Dagblaðið Vísir - DV - 13.11.1984, Blaðsíða 13

DV. ÞRIÐJUDAGUR13. NOVEMBER1984.
13
Menning
Menning
Menning
Menning
Krabbadans og erótík
Oddur Björnsson
Dansleikur
Sjónleikur
Bókaútgáfa Menningarsjóðs 1983
Dansleikur eftir Odd Björnsson er
fyrsta verkiö í flokki íslenskra leik-
rita sem Menningarsjóður hefur haf-
iö útgófu á. Að öllum likindum er
ætlunin aö gefa út leikrit samtíma-
höfunda i þessum flokki og þá ekki
illa vaiið að byrja á Oddi sem er einn
af brautryðjendum absúrd- eða fjar-
stæðuleikritsins á Islandi. 1 eftir-
mála rekur höfundur nokkuð sköpun-
arsögu verksins. Mun þaö fyrst hafa
orðið til sem einþáttungur veturinn
1962 og þá sýnt undir nafninu
Köngulóin, orðið síðan að útvarps-
leikriti tiu árum seinna en birst loks í
fullri lengd á fjölum Þjóðleikhússins
árið 1974. Sú gerð er birt í útgáfu
Menningarsjóðs.
Oddur sækir sögusviö sitt og
persónur til endurreisnartímans á
Italíu. Leikurinn geríst í páfagarði og
snýst aö mestu um Alexander páfa
númer sex og böm hans þrjú sem
kennd eru við Borgía. Verkið er þó
ekki söguleg úttekt því höfundur læt-
ur sig staöreyndir litlu skipta en
glímir þess í stað við almennan
vanda sem einkennir mannlíf hvar
sem er: ábyrgðina og ástríðuna. Líkt
og absúrdistamir blandar hann sam-
an andstæöum geðhrifum og lýsir
óhugnanlegu ástandi á kómískan og
afkáralegan hátt. Stráksskapurínn
ríkulegur og gálgahúmorinn ekki síð-
ur. Þessi aðferð Odds hefur komið
illa við marga sem vanir em natúral-
ísku leikhúsi. Aðrir hafa séð í henni
raunsæið sem nútíminn þarfnast.
Dansleikur er likt og mörg absúrd-
leikrit farsi og hrollvekja í senn. I
leikritinu er dregin upp mynd af
fáránlegum og erótískum heimi þar
sem togast á andstæð öfl í manni og
félagi. Persónumar eru bæði skop-
legar og hryllilegar — ekki síst páf-
inn sem er dálítið tilfinningasamur
og smeykur við sjálfan sig. Hann er
úrkynjaður og hiægilegur nautna-
seggur sem vekur ósvikna kátínu
þótt líkist um leið háskalegri könguló
og svífist einskis í valdafíkn sinni.
Synir hans, Sesar og Jóhann, eru
einfaldarí að gerð og mynda andstæð
skaut innan leikritsins, móthverfa
Bókmenntir
Matthías V.
Sæmundsson
þeirra sömu tegundar og geðtogið í
páfa. Sesar er afsprengi hins djöful-
lega í föður sinum, með öllu sam-
viskulaus enda ris hann páfa yfir
höfuð í óþokkaskapnum, líkastur
uppvakningi sem ekki verður kveð-
inn niður. Jóhann er hins vegar af-
kvæmi hins „siðlega” í föður sinum,
samviskunnar sem ástríðan sló niður
og orðin er máttvana. Hann á til ást
og einlægni, líkt og Lúkrezía systir
þeirra bræöra, en tekur þó nauðugur
viljugur þátt í hrunadansinum sjálf-
um sér til fjörtjóns þvi Sesar myrðir
hann undir lokin. Samleikur þessara
f jögurra persóna vekur smám sam-
an siðlegar höfuðspurningar: Hver
er ábyrgð manns og sekt? Getur hið
góða lifað í sambýli við hið illa? Er
hlutleysi ef til vill höfuðglæpur?
