Dagur - 27.04.1949, Blaðsíða 3

Miðvikudaginn 27. apríl 1949
DAGUR
3
— Nauðsynleg
nýmæli
(E'ramh. af 2. síðu).
1. Aukin völd hérað-
anna.
Til þess að ná þessu
marki er gert ráð fyrir,
að landinu verði skipt í
sex fylki, sem verði
stjórnarfarslegar heildir
mcð allvíðtæku starfs-
sviði og valdi í ýmsum
sérmálum.
Því kann að verða
haldið fram, að þótt
fylkjaskipun hafði gefizt
vel nieð ýmsum þjóðum,
sé öðru máli að gegna
um íslendinga. Þjóðin sé
svo fámenn, að hún megi
ekki við því, að henni
verði deilt í mörg fylki.
Á sínum tíma var því
borið við, að íslendingar
væru of fáir til þess að
mynda sérstakt, sjálf-
stætt ríki. Þessi and-
mæli éru algerlega sama
eðlis. Reynslan hefur
enn eigi sýnt, að landið
geti ekki staöizt sem
sjálfstætt ríki. Enn
minni hætta er á þessu
eftir að landinu hefur
verið skipt í fylki, sam-
kvæmt tillögum fjórð-
ungsþinganna, vegna
þess að sú skipun miðar
beinlínis að því að
styrkja ríkisheildina,
sem hefur um skeið
viekzt fyrir of mikinn
samdrátt ríkisvaldsins á
einn stað og er í síauk-
inni hættu af þeim sök-
um.
Vegna þeirrar sér-
stöðu, sem Reykjavík
hefur þegar hlotið í
þjóðfélaginu, virðist
nauðsyn bera til þcss, að
hún verði fylki xit af
fyrir sig. Eðlilegt virðist
þó, að Hafnarfjörður sé
látinn fylgja Reykjavík,
cnda sennilega ekki
langt að bíða þess, að
byggðir þessara bæja
nái alveg saman. Við-
skipta-, fjármála- og
menningartengsl eru öll
svo náin á þessum
tveimur stöðum, að ó-
hagræði mundi af því
hljótast að deila þeiin
hvorum í sitt fylki. Að
öðru leyti virðist eðli-
legt að hafa hina fornu
fjórðungaskipun til
liliðsjónar um takmörk-
un hins foma Norðlend-
ingafjórðungs og Vest-
firðingafjórðungs þann-
ig, að Vestfirðir verði
fylki út af fyrir sig og
Húnavatnssýslur ásamt
öðrum hluta hins forna
Vestfirðingafjórðungs
myndi sérstakt fylki, en
Norðlendingafjórðungur
minnki að sama skapi.
Af sams konar ástæðum
getur Vestur-Skafta-
fellssýslu ekki fylgt
Austurfylkinu, en heyr-
ir eðlilegast undir Suð-
urfylkið.— (Framhald).
Greinergérð um ágalla núverandi sijórnskipunar
(Framh. af 2. síðu).
fækkað annars staðar, atvinna hefur þorrið og afkomu allri
hnignað víðast livar annars staðar á landinu, svo að til beinnar
auðnar horfir á ýmsum stöðum, sem annars mega teljast byggi-
legir. í kjölfar Jressarar þróunar kemur glötun mikilla verðmæta
á hinum linignandi stöðum, röskun þjóðfélagslegs jafnvægis,
samfara því, að hætta skapast á einhæfingu atvinnuhátta, sem
leiðir til þess, að almenn afkoma þjóðarinnar verður um of háð
einstökum atvinnugreinum, svo sem nú er orðið, þegar telja má,
að velmegun þjóðarinnar sé að miklu leyti byggð á síldveiðunum
við Norðurland, sem standa 1—2 mánuði á sumrum, eða stopulli
síldveiði í Faxaflóa á vetrum. Mun öllum ljóst, hvílíkur háski
er fólginn í slíkri Jrróun.
