Alþýðublaðið - 14.05.1968, Page 7

EFTIR ÓLAF JÓNSSON
í VETUR hefur getið að líta
óvenju-margar og svipmiklar '
kvenlýsingar í leikhúsunum í
Reykjavík, nú síðast Normu
Mclntyre í leikriti Guðmund-
ar Kambans, Vér morðingjar;,
en þar áður sjálfa Heddu Gabl
er Ibsens, þar áður Steinunni
Jóhanns Sigurjónssonar og þar
áður Höllu hans í Fjalla-Ey-
vindi sem Leikfélag Reykjavík
ur sýndi á 70 ára afmæli sínu
í fyrravetur. Tvær leikkonur
af yngri kynslóð leikhúsanna
haía farið með þessi viðurhluta
miklu hlutverk, þær Krist-
björg Kjeld og Helga Bach-
mann, vió eftirtekt og áhuga
leikhúsgesta og almennt lof
leikdómenda. Þetta eru klass-
ísk viðfangsefni, Ifedda . Gabl
er á alþjóðavísu, leikir Jó-
hanns Sigurjónssonar hér
heima, og verður verkefni
hverrar nýrrar kynslóðar í
leikhúsinu að taka þau upp
til nýrrar meðferðar. Ekki
verður sagt að vísu að sýning
ar Þjóðleikhússins og Leikfé- ,
lags Reykjavíkur hafi leitazt
beinlínis við að „módernisera"
leikina, túlka þá upp á nýtt
í Ijósi nútímalegra viðhorfa;
þessar sýningar voru allar hefð
bundnar og gerðu ekki tilraun
til að heimfæra leikina nútím
anum sérstaklega eða skilja þá
neinum nýjum skilningi; þarf
víst ekki að taka fram að
þessi staðhæfing er hvorki lof
né last um sýningarnar. Engu
að síður mega þær vel verða
tilefni til áð velta fyrir sér
„stöðu konunnar“ í íslenzkum
bókmenntum um þessar mund
ir. Dugmiklar og gáfaðar leik
konur fást þar við margslungn
ar, djúprættar kvenlýsingar
sem vissulega hafa ekki fyrnzt
frá því þær voru fyrst festar á
blað, sýndar á sviði. En hvaða
skilning hafa íslenzkar bók-
menntir nú á dögum að miðta
á hug og högum konunnar, ís-
Þónunn Elfa Magnúsdóttir
lenzkrar nútímakonu í miðri
hinni altæku byltingu þjóðlífs
ins á íslandi. Og hvað hafa
íslenzkar skáldkonur til þess-
ara mála að leggja?
Það sem átt er við, er annars
vegar þær hugmyndir sem fram
koma í skáldskap, hvort held-
ur er eftir karla eða konur,
um stöðu og hlutverk konunn
ar í samfélaginu, ástkonu, móð
ur, húsfreyju,’ félaga og jafn-
ingja karla, og um hið hefð-
bundna hlutverk konunnar á
breyttum og breytilegum tím-
um. Og hinsvegar hvort fram
komi og hvernig þá, eitthvert
sérstakt kvenlegt næmi eða .
innsæi í skáldskap, sérstök
kvenleg stílgáfa, afstaða til .
efnisins.
yæntanlega hafa menn tek-
ið eftir hve mikið fór fyrir
kvenlýsingum í íslenzkum bók
menntum um og eftir aldamót
in síðustu. Halla Jóhanns Sig
urjónssonar er tvimælalaust
veigamesta hlutverkið í Fjalla
Eyvindi, og skilningur og með
ferð Steinunnar hlýtur að
ráða miklu um hverja sýningu
Galdra-Lofts. Helge Toldberg^
telur í bók sihni um Jóhann
að Halla hafi þegið nokkuts af
nöfnu sinni í skáldsögu Jóns
Trausta, sem Vafalítið er fétt
athugað; og síðar samdi Jón
Trausti aðra kvenlýsingu hlið
stæða ,í gerólíku samhengi,
Önnu frá Stóruborg. Anna frá
Stóruborg gengur hreint til
verks: hún kippir smalastrákn
urh sínum, 15 vetra gömium
upp í til sín, fennandi blaut
um og illa til reika, gerir hann
að elskhuga sínum og kemur
honum til manns. Ást þeirra,
eða öllu heldur: ást hennar, yf
irvinnur alla þá örðugleika
sem himin vítt haf stéttaskipt-
ingarinnar virðist leggja í veg
þeirra, öndvert aldarfar með
þveröfugri siðaskoðun við þá
sem Anna aðhyllist sjálf ásamt
með höfundi sínum. Ástin sigr
ar allt í Önnu frá Slórubnrg
eins og mörgum öðrum góðum
sögum.
