Dagur - 22.02.1923, Blaðsíða 1

DAGUR
kemur út á hverjum fimtudegi.
Kostar kr. 6.00 árg. Gjalddagi
fyrir 1. júlí. Innheimtuna annast
ritstjóri biaðsins.
AFOREIÐSLAN
er hjá Jónl l>. ÍKir,
Norðurgötu 3. Talsímf 112i
Uppsögn, hundin við ársmót
sé komin til afgreiðílumanns
fyrir 1. des.
Akureyri, 22. febrúar 1923.
«i
8. blað.
Samvinnuhreyíingin.
niðurl.
Séu lánsfélögin ekki lalin tneð
hinni eiginlegu samvinnuhreyfingu,
hefst hún áriö 1866, þegar prestur
nokkur i Thisted, Sonne að nafni,
stofnaði fyrsta kaupfélagið f Dan-
mörku. Var það með ensku sniði
og til þess ætlað, að sameina neyt-
endur í félagsskap til sameiginlegra
kaupa á vörum, sem átti síðan að
skifta milii meðlimanna eftir þörfum
þeirra og auðvitað í hlutfalli viö
ákveöiö gjald. í reyndinni varð
kaupfélagið nokkurskonar verzlun
með fasta viöskiftavini, sera réðu
um leið yfir rekstri og stjórn fyrir-
tækisins. í kaupfélagi Sonne prests
vóru meðlimirnir verkamenn, en
um langt skeið eftir þetta var það
því næreingöngu meðal sveitamanna,
að kaupfélagshugsjónin féll í góðan
jaröveg. Að þessu studdi þaö, að
flestir danskir kaupstaðir vóru um-
kringdir af svokölluðu »hlé-svæði,"
þ. e. að öll eiginleg kaupmanns-
verzlun var bönnuð svo og svo
langt frá kaupstaðnum. Smátt og
smátt vóru þrátt fyrir mótstöðu
kaupmanna stofnuð all-mörg kaup-
félög í þorpunum í Danmörku og til
þess aö geta keypt vörur í stærri
stíl var árið 1884 stofnað „Samband
danskra kaupfélaga" og var árleg
viðskiftavelta þess orðin 46 milljónir
’króna árið 1912. Verzlunarstéttin
hefir barizt ákaft gegn kaupfélögun-
um og hefir stundum orðiö grunt
á því góöa milli kaupmanna og
bænda út úr því, en yfirieitt er
óhætt að segja. að hreyfingin hafi
oröið til mikils gagns, enda hafa
verkamenn í borgunum einnig mjög
farið að stofna kaupfélög á síðari
árum.
Af öðrum samvinnufyrirtækjutn
vóru fyrst stofnuö mjólkurbúin; haía
þau aíveg útrýmt þeim forna sið í
landinu, að hver bóndi Iéti strokka
smér sitt heima. Mjólkurbúin taka
við mjólkinni frá mörgum bæjum
og geta þau unniö úr henni á betri
og hagfeldari hátt, en hver bóndi
gæti út af fyrir sig. Taka þau við
hverjum mjólkurframleiðanda á sér-
stöku svæði sem meðiim. Eiga með-
limirnir búið í sameiningu, hús og
vétar; þeir halda aðalfundi ogkjósa
stjórn, sem ræður síðan mjólkurbú-
stjórann og segir honum upp, en
hann er sérfræðingur á þessu sviði
og annast um og ber ábyrgð á dag-
iegum rekstri búsing.
Nauðsynlegur undanfari mjólkur-
búanna í Danmörku og framfaranna
á því sviði vóru hinar frábæru upp-
fynningar N. J, Fjords til betri meö-
ferðar á mjólk og sméri. Fjord
fæddist 1825 vestan tilájótlandi og
dó 1891 í Kaupmannahöfn. Hann
lærði fyrst til skólakennara, síðan
til verkfræðings og var um Iangt
skeið kennari í eðlisfræði í landbún-
aðarháskólanum í Kaupmannahöfn.