Einna gleggst birtist þessi merking í
einræðu Jóhanns þar sem hann segir
meðal annars:
Undarlegt er það ástríðuleysi sem
tylgir meinlausu hugarfari: þú hefur
sjónarspilið fyrir augunum, við-
bjóðslegt, jafnvel hryllilegt, samt
hefstu varla aö — tekur ef til vill ekki
þátt í því en kýst í þess stað að vera
utangarðs. Fyrirgefst slíkt fram-
ferði? — Þarf ekki að velja sér hlut-
skipti? Hvers konar leti er það sem
temur sér slíka sýndarró gagnvart
hömlulausu framferði blindra voða-
afla? Er ástriðan fyrirmunuð þeim
sem ekki er gefin taumlaus græðgi í
auðogvöld?
Þótt leikrit Odds sé samið í liðnum
tíma ætti engum aö blandast hugur
um að erindi þess er tímabært enn í
dag.
1 upphafi Dansleiks er léttrauð
birta sem undirstrikar hiö erótíska
andrúmsloft, í lokin dökkrauður litur
blóðsins. Hið djöfullega fer með sig-
ur af hólmi og nær hámarki sínu í
gróteskum krabbadansi lokaat-
riðsins. Svartsýni — eða raunsæi?
Oddur Bjömsson.
Leikrit Odds er sjálfu sér nógt sem
skáldskapur, en um leið er það vam-
aöarorð því hver veit nema sú stund
renni að martröð skrímslanna verði
að nálægum veruleika okkar.
MVS
ÖNDVEGISVERK
Eugene O'Noill.
Dagleiðin langa inn í nótt.
Leikrit í fjórum þáttum.
Thor Vilhjálmsson sneri.
Bókaútgáfa Menningarsjóðs 1983.
Eins og mörgum er enn í fersku
minni komu út mörg þýdd meistara-
verk hérlendis ó seinasta ári. Eitt
þeirra skreið þó ekki á markað fyrr
en að lokinni jólavertíð og vakti því
ekki þá athygli sem því bar, önd-
vegisverk í leikbókmenntum: Dag-
leiðin langa inn í nótt eftir banda-
ríska nóbelsskáldið Eugene O’Neill.
Þetta leikrit var sýnt í Þjóðleikhús-
inu haustið 1982 við heldur dræma
aðsókn að mig minnir.
Dagleiðin langa er fjölskyldu-
harmleikur en hefur jafnframt miklu
víðari skírskotun. Verkið ber skýr
merki þess að vera skrifaö á árum
seinni heimsstyrjaldar um leið og
það er táknrænt fyrir mannlífið sem
slikt og leið höfundarins sjálfs i gegn-
um þokunótt til nýs dags. Hvað
snertir form og efnivið er það sam-
líkjanlegt viö harmleikina grisku og
átakamestu verk Ibsens.
Leikrit O’Neills er eitt þessara
stóru leikrita sem þola form bókar-
innar. Textinn fyllir huga lesandans
af myndum, sviðsetur og leiðir fram
á sjónsviö persónur meö sérstæð
andlit sem dýpka þegar á líður. Hann
er allur margræður og skáldlegur,
fullur af táknum og myndum er kom-
ast vel til skila í þýðingu Thors Vil-
hjálmssonar sem tekst oft að greypa
setningar í huga lesandans. Þetta
Bókmenntir
Matthías V.
Sæmundsson
verk ásamt Hlutskipti manns eftir
Malraux, sem Thor þýddi einnig í
fyrra, sýnir aö hann er með okkar al-
fremstu þýðendum.
Dagleiðin langa fjallar um ferð
Tyrone-fjölskyldunnar í gegnum
einn haustdag — frá sólbjörtu upp-
hafi inn í þokudrungaða nótt. And-
rúmsloftið er þrungið af vá sem per-
sónumar vita af en reyna að hverfa
frá sér, yfirspenntar af sjálfsvitund
og sundurknosaðar af andstæðum til-
finningum,' fullar af bældum sárs-
auka sem þenur út orð þeirra og
gerðir. Allar reyna þær að ljúga á sig
högghelda grimu sem reynist svo
brothættari en gler þegar á reynir.