„Það var sem móður-
leg viðkvæmni og lengi bæld
ástarþrá rynnu saman í svipn
um,“ segir um Önnu á þessum
örlagafundi þeirra Hjalta í sög
unni; og þessi eina setning er
í rauninni einasta skýring
hennar á því að til ásta stofn
ast með þeim. En hún lýsir
ástarskoðun sem var einkenni
lega tíð í skáldskap á þessum
tíma, og eímir raunar eftir af
hennt lengi síðan. Anna frá
Stóruborg á það sammerkt
með ýmsum öðrum kveijlýsing^
um samtímis sér, að hún er
Hjalta móðir og ástkona í senn,
eins og Halla Jóhanns Sigur-
jónssonar Fjalla-Eyvindi sín-
um og Halla Jóns Trausta
minnsta kosti Þorsteini frá
Hvammi öðrum þræði; hin
stranga vonda stjúpa í eigin-
konugervi er líka upp-
máluð í Heiðarbýlinu þar sem
er Borghildur húsfreyja Egils
í Hvammi. í Galdra Lofti er
val milli tveggja kvenna sett
á addinn, Steinunnar og Dísu,
hinnar jarðnesku móðurlegu
ástkonu og loftkenndu sak
lausu ástmeyjar; og það val
felur f sér hvorki meira né
minna en sálarheill Lofts. í
Gerplu dreymir Þormóð ltol
brúnarskáld að hann sjái tvær
konur leika að fjöreggi sínu:
„Þessar konur voru allsköru-
legar, var önnur dökk á brún
FYRRI HLUTI
og brá en hin björt að yfirlit
um, sýnist honum önnur vera
trölikona en hin valkyr.ia.“
Það þarf ekki mikla getspeki
til að ætla að hin bjarta kona
sé Þórdís Kötludóttir en hin
dökka Sigurfljóð húsfreyja, en
af hennar kné hefur Þormóð
ur „það undur sem ekki him
inn né jörð fær við jafnazt né
á aukið né ofar kömizt unz
heimsbyggðin er öll og goðin
dauð.“ í lýsing Kolbrúnar, eða
Sigurfljóðar, í Gerplu er hin
móðurlega kvenhugsjón færð
í þjóðsögulegt veldi, en móð
ureðlið er víðar ríkt í ástkon-
um Halldórs Laxness, og kem
ur þegar fram hjá Sölku Völku
í áslum þeirra Arnalds: hún
verður ástkona hans, veitir
honum móðurlega forsjá og
Guði;ún frá I*únði .
þiggur um leið kenningar hans
opnum og hrifnæmum huga,
og fær ungur maður vart kos
ið sér betri hlut.
Og hér má enn nefna til dæm
is Fjallkirkju Gunnars Gunn-
arssonar sem lýsir öll saman
leið Ugga litla Greipssonar
milli tveggja kvenna, Selju
móður sinnar og Selju eigin-
konu; hefur Sigurjón Björns-
son sálfræðingur skrifað fróð
lega um þetta efnisatriði í lít-
illi bók um Gunnar sem hann
nefnir leiðina til skáldskapar.
|V|óðir og ástkona í einni
mynd, einni kvenlýsingu: hug
myndin er algeng og tilbrigði
hennar margvísleg og hún á
sér sínar góðu og gegnu skýr
ingar eftir sálfræðinni. Þær
konur sem nú hafa verið
nefndar eru allar stollar og
slórlátar, ósigrandi kvenhetj-
Ur í hverri sinni raun. En við
hliðina á þessum miklu ma-
donnum er hætt við að verði
með köflum minna en skyldi
úr elskhugum þeirra, og eru
þeir allir til vitnis um það,
hver með sínu mótinu, Kári í
Fjalla-Eyvindi, Barna-Hjalti
og Arnaldur í Sölku Völku.
