Dagblaðið Vísir - DV - 31.07.1987, Blaðsíða 15

FÖSTUDAGUR 31. JÚLÍ 1987.
15
Að finna upp hjólið
Á öllum tímum hafa verið til menn
sem hafa sett fram hugmyndir um-
það hvernig byggja megi fyrirmynd-
ar borgir og umhverfi fyrir fólk.
Þessar hugmyndir hafa verið mjög
mismunandi raunhæfar og haft mis-
mikil áhrif.
Töluvert hefur verið deilt um það
hvort, eða að hve miklu leyti, slíkar
framtíðarhugmyndir eða heildar-
skipulag eigi rétt á sér. Hefur því
verið haldið fram að þjóðfélagið sé
í dag orðið svo fjölþætt að framtíðin
komi okkur alltaf á óvart nema kom-
ið sé á einræði sem hefti allt
frumkvæði manna. Engu að síður
hafa 'aðferðir við áætlanagerð og
stefnumörkun til ókomins tíma tekið
miklum framförum. Þessi aðferða-
fræði ætti í öllu falli að geta dregið
úr þeim vandamálum sem komandi
kynslóðir fá til úrlausna, þótt alltaf
verði í þessum málum stórt svið sem
hvorki er unnt né jafnvel æskilegt
að reyna að skipuleggja. Hvað sem
því líður, þá eru nýjar hugmyndir
um gerð þéttbýlis og aðra umhverfis-
mótun mjög mikilvægar fyrir alla
framþróun á þessu sviði.
Það er líka nauðsynlegt að þeir
sem skipuleggja fylgist vel með, viti
af þessum hugmyndum og færi þær
sér í nyt þar sem þær eiga við. Hér
er alls ekki verið að hvetja til þess
að við flytjum inn ómeltar patent-
lausnir frá útlöndum heldur að við
tileinkum okkur sem fyrst nýjar
hugmyndir og þekkingu, lærum af
reynslunni og hættum að gera sömu
mistök og aðrar þjóðir eru löngu
hættar að gera.
Bandaríski rithöfúndurinn Henry
James sagði einhvem tímann: „Ný
hugmynd fer í gegnum 3 stig. Fyrst
er henni hafnað með fyrirlitningu.
Því næst er hlegið að henni og sagt
að hún skipti ekki máli. Að lokum
er hún álitin svo mikilvæg að þeir
sem vom á móti henni segjast hafa
sjálfir komið henni á framfæri."
Mikið af þeim hugmyndum og
þekkingu, sem nú er tiltæk við
skipulag, hefur enn ekki náð fyrsta
þrepi þessarar þróunar hér á landi,
einfaldlega vegna þess að henni hef-
ur ekki verið komið á framfæri.
Þaðan af síður höfum við íslenskað
þessa þekkingu, vinsað úr henni það
sem er gagnlegt og tengt hana ís-
lenskum aðstæðum og menningu. Á
mörgum sviðum erum við í þessum
efhum ennþá að bisa við að finna
upp hjólið.
Gagnlegt að horfa til baka
Hér er gagnlegt að horfa til baka
nokkra áratugi, en um og eftir síð-
ustu aldamót komu fram á sjónar-
sviðið margir umbótamenn í
skipulagsmálum.
Ástæðumar fyrir þessu voru marg-
ar. 1 Englandi leiddi t.d. slæmt
heilsufar þeirra manna, sem kvaddir
voru í herinn vegna Búastríðsins, til
verulegra bóta á húsnæðis- og heil-
brigðislöggjöf. Þótt áhrif þessara
umbótamanna væru í upphafi tak-
mörkuð og bundin við fámennan
hóp, hafa margir þeirra engu að síð-
ur haft mikil og varanleg áhrif á
þróun skipulags, allt fram á þennan
dag. Ymsar tillögur þessara manna
voru fullmótaðar um síðustu alda-
mót en engu að síður er ekki almennt
farið að nota þær við skipulag þétt-
býlis fyrr en eftir síðustu heimsstyij-
öld. Mikið skortir samt ennþá á að
almennur skilningur sé fyrir hendi
hér á landi á því í hverju þessar
kenningar voru fólgnar.
