Dagblaðið Vísir - DV - 23.06.1984, Blaðsíða 16

DV. LAÚÖÁBltíkGÍnt23.' jtífií'íá&L
16
Hlutverk Ijósmóðurinnar er óneitanlega mikilvægt, að taka á móti nýju lífi og varðveita það fyrstu mínúturnar af nýbyrjaðri ævi.
Ljósmóðurstarfið er starf sem fylgt
hefur mannkyninu frá örófi alda. Og
líklegast hafa fáar stéttir manna
bjargað jafnmörgum mannslífum og
einmitt ljósmæður.
Ljósmæður á Islandi eiga sér
merkilega sögu sem rekja má aftur til
ársins 1761 en þá hófst hérlendis skipu-
lögð fræðsla í ljósmóðurfræðum. Sama
ár útskrifaði Bjami Pálsson, fyrsti
landlæknir á Islandi, f jórar fyrstu ís-
lensku ljósmæðumar. Ljósmóöurstarf-
ið er fyrsta viðurkennda starfsgrein
kvenna hér á landi og lengst af sú eina
sem konur áttu kost á að læra og taka
próf í.
Og nýlega kom út saga þessarar
merku stéttar og stéttartal hennar allt
frá 1761. Otgefandi verksins, sem er í
tveimur bindum, er Ljósmæðrafélag
tslands sem stofnaö var 2. maí 1919 og
kemur verkiö út í tilefni 60 ára afmælis
félagsins 1979 þó svo að það komi út á
65 ára afmæli félagsins i ár.
I fyrra bindi verksins er að finna for-
mála útgáfustjórans, Steinunnar Finn-
bogadóttur, og æviágrip 1626 ljósmæöra
‘frá 1761. Uppistaðan í því er safn Har-
alds Péturssonar, fyrrum safnhúss-
varðar, en hann skráöi um langt árabil
allt sem til fannst um ljósmæður og gaf
Ljósmæörafélagi Islands 1975.
I síðara bindinu er að finna sögu
Ljósmæðrafélagsins skráöa af Helgu
Þórarinsdóttur BA í sagnfræði og rit-
gerð eftir önnu Sigurðardóttur, for-
stöðumann Kvennasögusafns Islands,
þar sem er að finna sögulegan fróðleik1
um ljósmóðurstarfið og bamsfæðingar
frá upphafi Islandsbyggðar fram á
okkar daga. Þar eru einnig ýmsar
skrár um áhöld ljósmæðra og fleira
ásamt eftirmála eftir Björgu Einars-
dóttur, ritstjóra verksins.
Hér á eftir munum viö gripa niður í
síðara bindi verksins á ýmsum stöðum
og hef ur Steinunn Finnbogadóttir gefið
okkur góðfúslega leyfi til aö birta
efnið. Tekið skal fram að texta
bókarinnar er ekki alls staðar fylgt ná-
kvæmlega.
Þjónustukonur
Þær konur á Norðurlöndum sem tóku
á móti bömum höfðu lengi vel ekkert
sérstakt heiti sem sagði til um starf
þeirra. I íslenskum fornsögum em þær
hvorki nefndar yfirsetukonur né ljós-
mæður. Þau heiti koma síöar. Konur
sem tóku á móti börnum era stundum
nefndar þjónustukonur. Svo segir til
dæmis þegar Áslaug Siguröardóttir
Fáfnisbana ól fyrsta soninn: „Nú
kemur að þeirri stundu, er hún kennir
sér sóttar og verður léttari og elur
sveinbam. Nú tóku þjónustukonur
sveininnogsýnduhenni. ..”
Fleiri dæmi eru um þetta heiti í fom-
sögum og fer ekki á milli mála aö þess-
ar þjónustukonur gegna ljósmóður-
hlutverki, enda þótt dagleg störf þeirra
séu önnur.
I fomum norskum lögum er eitt
starfsheiti ljósmæðra sem kalla mætti
löggilt, það er bjargrýgur. Bjargrýgir
þurfa að hafa tveggja manna vitni
um að heldur verði bót að návist þeirra
en annarra kvenna. Hilpir er og heiti
sem nefnt er í norskum lögum.
Fyrsta Ijósið
Yfirsetukona, nærkona og náveru-
kona era ljósmóöurheiti sem koma
fyrir í Stjóm, enStjórn er hluti af gam-
alli bibliuþýðingu sem talin er hafa
verið gerð á Islandi upp úr miðri 13.
öld.
I kirkjuskipun Kristjáns konungs m.
frá 1537 er yfirsetukonuheitið nær ein-
göngu notað, en minnst á nærkvenna-
embætti. Fyrirsetukona kemur fyrir í
seinni þýðingu af tilskipuninni. Létta-
kona er enn eitt heiti gamalt.
Það starfsheiti sem notað er í dag,
ljósmóðir, er talið koma fyrst fyrir í ís-
lenskri bók í Guðbrandsbiblíu árið
1584. Yfirsetukona kemur þar einnig
fyrir.
Ljósmóðir er ekki aöeins starfsheiti.
önnur og meiri merking er fólgin í
nafninu, sú að vera ljósmóðir barasins
sem fæðist eða ljósa þess, eins og sagt
er í daglegu tali. Eins er ljosmor á
norsku og ljósmamma á færeysku.
Kollhríðin, hin eiginlega fæðingar-
stimd, hét fyrrum á norsku ljosrid,
ljóshríð.
Talið er víst aö ljósmóðurheitið
standi í sambandi við ljósið sem litil
mannvera sér í fyrsta sinn.
Eigi heill maður
Hétt eins og til era á isiensku mörg
heiti um ljósmæður þá er ekki síður
fjölbreytni í orðafari um barnshafandi
konur og barnsburð. Hér fara á eftir
nokkur dæmi.
Áslaug Sigurðardóttir sagði við
Ragnar loðbrók: „Þú veist, að ég er
eigl heill maður, og mun það vera
sveinbarn, er ég geng með,... (Fom-
aldarsögur Norðurlanda I., 245).
I Báröar sögu Snæfellsáss (11. kafla)
segir: „En er leið á sumarið digraöist
Þórdís í gerðunum.”
„Er þér að gjöra í kunnleika, að ég
geng með barai þínu.” (Kjalnesinga-
saga 33. kafli).
I Svarfdæla sögu segir Karl hinn