Dagur - 15.08.1951, Blaðsíða 5

Miðvikudaginn 15. ágúst 1951
D AGUR
5
Ein helzta gáta ellihrörnunarinnar ráðin:
Slagæðarnar eru efnaverksmiðjur
Nýjar vísindalegar rannsóknir hafa leitt í ljós,
að æðar líkamans eru ekki aðeins hlutlaust
leiðslukerfi fyrir blóðstrauminn, lieldur gegna
þær einnig sjálfstæðu og þýðingarmiklu
hlutverki sem efnakljúfar
í PARÍSARÚTGÁFU ameríska stórblaðsins NEW YORK TRI-
BUNE birtist 2. þ. mán. grein eftir JOHN J. O’NEILL um nýjar vís-
indalegar rannsóknir og athuganir, er leitt hafa í ljós ýmiss atriði
varðandi hlutverk og þýðingu slagæðakerfis líkamans, sem líffræð-
inga hefur ekki áður órað fyrir. Hér á eftir birtist lausleg þýðing á
grein þessari.
Hraunkví slar
(Framhald af 2. síðu).
SLAGÆÐARNAR, sem flytja
blóðstrauminn frá hjartanu til
hinna ýmsu hluta líkamans, hafa
hingað til vexáð vanmetnar og
þýðing þeirra að sumu leyti mis-
skilin. Þær hafa aðeins verið
taldar líffræðlegt leiðslukerfi, er
hefði það hlutverk eitt að flytja
næringu og lífsloft til vöðvanna
og annarra líffæra — hlutlaus
farvegur blóðstraumsins á stöð-
ugri hringrás hans frá hjartanu
til hinna fjarlægustu líkamshluta,
þar sem bláæðarnar taka við
honum og skila honum til hjart-
ans aftur.
En nú hefur samstarf líffræð-
inga og annarra vísindamanna á
vegum læknaháskólans í Berke-
ley í Californíu leitt það í ljós, að
slagæðarnar eru efnaverksmiðj-
ur, sem ýmist geta byggt upp eða
brotið niður þýðingarmikil efna-
sambönd blóðstx-aumsins. Á þenn
an hátt er nú vitanlegt orðið, að
h'kaminn er þarna búinn þýðing-
ar miklu líffæri, sem engan hafði
áður órað fyrir. Veggir slagæð-
anna mynda geysimikið yfirborð,
og sé gengið út frá því, að allur
sá mikli flötur sé virkur í þessu
efni, er þai-na um mikla efna-
breytingastöð að ræða.
Efni það, sem slagæðarnar
framleiða á þennan hátt, nefnist
cholesterol, en það er einmitt
sama efnið og það, sem hleðst
upp innan á æðaveggjunum og
veldur sjúkdómi þeim, sem kall-
ast arteriosclerosis, eða æða-
kölkun.
Fram að þessu hafa menn hald-
ið, að æðakölkunin stæði í beinu
sambandi við mataræðið, þannig,
að „kalkið“ væi-i þannig tilkom-
ið, að það myndaðist sem auka-
efni, — „by-product“ — við ófull
nægjandi brima fituefna eða kol-
vetna, og gæti líkaminn ekki
losnað við þetta úrgangsefni á
annan hátt en þann, að það bær-
ist um með blóðstraumnum, unz
það hlæðist innan á æðaveggina
og ylli þar „kölkuninni“, sem er
alþekktur hrörnunarsjúkdómur
og stafar af því, að þegar „kalk“-
lagið á æðaveggjunum gei-ist of
þykt, torveldar það blóðrásina og
stöðvar hana í sumum tilfellum
alveg til einstakra líffæra eða
líkamshluta, og getur þá valdið
banvænum fyrirbrigðum, þegar
hjartað bilar, eða æðaveggirnir í
heilanum bresta, en af því stafa
tíðast hættulegar lamanir eða
bráður bani.