í þeirti stöðu gerði hann margar
merkilegar tilraunir og færði sér þar
með í nyt efnafræðislegar uppgötv-
anir hins mikla íranska vísinda-
manns Pasteurs til endurbóta á
meðferð mjólkurafurða. Hann hafði
sérstakt lag á að nota árangur vís-
indalegra rannsókna til hagrænna
endurbóta og þ,að var honum að
þakka, að danskur búnaður komst í
nánara samband við fræðileg vísindi,
en þekzt hafði nokkursstaðar áður.
Fyrsta samlags- mjólkurbúið í Dan-
mörku var sett á laggirnir 1882, en
flest vóru þau stofnuð á árunum
1885 — 90 og vóru oröin 1168 árið
1914, en á sama fima vóru aöeins
196 mjólkurbú í einstaklingseigu.
Samfara þessum mjólkurbúum hefir
útflutningur Dana á sméri aukist
mjög. Árin 1876 —80 vóru fluttar út
10,3 milljónir kg., en 1911 — 14 88
milljónir. þessar tölur sýna breytingu
þá, sem orðin er á dönskum búnaði.
Fyrir utan kúahald og smérfram-
leiðslu varð landbúnaðurinn frá því
um 1880 einkum að snúa sér að
svínarækt. Par opnaðist og starfssvið
fyrir samvinnustefnuna, að gera
bændur óháða einstökum svínaslátr-
urum og úttlyljendum. Fyrsta svína-
sláturhúsið með samlagssniði var
stofnað í Hrossanesi (Horsens) árið
1887 og næstu ár fjölgaði þeim
óðum; árið 1914 vóru þau orðin 46.
Árið 1897 var stofnað »Samband
danskra svínasláturhúsa með sam-
lags sniði" (de samvirkende danske
Andelssvineslagterier) Sláturhúsin
eru gerð fyrir stærra svæði en mjólkur-
búin, en er að öðru ieyti stjórnað
eftir sömu meginreglum. En ekki
hefir samvinnustefnan náð þar eins
mikiili útbreiðslu og í mjólkurmeð-
ferðinni og sláturhús eru íiitöiulega
fleiri en mjólkurbú í eigu einstakra
manna. En yfirleitt hefir samvinnan
þó orðiö dönskum bændum tii mikils
hagræðis einnig á þessu sviöi.
Miklu minna kveður að framleiðslu
eggja en mjólkur og flesks í sveit-
unum og er hún þó nokkur. Erfið-
leikarnir neyddu sveitamenn tii að
leggja stund á hana, en áður hafði
henni ekki verið neinn gaumur
gefinn og til þess að koma skipu-
lagi á útflutninginn var stofnað
»Danskt samlag til útflutnings eggja"
(Dansk Andels-Ægeksport). Á líkan
hátt hafa verið stofnuð félög til þess
að flytja út smér og flesk. Lang- mest
af fleskinu, smérinu og eggjunum
er flutt til Englands, sem er því á
seinustu áratugum orðið aðalstoðin
undir efnalegri velgengni Danmerkur,
en hún hvílir auðvitað á arðinum af
aðalatvinnuveginum, búskapnum.
Samvinnustefnan hefir og komið
fram á fleirÉ'vegu í búnaði Ðana.
Til dæmis hafa menn komið á fót
félögum til kynbóta á kúm, hrossum
og svínum, til þess að koma á sam-
vinnu um að bæta húsdýraræktina.
Hvarvetna þar, sem ný vandamál
bar að höndum danskra bænda eða
hagur þeirra var í hættu staddur,
hafa þeir gripið til samtakanna.
Þegar józkir kaupmenn stofnuðu
„Józkt korn- og íóður-félag" í Ár-
ósum nckkru fyrir aldamótin, töldu
bændur það vera einokunartilraun
(»hring«) og bjuggust við að þurfa
að kaupa þessar vörur hærra verði;
til þess að komast hjáþessari hættu
ásettu þeir sér að taka fóöurefna-
verzlunina f sínar hendur og 1898
var stofnað »Józkt samlag til kaupa
á fóðurefnum", sem átti heimilisfang
í sömu borginni, þar sem kaupmenn-
irnir höfðu stofnað sitt félag. Síarf
samvinnumanna að efnalegu sjálf-
stæði sveitalýðsins hefir einnig rekið
að pví, að stofnaður hefir verið sam-
lagsbanki. Tók hann tilstarfa árið 1914,
en haíði verið undiibúinn í mörg
ár. Það, sem hratt honum af stað að
lokum, vóru bankasvik þau, sem
upp koinust í Kaupmannahöfn árið
1908 og þau peningavandræði, sem
af þeim hlutust.