Arturo Soria y Mata
Einn af þessum mönnum var
spánskur verkfræðingur, Arturo
Soria y Mata. Hann setti árið 1881
fram hugmyndir um línuborgir, sem
voru byggðar hvor sínum megin við
umferðarás, með bílaumferð og jám-
brautum. Mun þetta vera fyrsta
tilraunin til þess að skipuleggja heila
borg með tilliti til þessarar nýju
tækni. Soria skipulagði eina slíka
borg, Ciudad Lineal, sem var 55 km
á lengd, en einungis fjórðungur
hennar var byggður. Gatnakerfið í
svona borg er verulega styttra og
ódýrara en í venjulegum borgum, og
núna þegar verið er að endumýja
slitlagið á Reykjanesbrautinni, milli
höfúðborgarsvæðisins og Suður-
nesja, gæti verið athugandi hvort
eitthvað væri nýtilegt í þessum hug-
myndum.
Clarence A. Perry
Annað skref í átt til betri umferð-
armenningar vom kenningar Clar-
ence A. Perry sem hann setti fram
árið 1929. Með þessum kenningum
lagði hann m.a. til að íbúðarbyggð
væri deilt niður í umhverfiseiningar
með félagsmiðstöð og skóla mið-
svæðis. Innan þessara eininga væri
nægilegt opið rými, leikvellir og
verslanir fyrir vörur til daglegra
þarfa. Einnig lagði Perry til að kom-
ið væri í veg fyrir umferð gegnum
þannig svæði og götur flokkaðar eft-
ir hlutverki. Umhverfis svæðið
skyldu liggja götur, fyrst og fremst
fyrir umferð, sem ekki ætti þangað
erindi, en götur innan svæðisins
flyttu umferð að og frá byggingum
á svæðinu sjálfu.
Radburn skipulag
Frekari hugmyndir um það hvem-
ig mætti búa til betra og ömggara
umhverfi bæði fyrir fólk og ökutæki
vom settar fram af Clarence Stein
og Henry Wright á svipuðum tíma,
í skipulagi fyrir Radbum í New Jer-
sey. í þessu skipulagi var gert ráð
fyrir algerum aðskilnaði bíla og
gangandi manna. Athyglisvert er að
þessar hugmyndir em settar fram á
svipuðum tíma og skipulag var gert
fyrir Reykjavík (1927) innan Hring-
brautar. Þótt með þessum hugmynd-
um sé bent á leið til að búa til
vemlega betra umhverfi en áður
KjáUaiinn
Gestur Ólafsson
skipulagsfræðingur
og arkitekt
þekktist fer þvi fjairi að þær séu
nýttar sem skyldi hér á landi í dag.
Ebenezer Howard
Englendingurinn Ebenezer How-
ard var tvímælalaust einn áhrifa-
mesti skipulagsfrömuður í Evrópu
um og eftir síðustu aldamót. Með
bók sinni Garden Cities of To-
morrow lagði hann grundvöll að
stefnu Englendinga og margra ann-
arra þjóða viðvíkjandi nýjum bæjum
(New Towns). Howard sameinaði
margar þeirra hugmynda sem komið
höfðu fram um skipulagsmál og setti
þær fram á heildstæðan og mjög
raunhæfan hátt, þannig að almenn-
ingur skildi. Hugmyndir hans vom
gmndvallaðar é næmum skilningi á
lífsvenjum og löngunum almennings
og þörf fólks fyrir náin tengsli við
gróður og óspillta náttúm. Hann
virðist hafa séð fyrir sér nokkuð
glöggt hver þróunin myndi verða í
skipulagsmálum og afstöðu fólks til
þéttbýlis. Hann viðurkenndi bæði
einkaframtak og félagslega stjómun
og lagði áherslu á sjálfviljaða sam-
vinnu. Hann leit á skipulag sem
hópvinnu margra sérfræðinga og
lagði áherslu á stöðuga stjómun
þessara mála. Með mynd sinni af
segulstálunum þremur bendir hann
á kosti og galla sveita og þéttbýlis
og bendir á að þriðja leiðin sé til,
þ.e. skipulögð borg (Town-Country)
sem hafi til að bera bæði kosti dreif-
býlis og borga.
I þessari skípulögðu borg væri
bæði að finna fjölbreytta þjónustu
og tækifæri, blómlegt atvinnulíf og
heilsusamlegt mannlíf og fagurt
mengunarlaust umhverfi.
Le Corbusier
Charles Edouard Jeanneret tók
snemma á starfsferli sínum upp nafn-
ið Le Corbusier. Hann ferðaðist
mikið um Evrópu á ámnum eftir
síðustu aldamót og kynntist þar
vinnu margra arkitekta. Hann var
einn af forystumönnum í nútíma
byggingarlist og hafði auk þess mjög
mikil áhrif á skipulag víða um heim,
sérstaklega á árunum eftir seinni
heimsstyijöld. Le Corbusier leitaðist
við að finna vægi milli bifreiðaum-
ferðar annars vegar og skipulags
íbúðar- og iðnaðarsvæða hins vegar.