Lögin um fjárhagsráð eru glöggt dæmi þess, hversu allir lands-
menn, hvar sem þeir eru búsettir, verða nú að lúta boði eða
banni valdamanna í höfuðstaðnum. Ekki má t. d. byggja hlöðu
eða bílskúr, án þess að fá til þess leyfi þeirra. Hér skal ekki ve-
fengd nauðsyn þeirrar meginreglu, sem fram kemur í nefndum
lögum, varðandi alls konar fjárfestingu. Hins vegar virðist, að
mátt hefði haga eftirlitinu meira í hag landsmanna með því að
dreifa því, í stað þess að leggja það umsvifalaust undir skrifstofu-
bákn í höfuðstaðnum. Það er bæði tafsamt og kostnaðarsamt að
þurfa að leita um öll slík leyfi til fjarlægra staða, og þess má enda
vænta, að eftirlit allt verði handahófskennt, þegar það er fram-
kvæmt af mönnum, sem ekki hafa aðstöðu til, vegna fjarlægðar
og ókunnugleika, að kynna sér málavöxtu til fullrar hlítar, enda
þótt á engan hátt sé í vafa dreginn vilji og ástundun í Jrær áttir.
Lögin um fjárhagsráð marka enga stefnubreytingu. Þau eru að-
eins glöggt sýnishorn af Jdví, hvernig síaukin íhlutun ríkisvaldsins
er tryggð höfuðborginni, án tillits til Jress, hvað hagkvæmt og
eðlilegt* mætti teljast fyrir landsfólkið almennt og dagleg störf
J^ess.
Þessi óheillastefna veitir Reykjavík óeðlilega sérréttindaað-
stöðu, sem á engan hátt verður réttlætt með því, að hún er höfuð-
borg rxkisins. Þau íaska nauðsynlegu jafnvægi Jxjóðfélagsins og
eru skaðvænleg fyrir þjóðiixa, — höfuðborgina líka, þegar til
lengdar lætur.
2. Stjórnarkreppur.
Annar höfuðókostur gildandi stjórnarskipunar er sá, að hún
gerir ráð fyrir, að Alþingi myndi ríkisstjórnina. Á stjórnar-
myndun liafa oftar en einu sinni orðið alvarlegar tafir. Þegar
slíkir atburðir gerast, er jafnan ríkjandi öngþveiti um möig hin
mikilvægustu málefni ríkisins. Verður ekki fyrir séð né með
tölum talið Jxað tjón, senx af Jxví getur hlotizt, að ríkið sé stjórn-
lítið eða stjórnlaust mánuðum. eða jafnvel árum saman. Slíkt
ástand virðist Ixelzt skapast, Jxegar mest ríður á Jxví, að föst og
örugg stjórnaistefna sé í ríkinu. Hina nxiklu eifiðleika, sem
Jxjóðin á nú við að etja í atvinnu- og fjárhagsmálum, má að veru-
legu leyti rekja til Jxess lxáttar stjórnmáláástands.
3. Óeðlileg flokkaskipun.
Megin-orsakanna til Jxess, að Jxingræðið í núverandi fonni þess,
hefur reynzt Jxjóðinni svo illa, sem raun ber vitni, er fyrst og
fremst að leita í flokkaskipun Jxeirri, sem ríkir. Flokkaskipunin
Jxróast og mótast á giundvelli Jxess kosninga-fyrirkonxulags, sexxx
gildir.
Með ýmsunx liætti eru nú Jxingmenn kosnir til Aljxingis. Hér
eru eiixmenningskjöidæmi, 21 að tölu, kjósendafjöldi livers Jxeiria
breytilegur, frá ca. 500 til 3500. Þannig er kjörinix 21 þiixg-
maður. Þá eru 6 tvímeixningskjördænxi, og hlutfallskosningar
viðhafðar þar. Þaixnig eru fengnir 12 þingmenn. í einu kjöi'-
dæmi, Reykjavík, eru kosnir 8 Jxingmenn með lilutfallskosn-
ingu. Þingmenn kosnir í ýmsum kjördærpum eru Jxví 41. Þá er
bætt við 11 Jxingmömxunx, uppbótarþingmönnum. Um val þeirra
gildir fyrst og fremst sú meginregla, að þeim er skipt á milli
hinna ýmsu flokka með það fyrir augunx, að lxver flokkur fái
þingmannatölu í réttu hlutfalli við kjósendafjölda. Uppbótar-
Jxingmenn lxvers flokks eru síðan valdir að Jxrem leiðum, sem ekki
verður nánar lýst hér. Fyriikomulag Jxetta er margbrotið, og
niðurstaðan verður oft harla ólíkleg. Þannig eiga Jxá sæti á Al-
þingi sanxtals 52 Jxingmenn.