Nú hafa hinar nýju rann-
sóknir leitt í Ijós, að æðavegg-
irnir sjálfir framleiða að mestu —
þó ekki öllu — leyti „kalkið“,
cholesterolið, og er þá skiljanlegt
orðið það fyrirbrigði, sem áður
var óráðin gáta, hversu erfitt,
eða jafnvel ókleift, hefur reynzt
að ráða við kalkmyndunina,
æðakölkunina, með sérstöku
mataræði. Og menn hafa nú gert
sér miklu gleggri og líklegri
hugmyndir um það en áðui', hvað
valda muni einu tíðasta og helzta
fyrirbæri ellihrörnunarinnar, og
gerist þá stórum líklegra en fyrr,
að takast megi að lækna þann
sjúkdóm, eða a. m. k. draga hann
stórum meira á langinn en áður,
þótt hins vegar sé þessum rann-
sóknum enn ekki svo langt á veg
komið, að tekizt hafi að finna
neitt virkt eða algilt meðal gegn
kölkuninni. En vissulega aukast
líkurnar fyrir því, að svo megi
verða, stórum, eða að sama skapi
og grundvallar-ástæðurnar fyrir
sjúkdómnum verða betur kunn-
ar.
CHOLESTEROLIÐ — œða-
„kalkið“ sjálft — er ekki sak-
næmt í sjálfu sér. Það hefur jafn-
vel verið notað sem læknislyf, og
nú lítur út fyrir, að það sé þýð-
ingarmikill efnafræðlegur vernd-
ari lífsstarfseminnar. Það er ljóst
orðið ,að úr þessu efni vinnur
líkaminn ýmis þýðingarmikil og
ómissandi efni. Áður hafa menn
vitað, að ýmsir kirtlar líkamans,
smáþarmarnir, húðin, en þó
einkum lifrin, geta framleitt
cholestex-ol. Sú starfsemi húðar-
innar, að framleiða cholesterol,
er aðeins þáttur í tilorðningu D-
vítaminsins, „sólskins-fjöi’efnis-
ins“. Við áhrif sólarljóssins
breytist cholesterolið nefnilega í
D-vítamín. Og efnafræðilegur
muixur þessara tveggja annars
svo ólíku efna, er í rauninni sára-
lítill, og geislaverkun sólarljóss-
ins á húðina dugar til þess að
breyta öðru efninu í annað.
ENN ÞÝÐINGARMEIRI er þó
sú staðreynd, að cholesterolið,
æða-„kalkið“, er einmitt hráefn-
ið, sem líkaminn yinnur kynhar-
mónin úr. Of langt og flókið mál
yrði að fara hér nánar út í þær
„Þyri litlu — Þorbjörgu hólma-
sól“, enda talsvert skylt hinu
ljóðinu að efni og anda. Minnst
finnst mér hins vegar til um
kvæðin, sem auðsjáanlega eru
sprottin upp úr hinum grýtta
jarðvegi dægurmálanna og ver-
aldarvafstri stjórnmálamannsins,
svo sem hin „tvö tilbrigði íslenzks
vöggukvæðis á 5. tug 20. aldar-
innar“, og önnur slík.
Samúð höfundar með olboga-
börnum tilverunnar er sterk og
vafalaus, en ekki að sama skapi
hlý og frjósöm. Þegar öll kurl
koma til grafar, á Bragi betur
heima í sóknarliðinu heldur en í
hjúkrunarsveitunum. Honum
verður það jafnan fyi'st fyrir að
25 feta beinhákarl
veiðist í reknet
Um síðustu helgi fengu skip-
verjar á v.b. Ái-sæli frá Vest-
mannaeyjum óvæntan feng í rek-
net sín undan Hafnai'bergi. Var
það 25 feta beinhákarl. Skemmdi
hann að vísu netin nokkuð, en
hvort tveggja náðist þó, hákarl-
inn og netin ,og var hákarlinn
fluttur til lands og skorinn.