Hann lagði áherslu á mikilvægi þess
að stytta umferðartíma og taldi rétt
að byggja háhýsi, sérstaklega f mið-
bæjum, til þess að draga úr fjarlægð
milli manna. Hann gagmýndi á skel-
eggan hátt bæði borgir og bygging-
arlist, og mörg orð hans hljóma enn
í dag: - „Hús er tæki til að búa í. -
Borgir em tæki, en þessi tæki duga
okkur ekki lengur. Þær virka ekki
og misbjóða okkur, bæði til líkama
og sálar. -
Við verðum að fylgja ákveðnum
grundvallaratriðum í skipulagi:
1. Við verðum að leysa umferðar-
hnúta í miðbæjum.
2. Við verðum að auka þéttleika
miðbæja.
3. Við verðum að auðvelda fólki að
komast leiðar sinnar.
4. Við verðum að auka útivistar-
svæði og opið rými.“
Honum ofbauð líka hvað við vær-
um bundin á klafa vanans og værum
treg til að færa okkur i nyt nýja
tækni til þess að geta lifað betra lífi.
Hann bar litla virðingu fyrir gömlum
bæjum og gömlu umhverfi og lagði
„Neighbourhood" eining, eins og
Clarence Perry lagði til árið 1929
að yrðu skipulagðar.
óspart til að slík bæjarhverfi væm
rifin til grunna. Eftir seinni heims-
styrjöld urðu margir til að hefja
merki hans á loft og sjá má áhrif
hans víða t.d. í Breiðholti III í
Reykjavík. Fáir skildu þó hugmynd-
ir hans til fulls eða útfærðu þær,
eins og hann hafði ætlast til. Eftir
1960 fóm líka ýmsir gallar háhýsa
að koma í ljós og margir urðu þeim
fráhverfir. Einnig urðu menn til þess
að gagnrýna endumýjun borga í
hans anda, þar sem gróin byggð
hafði verið rifin til grunna og há-
hýsi reist i staðinn.
Guðmundur Hannesson
Sá aðili, sem hafði án efa mest
áhrif á þróun skipulagsmála hér á
landi í upphafi aldarinnar, er tví-
mælalaust Guðmundur Hannesson
prófessor. Hann ritaði mikið um
skipulagsmál, m.a. ritgerð er hann
nefúdi „Um skipulag bæja“ og kom
út árið 1916. Ljóst er af ritverkum
hans að honum vom hugmyndir
þeirra manna, sem hér hafa verið
nefndir, vel kunnar. Guðmundur
Hannesson var höfundur fyrstu ís-
lensku skipulagslaganna, sat um
árabil í skipulagsnefnd ríkisins og
vann mikið starf við að kynna ýmsar
nýjungar og hugmyndir á þessu
sviði, þótt margar þeirra hafi ekki
enn náð að festa hér rætur.
í allri þeirri umræðu, sem átt hefur
sér stað um umhverfismál hér á landi
undanfama áratugi, hefur það oft
viljað gleymast að landnotkun hér á
landi hefúr verið þjóðnýtt. Þetta
þýðir að ríki og sveitarfélög hafa það
í hendi sér hvemig allt land er not-
að, hversu mikið það er notað,
hvemig byggingar er heimilt að
reisa og hvemig heimilt er að nota
þær. Allt frumkvæði i þessum efnum,
sem máli skiptir, liggur því hjá opin-
berum aðilum og sama máli gegnir
um ábyrgðina á mótun þessa um-
hverfis. Þótt einstaklingar fái
kauphækkun geta þeir því ekki
keypt sér betra umhverfi nema innan
þessara marka.
Á höfuðborgarsvæðinu em margar
slysagildrur. Fyrir utan gluggann,
þar sem ég vinn, er verið að byggja
eina í viðbót. Hún er fólgin í því að
þeir sem þar ráða verki gera sér
ekki fyllilega grein fyrir því hvað
það er hættulegt að þurfa að bakka
útúr bílastæði út á umferðargötu.
Fyrir mörgum árum var samstarfs-
maður minn að reyna að sannfæra
skipulagsnefrid Akureyrar um það
hvaða alvara fylgir þessum málum
og sagði: „Það eina sem dugar er
að fara með líkin af bömunum heim
á tröppur hjá þeim sem bera ábyrgð
á vonlausum slysagildrum." Svo af-
gerandi aðgerðir ættu að vera
óþarfar. Það er til næg þekking um
það hvemig megi búa til hættulítið
umhverfi. Við þurfúm ekki alltaf að
vera að reyna að finna upp hjólið.