Foreldrarnir, Tyrone og Mary,
reyna á örvæntingarfullan hátt að
blekkja í sig von en dragast að lokum
inn í nóttina. Mary gefst upp og leitar
sér athvarfs í eitri sem deyfir sárs-
aukann og opnar leið inn í fjarska
þar sem hún er óhult fyrir sjálfri sér
og umhverfinu. Lýsing hennar
meistaralega gerð. Hiö sama má
segja um persónusköpun Tyrones sem
aðra stundina ber kvöl sina með
reisn en sligast undan henni hina,
bugaður af minningunni um þaö sem
hefði getað orðið, sigraður líkt og
eldri sonurinn Jamie sem leitar síns
skjóls í hóruhúsum og á börum. Þrjár
skuggaverur. Sá eini sem í raun lifir
er yngri sonurinn Edmund. I þung-
lyndislegum skáldskap hans felst
lífsþróttur sem hin hafa glataö: leiö
út úr nóttunni. Hver þessara fjög-
urra persóna er heimur út af fyrir
sig. Samleikur þeirra er afar magn-
aður enda Iogandi af hatri, ást og
sársauka. Hið tilfinningalega and-
rúmsloft hreyfist sifellt og sveiflast á
milli spennusviða. Ottinn þó
óumbreytanlegur á bak við öll orð og
gerðir.
Leikrit O’Neills minnir í mörgu á
harmleikina grísku og sýnir að
maðurinn er sjálfum sér líkur öld af
öld. Þó er mismunurinn ærinn þvi
höfundur hefur samþætt háð og
harm í ríkari mæli en fomskáldin
gerðu. Þannig finnur lesandi til háðs-
kennds dapurleika þegar liöur að
lokum því þótt persónurnar séu stór-
ar í sínum mannlega veikleika eru
þær ekki göfgaðar eins og í harm-
leikjunum fornu. Háöið er þó alltaf
þjáningarfullt því höfundurinn skrif-
aði leikritið um eigin harm með „tár-
um og blóði” en einnig „djúpri með-
aumkun og skilningi og fyrirgefn-
ingu til handa hinum f jórum kvöldu í
Tyrone-fjölskyldunni” eins og hann
segir s jálfur í tileinkunarorðum.
Menningarsjóður hefur nú hafið út-
gáfu leikrita á nýjan leik og ber að
fagna því. Valið hefur tekist vel í
þetta sinn því leitun er á jafnstór-
brotnu bókmenntaverki og Daglelð-
inni löngu lnni í nótt. Vonandi lofar
útgáfa þess góðu um framhaldið. MVS
Byrjunin lofar góðu
Tónlistardagar Dómkirkjunnar, tónleikar 7.
nóvember.
Stjórnandi og organleikari: Marteinn H.
Friöriksson.
Einsöngvarar: Elín Sigurvinsdóttir, Sigrún
Valgoröur Gestsdóttir, Anna S. Helgadóttir,
Sigursvoinn K. Magnússon, Ingótfur Helgason.
Efnisskrá: Heinric SchUtz: Af gœsku þinni gef
oss friö; Hans Leo Hassler: Vor Guö er borg á
bjargi traust; Þorkell Sigurbjömsson: Aminn-
ing; Hugo Wolf: Andleg Ijóö við kvœöi eftir
Eduard Mörike-Gebet og Schlafendes
Jesukind; Felix Mendelssohn-Bartholdy:
Prelúdia og fúga f G-dúr, Sónata f c-moll.
Tónlistardagar Dómkirkjunnar
munu nú haldnir í þriðja sinn. Þegar
hefur skapast nokkur hefö um form
þessarar litlu tónlistarhátíðar.
Reynt er aö hafa verk eins tónskálds
eins og rauðan þráð gegnum tón-
leikaröðina. Aö þessu sinni er það
Felix Mendelssohn-Bartholdy sem
fyrir valinu hefur orðið. Svo er pant-
að nýtt íslenskt verk og erlendum
organleikara boðið aö leika á hátiö-
inni, en hitann og þungann ber Dóm-
kórinn ásamt stjómanda sínum,
dómorganistanum.