Af þessu sést, að gildandi kosningatilhögun er mjög grautar-
leg, gætir ýmissa sjónarmiða, en þó engra algjörlega, og mætti svo
að oiði kveða, að lxvorki sé þetta fugl né fiskur.
Þessi skipun hefur myndazt fyrir ýmsar handahófslegar breyt-
ingar, senx gjörðar voru á stjórnarskránni og tók að lokum á sig
þessa mynd eða ónxynd við síðustu breytinguna, 1942.
Undir Jxessu skipulagi hafa Jxróazt í landinu fjórir stjórnmála-
flokkar. Enginn flokkur hefur fengið hreinan meirihluta á Al-
Jxingi, og fullvíst má telja, að enginn hljóti slíkan meirihluta í
framtíðinni. Stjórnarmyndun í ríkinu er Jxess vegna háð Jxví, að
samstarf geti tekizt með tveim eða fleiri stjórnmálaflokkum um
mynduu ríkisstjórnar. Reynslan liefur sýnt, að langur tími eyðist
til þess að ná slíku samstarfi, og enxx lengri tími fer til þess að ná
samkomulagi um stjórnarframkvænxdir, ef ævistundir stjórnar-
innar hrökkva þá til þess.
Oft er nauðsyn skjótra aðgeiða. Meiri eða minni dráttur á
raunhæfum aðgerðum bakar Jxjóðiixni löngum ómetanlegt tjón,
veldur Jxví ósjaldan, að viðfangsefnið verður torveldara, því leng-
ur sem xtrlausnin dregst, stundum tapast tækifærin algerlega.
Fjöldamörg dænxi úr sögu síðustu 6—8 ára nxætti nefna þessu til
sönnunar, en Jxar eð öllum er nú orðið þetta ástand fullkomlega
ljóst, er óþarft að fjölyrða me>ra um það.
Ennjxá alvailegri veila en þetta seinlæti er Jxó á gildandi til-
högun.
í lýðfrjálsum löndum er sú meginregla viðurkennd, að Jxjóðin,
fólkið, eigi að ráða stjórnarstefnunni. Til þess að tryggja þetta,
eru te”knar upp almennar kosningar til JxjóðJxinganna nxeð kosn-
ingarétti fyrir alla þegna þjóðfélagsins, sem náð hafa vissum aldri
og hafa ekki með afbiotum fyrirgert atkvæðisrétti sínunx. Til-
gangurinn er sá, að hver kjósandi geti, með atkvæði sínu, veitt
Jxeirri stjórnarstefnu lið, sem hann telur réttlátasta og heppileg-
asta fyrir liann sjálfan og Jxjóðfélagið.
Hér á íslandi eiga kjósendur kost á því að velja milli fjögurra
stjórnmálaflokka. Hver kjósandi gerir þetta upp við sig, frjáls
og óháður eins og vexa ber, og velur einhvern hinna ljögurra,
væntanlega vegna Jxeirra málefria, senx fulltrúar flokksins og
stjórn hafa beitt sér fyrir í kosningabaráttunni. Að kosningunx
loknum hefjast samningar milli íloLkanna unx stjórnarmyndun.
Þegar bezt lætui', er stjórnin mynduð eftír langt þóf og erfitt.
Hver samstarfsflokkur varð að slá af stefnumálunum, eirin þessu,
annar hinu, enginn fær allt, en allir þó nokkuð, er nxönnum
síðan sagt. Stefna ríkisstjórnarinnar verður lituð alls konar sjón-
armiðum, skyldurn og óskýldúm. Það, sem gefið er með annarri
hendinni, er í næstu.andrá tekið aftur nxeð hinni, og harla fáir
munu finnast, sem í raun og veru exu ánægðir með stjórnarfarið.