— Tveim þráðum er siungið
saman í samvinnuhreyfingunni
dönsku. í fyrsta lagi hefir verið
stefnt að því, að hjálpa búnaðinum
efrialega með þvf að skapa þær
stofnanir til samvinnu, sem breyt-
ingin á rekstri landbúnaðarins krafði.
En í öðru lagi er samvinnustefnan
þegnfélagsleg frelsishreyfing danskra
bænda tit þess að halda uppi sjálf-
stæði sfnu, á likan hátt og þeir
gerðu um sama leyti í stjórnarbar-
áttunni fyrir sjálfstjórn almennings.
Árangur samvinnustefnunnar vekur
jafnan aðdáun útlendinga, því að
slíkt þekkist ekki annarsstaöar í jafn
stórum stíl. Hvergi hafa bændur
skiliö jafn-vel mikilvægi samtakanna
eða sýnt jafn-mikla hæfileika og vilja
til að styðja hver annan f baráttunni
fyrir velmegun sinni og stöðu í
þjóðfélaginu. Samvinnuhreyfingin
hefir bæði verið mikilvægt skilyrði
fyrir valdasessi bænda í stjórnmáfum
og einnig gefið þeim rétt til að
setjast í það sæti.
»Af ávöxtunum skuiiö
þér þekkja þá.«
þegar bæklingur Björns Kristj&ns-
sonar, »Verzlunarólagið<, kom fyrir
almenningssjónir s. 1. haust, mun íia
hafa grnnað, að svo léleg ritsmfð
mundi draga jafn háskalega diika á
eftir sér, eins og nú er komið á
daginn.
Höfundurinn hefir sennilega þóttst
hafa klætt orð sfn f nægilega lævís-
legan búning, til þess að geta vakið
glundroða á meðal samvinnumanna og
tvístrað þeim á þann hátt. En margt
fer öðruvfsi en ætlað er.
í stað þess að vinna samvinnufélög-
unum tjón inn á við, hefir höfundurinn
orðið að athlægi, fyrir megnustu van-
þekkingu á samvinnumálum og bakað
sér fýrirlitningu samvinnumanna og
fjölda annara, fyrir framhleypni sfna
og hinar ósvffnu blekkingartilraunir.
Eftir svona hérfilega útreið, hefði
karlskcpnsn átt að láta sér segjast og
ganga út með lærisveininum og —
iðrast. En svo skai böl bæta að bfða
annað meira. í herbúðum kaupbrallsins
var fundið upp á því, að snara þess-
um báðungarpésa B. Kr. á erlend
tungumál og dreyfa honum síðan á
milli peningastofnana þeirra erlendis,
sem S. í. S. befir viðskifti við, f von
um að þar gæti hann unnið það ill-
virki, sem honum var, meðal annars,
ætiað að vinná hér á landi, n. 1. að
spilla lánstrausti samvinnuféláganna.
Hér skal enginn dómur á það lagður,
hvort B. Kr. er sekur um það, að
hafa þýtt cða látið þýða bæklings
ómynd sfna, eða ekki. En um það
verður ekki deilt, að hann ber sið-
ferðislegu ábyrgðina á þessu svfvirði-
lega athæfi og afleiðingum þess. Það
er hann, sem hefir smfðað morðknt-
ann, sem átti að verða samvinnufél.
að fjörlesti. Það er hann, sem befir
lagt sama kutann í hendur þeirra
manns, sem hafa framið það afglapa-
Iega ntðingsbragð, að rægja samvinnu-
féi. erlendis og gera tilraun til að
apilla l&natrausti þeirra þar, án þeas