Andstæður þessum sjónar-
hætti, með tilhneigingu sinni
að upphefja konuna og ást
hennar, setja hana á einhvers
konar stall, er annar sem er
minnsta kosti jafnalgengur í
skáldskap, sá sem einvörðungu
lítur á konuna sem „sexúal
objekt“, kynferðislegt leik-
fang karlmannsins fremur en
leikfélaga, og leggur enn
minni ræk[ við aðra þætli
kvenlýsingar en þá sem lúta
að beinu kynferðileeu hlut-
verki konunriar, oft með
grimmri áherzlu á líkamleg
kyneinkenni hennar. Dæmi
um þessháttar kvenlýsingar
úr skáldskap. sem þó á að
heita alvarlega stílaður, mætti
t. a. m. nefna úr hinum stóru
skáldsögum þeirra Ingimars
Erl. Sigurðssonar og Jóhannes
ar Helga sem mjög voru um-
talaðar fyrir nokkrum árum.
Þar er kvenfólkið í sögunum
einungis séð í sínu kynferði-
lega hlutfalli við afrenndar
söguhetjur þeirra; og er þessi
skoðunarháttur . eilt af bví
sem gerir tortryggilegt höf-
undar þessir séu jafn-róttaek-
ir og þeir vilja víst sjálfir vera
láta. En þessi almenna afstaða
hygg ég að sé til muna al-
gengust í nýlegum raunsæi-
legum skáldskap á íslenzku,
fyrst og fremst sé litið á-kon-
juna Og hertni lýst sem kyn-
. ferðjsveru; .. höfundar -sjái
konur einkum í afstöðu þeirra
til karlmannsins, ekki sem
jafngilda sjálfstæða einstakl-
inga sem eigi sér tilveru og
tilverurélt annarsstaðar en í
rekkjunni. Þessi afstaða ein
segir vitaskuld ekkert til um
það hvort sögur séu „góðar“
eða „vondar“, sem er undir
fleiri atvikum komið. Hjá Guð
bergi Bergssyni, þeim mikla
uppreistarsegg íslenzkra bók-
mennta um þessar mundir, er
þessum viðhorfum að vísu
breytt eins og öðrum, þó
hann leggi sízt minni áherzlu
en aðrir á kynlíf og kynferð
ismál. Guðbergur er sagður
klámfenginn höfundur, en
klámfengni hans kemur þá
ekki fram í ertandi og örv-
andi kynlífslýsingum, sem
löngum hafa verið vinsælar,
ekki heldur í grófu og gráu
gamni um kynferðismál sem
er einn þáttur okkar þjóðlegu
kveðskaparíþróttar, heldur í
þeim óhugnaði, viðbjóði sem
lcynlífinu fylgir í sögum hans.
Tómas Jónsson er kynósa bók,
þrungin margvíslegu kyn-
ferðislegu efni, oftast grófu og
klúru, og með óþvegnu orð-
bragði. En eitt meginstef henn
ar er hamskipti konunnar í
sögunni, sem hefst þar í þjóð
sögulegt veldi. einhverskonar
goðmögnun Iiennar, og sam-
bærileg hamfletting sögu-
mannsins, Tómasar, sem skrif
ar ,sig bókshVlega til agna
í sögu sinni.
^n hvað hafa konur sjálfar
til þessara mála *að leggja,
hvernig er þeirra eigin skáld-
skap háttað?
Þær kvenlýsingar sem fyrr
voru nefndar voru margar
hverjar sprottnar beint úr ís-
lenzkri þjóðlífslýsingu eins og
fréltamanna. En þó var það
Framhald á 14. síðu.
Gréta Sigfúsdóttir
ffi«U8WHM68---ALÞÝPUBUÐIÐ