Tónlist
Eyjólfur Melsted
Músíkölsk áminning
Þaö er þvi allvíður rammi sem
Dómkórinn og aðrir nánir aðstand-
endur þessarar litlu hátíöar hafa
smiðað sér. En hingaö til hefur tekist
að fylla út i hann og svo virðist einn-
ig ætla aö veröa nú. Megináhersl-
una lagöi kórinn á Áminningu Þor-
kels Sigurbjörnssonar. Svo mjög ein-
blíndi hann á þetta stóra verkefni aö
hann átti fullt i fangi með að koma
Hassler — þeim ágæta kaþólikka en
uppáhaldsmanni lútheranna fyrir að
hafa samið mörg trúarverk sin við
texta á móöurmáli sínu, þýsku — til
skila. Áminning, sem samin er við
texta i I. Pétursbréfi, er ekki nema
mánaðargamalt verk, þekkiiegt í
meira lagi. Það lætur ekki mikið yfir
sér, á yfirborðinu aö minnsta kosti,
en í öllum þess blíöu og fögru hljóm-
um felast mýmargar gildrur fyrir
grandalausa söngvara svo að verkið
er í formgerð sinni einnig músíkölsk
áminning um að gæta að sér. Kórinn
söng hreint og skiiaöi texta skýrt en
hefði fyrir minn smekk mátt leggja
meiri kraft i sönginn þar sem tilefni
gáfust. Einsöngvarakvartettinn stóð
vel fyrir sínu.
Elín Sigurvinsdóttir fór sérlega vel
með ljóð Hugos Wolf og „Primus
motor” Tónlistardaganna og um leið
músikiökunar í Dómkirkjunni, Mart-
einn H. Friðriksson, lék Prelúdíu og
fúgu í G-dúr og Sónötu nr. 2 í c-moll
eftir Felix Mendelssohn-Bartholdy
af öryggi og stakri smekkvísi.
Byrjunin lofar því góðu um þessa
þriðju Tónlistardaga Dómkirkjunn-
ar. EM
Lífrænn leir
— sýning Steinunnar að Kjarvalsstöðum
Leirlist hefur verið nokkuö fýrir-
ferðamikil hér á landi á síðastliðnum
árum. En þrátt fyrir mikið framboð
getum viö vart talað um skapandi
hugsun nema í undantekningartil-
fellum. Oftast snýst íslensk leirlist
um vasa, ker og alls kyns skálar í
hefðbundnu formi og með lítt frum-
leguskrauti.
Leirlist Stelnunnar Marteinsdóttur
er þó greinileg undantekning. Leir-
verk hennar eru sjálfstæð listaverk
sem, þrátt fyrir ólíkar og jafnvel
sundurleitar myndgerðir, búa yfir
persónulegum tón sem gengur í
gegnum sýninguna alla.
Mesta athygli vekja þó hinar óhlut-
lægu myndir eins og „Flug” (nr. 76)
þar sem sameinast mjúk hreyfing og
formræn nákvæmni. Þá ber mikið á
myndgerð sem byggir á lífrænum
formum og fjarlægri náttúruvísun.
Eru þessi verk nokkuð misjöfn og
virðist það oft erfitt fyrir listakonuna
að þræöa einstigið milli skrautlistar
og formrænnar fágunar. Virðist
Steinunn koma sterkust út úr þeim
myndverkum þar sem sterk og af-
gerandi form ákveða myndrýmið.
Inntakslega fjalla myndverk Stein-
unnar um tilfinningar, tjáskipti og
náttúruna. Þetta eru verk sem kref j-
ast athygli og hluttekningar áhorf-
enda sem fá þaö hlutverk aö ljúka
þeirri sýn sem gefin er í skyn á
myndfletinum.
Flest verkin á sýningunni eru þó
skálar og vasar. Nær listakonan lítt
að snúa út úr hefðinni en vinnur aftur
á móti efniö, áferöma og formin af
mikilli tækni og þekkingu.
Þegar sýningin er skoðuð sem ein
myndræn heild, læðist að manni sá
grunur að allar þessar myndgerðir
og hlutir eigi eftir i náinni framtið aö
renna saman og þessi persónulegi
tónn, sem við skynjum i verkum
listakonunnar, verði að nýrri og ein-
stæðrimyndgerð.
Falleg sýning
Sýningu Stéinunnar að Kjarvals-
stöðum er einkar smekklega fyrir
komið. Þetta eru ljóðræn og tilfinn-
ingarik verk sem njóta sín vei i þess-
ari lýsingu, einnig sem skipulag sal-
arins og skipting rýmisins er vel til
fundin.
GBK
Myndlist
Gunnar B. Kvaran