Gestur Ólafsson
„Á mörgum sviðum erum við í þessum efti-
um ennþá að bisa við að finna upp hjólið.“
Aðgæsla = áwerkni
í lok júní sl. brá ég mér ásamt fjöl-
skyldu í stutta ferð norður í land,
akandi, sem ekki er i frásögur fær-
andi. En sú óskemmtilega reynsla,
sem við urðum hins vegar fyrir af
aksturslagi ökumanna á þjóðvegum-
landsins, er tilefni þessara skrifa.
1. Fyrst lentum við í því að ökumað-
ur, sem kom akandi úr gagnstæðri
átt, ók á röngum vegarhelmingi
og stefndi beint framan á okkar
bifreið á fullri ferð. Ástæða: Öku-
maðurinn var að sveigja framhjá
kríum sem gerðust of aðgangs-
harðar við bifreið hans.
Héma munaði ekki nema hárs-
breidd að yrði stórslys, en sem
betur fer náði ökumaðurinn að
rykkja bifreiðinni inn á veginn
áður en svo varð.
2. Þá henti það okkur að annar
ökumaður, sem einnig kom ak-
andi úr gagnstæðri átt, ók á
röngum vegarhelmingi og stefndi
KjaUaiinn
Halldór
Frímannsson
lögfræðingur
beint framan á okkar bifreið á
fullri ferð. Ástæða: Ökumaðurinn
var að glápa út í loftið. Kannist
þið ekki við sambærileg tilvik. í
þetta sinn var það ekki honum
að þakka að ekki varð stórslys.
Ef menn þurfa endilega að skoða
landslagið og/eða njóta útsýnis,
því þá ekki að stoppa eða a.m.k.
hægja ferðina.
Gláp út í loftið samfara akstri tel
ég vera afar slæman ósið öku-
manna. I þessu sambandi langar
mig einnig að minnast á annan
slæman ósið ökumanna, en það
er að vera í hrókasamræðum við
aðra i bifreiðinni þegar þeir eru
jafnframt að aka.
3. Fjórir aðrir ökumenn, sem
komu akandi úr gagnstæðri átt,
óku á röngum vegarhelmingi og
stefndu beint framan á okkar bif-
reið á fullri ferð. Ástæða:
Ökumennimir vom að taka fram
úr við aðstæður sem alls ekki
gátu gengið upp. Athugið, við
lentum í þessu fjórum sinnum í
ferðinni. Við þurftum að stöðva
og vikja eins langt út í kantinn
og við gátum til þess að fá ekki
bifreiðamar hreinlega framan á
okkur. Hér voru undantekningar-
laust á ferðinni mjög ungir
ökumenn. Það virðist eins og þeir
skynji alls ekki fjarlægðir rétt né
vélarafl þeirra ökutækja sem þeir
hafa undir höndum.
Öll ofangreind tilvik em eins að
þvi leyti að ökumennimir óku allir
á röngum vegarhelmingi, enda þótt
aðgæsluleysi þeirra væri sprottið af
mismunandi atvikum. Þegar svona
lagað hendir fólk, og það oft í ferð,
bregður því illilega. Eg var meira
að segja farinn að hafa á orði að ef
ég þyrfti að stöðva bifreiðina í hvert
skipti sem ég mætti bifreið til þess
að forða frá slysi væri betur heima
setið en af stað farið.
Meðferð ökutækja er mikið hættu-
spil. Þegar við samþykktum að taka
þau inn í samfélagið gerðum við
okkur grein fyrir að hér væm á ferð-
inni stórhættuleg tæki, bæði fyrir
akandi og gangandi vegfarendur.
Við töldum hins vegar að ef fólk
notaði þessi ökutæki með ýtrustu
aðgæslu þá ættu þau rétt á sér. Þetta
tel ég að ökumenn þurfi ávallt að
hafa í huga. Aðgæsla í umferðinni
er aldrei of mikil.
Þegar menn em einu sinni búnir
að læra að aka framkvæma þeir það
óafvitandi og án þess að þurfa að
hugsa, rétt eins og þegar þú læsir
útidyrahurðinni heima hjá þér. Hins
vegar verður aðgæsla aldrei virk
nema saman fari árvekni. Þegar
ökumenn em famir að sýna aðgæslu
með jafri venjubundnum hætti og
þegar þeir aka bíl er kominn tími til
að þeir fari alvarlega að hugsa sitt
ráð.
Halldór Frímannsson