Við næstu kosníiigar hefjast kappi'æður og kapphlaup um kjós-
endurna. Það, senxaflaga hefur larið eða illa til tekizt, vill enginn
flokkur kannast við, og hver vísar frá sér og kennir hinunx um.
Staðhæfing stendur gegn staðhæfingu og nxótmæli gegn mótmæl-
um. Hverju eiga kjósenduinir að trúa? Fjölmargir lesa ekki önn-
ur blöð en flokks síns, og þó Jxeir e. t. v. sjái, að ekki sé allt nxeð
felldu, nxun niðurstaðan oftast verða sú vegna flókksmetnaðar,
að Jxeir, Jxótt óveiðskuldað' sé, fylgja flokknum áfram, þegar
kosningarnar, þessi æsandi kappleikur milli flokkanna, lxefjast
einu sinni enn. Niðurstaðan verður söm eða svipuð og áður:
fjórir flokkar, enginn meirihluti, stjórnarmyndunarþras, sila-
liáttur í öllum framkvæmdum, ahnennt öngþveiti, senx stundum
nálgast, Jxegar mest á ríður, algert stjórnleysi.
Almenn óánægja er ríkjandi nxeð Jxetta ástand. Fáir munu samt
tilleiðanlegir til þess að gera eða segja nokkuð, senx skaðað geti
Jxann flokk, er Jxeir hafa valið sér. Til Jxess eru menn almennt of
heillaðir af þeirri keppni, senx flokkarnir heyja við hverjar kosn-
ingar. Það sjónaimið iræður atkvæði manna miklu nxeira en sjálft
málefnið. Flestir setja metnaðinn fyrir gengi Jxess flokks, sem
Jxeir einu sinni gengu í, framar velferð þjóðarinnar og þeirra
sjálfra. Og Jxetta er svo afar auðvelt fyrir nxenn, vegna þess að
flokkarnir, tveir eða fleiri, senx með völdin fara, kenna hver öðr-
um um Jxað, senx aflaga fer, og kjósendum er Jxess vegna lítt
mögulegt að meta það nxeð óyggjandi vissu, lxver eða hverjir eru
sekir.
Af Jxessu leiðir, að nærri liggur, að enginn flokkur geti talizt
ábyrgur og enn síður kjósenduiliir.
Hér er komið að höfuðmeinsemd gildandi þjóðskipulags.
Þegar glöpin verða og þeim verður ekki lengur leynt, kenna
flokkarnir lxver öðrum um þau. Enginn þeirra vill bera ábyrgð
á þeinx. Vegna meira og nxinna óljósra og flókinna málefnasamn-
inga milli flokka, sem ætíð eru gerðir eftir kosningar og þess
vegna ekki bornir undir kjósendur, er, eins og áður segir, tiltölu-
lega auðvelt að þyrla upp moldryki svo miklu, að ekki verður á
færi manna að gieina rétt frá í'öngu. Niðurstaðan verður sú, að
enginn flokkur eða kjósandi verður ábyrgur. Sá seki hefur jafn
miklar líkur fyrir kjósendafylgi eins og hinir, sem í raun og veru
kynnu að hafa betri málstað.
Brýn nauðsyn er á Jxví, að kosningafyrirkomulagið sé þannig;
að kjósendurnir og flokkarnir verði í raun og veru ábyrgir gerða
sinna, og verður að búa svo um hnútana, að hvorki flokkarnir né
kjósendurnir geti skotizt undan ábyrgð. Þetta eitt getur kennt
oss að fara rétt með atkvæðið, að það konxi oss áþreifanlega í
koll, ef vér förum rangt að. Að vísu kemur óheppileg stjóinar-
stefna ætíð kjósendum rækilega í koll, en þegar einn kennir
öðrum og allir hafa aðstöðu til að Jxvo hendur sínar, veit að
endingu enginn, hverjum kenna skal, og sönxu vítin endurtaka
I sig aftur og aftur.