Fengust um 3 tunnur lýsis úr
lifrinni. Mun þetta vera einn
stærsti hákarl, sem komið hefur
vei'ið með að landi hér.
tiltölulega einföldu, en þó harla
þýðingai'miklu breytingar, sem
þurfa að verða á sameindum
þessara efna ,svo að eitt þeirra
breytist í annað, en fyrjr atbeina
hinna nýju kjai’norkuvísinda og
skyldra fræða, eru þær orðnar
lýðum ljósar. Það verður að
nægja að geta þess, að kynhor-
món, bæði karla og kvenna, eru
byggð upp úr þessu hráefni, og
sömuleiðis vinnur líkaminn
cortisone, undirstöðuefni nýrna-
hormónanna, úr þessum sama
efniviði.
Þá hafa þessar nýju og merki-
legu rannsóknir einnig leitt í Ijós,
að cholesterol hefur sennilega
geysimikilvægu hlutverki að
gegna sem vemdari rauðu blóð-
kornanna og raunar annarra lík-
amsfruma gegn hitabreytingum
og ýmsum öðrum fyrirbrigðum.
En of langt mál og flókið yrði að
fara hér nánar út í þá sálma. En
í sem skemmstu máli er óhætt að
segja það, að æða-„kalkið“ —
cholesterolið — er ekki aðeins
meinvaldur, þegar það hleðst upp
í of í-íkum mæli innan á æða-
veggjunum, svo. að þeir vei'ða
stökkir og æðarnar þrengjast
um of af þeim sökum — heldur
er það einnig og raunar miklu
fremur einn af verndurum lífsins
og þróunarinnar, sem æðarnar
sjálfar framleiða sjálfum sér og
líkamanum öllum til gagns og
verndar. Atomvísindin eiga vafa-
laust eftir að leiða sitthvað fleira
merkilegt í ljós í þessum efnum,
sem varðar ekki aðeins leyndar-
mál ellihröi'nunarinnar og dauð-
ans, heldur einnig og ekki síður
launhelgar heilbrigðrar þróunar
og lífsins sjálfs. •
leita andstæðinginn — bölvald-
inn, ímyndaðan eða raunveruleg-
an — uppi og skjóta að honum
hörðum og stundum fremur
klárvígum skeytum, fremur en
að doka við hjá hinum særða,
draga hann úr orrustunni og gera
mjúklega að sárum hans. Þó get-
ur það stöku sinnum hvarflað að
honum, að líta megi á hlutina
öðrum og mildari augum en hon-
um er tamast, — að heimsskoðun
götusóparans gamla, sem er sátt-
ur við allt og alla,—sættir sig fús
lega við hlutverk sitt og ævikjör,
„sýslar rór að soi-pi sínu og
hreinsar í'æsin og í hálfum hljóð-
um húsgang raular sér“, — kunni
þó, þegar öllu er á botninn
hvolft, að vera allt eins rétt og
hin, sem vígabarðalegri er og
kröfufrekai'i. Og kannske er hún
líka öfunds- og eftii'sóknarverð:
„En einhver Olvör hefir
Oddi þessum saumað
skyrlu, er fyrir skotiim
Skuldar varið fékk.“
( í -(!';■< '•> ,(!/
Og ennfremur: . }..
„Því úr öldungs auga
innra friði stafar,
hann með hlýju brosi
heilsar mér og-þér
Svartar haturshryðjur
heiminn ganga yfir,
furðú lóstinn íít ég
lotinn öldux-mánn
af flestum fyrirlitinn,
dagsins eiturörfar
ekkert bíta á hann.“
Ef til vill er skýringin einfald-
lega sú, að gamli maðurinn hefur
ekki tapað trunni á hið góða,
trúnni á guð og forsjón hans, en
um sjálfan sig segir höfundur
hins vegar í kvæðinu um Gunnu-
klett: ’ ;
„Ég hef löngu tapað trúnni,
trúnni á guð úr hjarta minu.“
Og hann segist furða sig á sögu
Gunnu, förukonunnai', sem úti
varð undir móbergsklettinum, en
meitlaði áður í bergið með staf
sínum: „Herrann veri mitt
skjól“: —
„Hvernig gazt þú guðstrú þína
geymt í allri fátæktinni?
Hvei-nig fékkstu haldið hjarta
heitu af lífi, trú og vonum,
fyrst að þú hlauzt aldrei annað
en örbirgðina í gjöf frá honum?“
Mundi ekki hugsanlegt, að
ráðning þýðingarmikillar lífsgátu
sé einmitt fólgin í jákvæðu og
einlægu svai'i þessara spurninga?
