftana 1896, að þeir dundu
yfir alt í einu, fjrirvaralaust, og
menn voru því minna við því
húnir, þar sem liðin var meira en
öld síðan harðir og skaðlegir land-
skjálftar höfðu gengið um þessi
bygðalög. “