Og mundi það furðulegt, að ófrjó
bölsýni kunni að hvai'fla að þeim
mönnum, sem svo eru skapi farn-
ir, að þeir segjast sjálfir ekki
skilja eða skynja aðra hugsan-
lega ást á höfundi tilvei'unnar en
Hver á nr. 12073?
Dregið var sl. föstudag, 10.
ágúst, í happdrætti háskóla ísl.,
8. flokki. Hæsti vinningurinn, 25
þús. kr., kom upp á nr. 12073, en
það er fjórðungámiði og hafa 3
hlutii'nir vei'ið seldir hér noi'ð-
anlands, (á Akui'eyi'i, í Hrísey og
Hvammstanga) en 1 í Rvík.
eins konar matarást, þakklæti
xeirra, sem sjálfir hafa hlotið
heimslán, auð eða völd í sinn
hlut, og þegar í þessari jarðvist?
—o—
Hraunkvíslar nefnist hún, nýja
Ijóðabókin hans Bi'aga Sigui'-
jónssonai'. Upphaflega fannst
mér nafnið hvorki sérlega fagurt
né einkennandi — kannske væri
réttast að orða það svo, að mér
hafi fundizt það vera alveg út í
hött. En við nánari umhugsun og
kynningu hefur þetta bi'eytzt að
xví leyti, að nú finnst mér nafnið
táknrænt og einkennandi í bezta
lagi: — Vissulega spretta tals-
vert ylhýrar og hreinar kvíslar
undan dökkri og úfinni apal-
hraunröndinni í þessum ljóðum.
Og við þessar uppsprettur og
þessi kaldavermsl hafa myndast
fallegar og skjóllegar vinjar með
góðum gróðri. Og þreyttum
ferðamanni, sem haft hefur
stranga dagleið um apalhraunið,
er þar gott að koma og eiga þar
næturstað.
J. Fr.
- Þai\ sem „hinir
ábyrgu“ ráða
(Framhald af 4. síðu).
um, söluskattinum, eða allt að 6
milljónum kr. og eftirléti hann
Reyk j avíkurbæ.
ALÞÝÐUBLAÐIÐ virðist ætla
að freista undankomu og afsök-
unar fyrir linlega afstöðu fulltrúa
flokks síns í upphafi með því að
skjóta sér undir það, að málið
var formlega og lögum sam-
kvæmt afgreitt sem beiðni til
félagsmálaráðherra um leyfi til
að leggja þessar nýju byi'ðar á
herðar borgaranna — „leita sam-
þykkis ráðherra til framhaldsnið-
urjöfnunai-,“ eins og það er orð-
að í tillögunni. Ef félagsmálaráð-
herra, sem er Framsóknarmaður,
verði við þessum tilmælum, sé
hann sjálfur og flokkur hans þar
með orðinn samsekur Sjálfstæð-
ismönnum um óhæfuna. Gallinn
á þessari málfylgju er raunar sá,
að samkvæmt lýðræðislegum
venjum og hefð mun það öldung-
is óþekkt fyrirbrigði, að ráðherra
synji um slíkt leyfi og taki þann-
ig fram fyrir hendurnar á meiri-
hluta bæjarstjórnar, sem ber
ábyrgð á stjói-n bæjarins. Með
því væri hann raunar að gera
sjálfan sig að ábyrgum bæjar-
stjórnarmeirihluta, sem þá yrði
að taka að sér alla stjórn og
ábyrgð bæjarmálanna upp frá
því, unz fram úr raknaði fjár-
hagsvandræðunum.
SÍÐUSTU FREGNIR herma,
að útlit sé nú fyrir, að til frekai'i
tíðinda kunni að draga í þessu
máli, þar sem Skattgreiðenda-
félag Reykjavíkur beitir sér nú
með góðum árangri fyrir almenn-
um áskorunum Reykvíkinga til
bæjarfulltrúanna, að segja af sér
umboði sínu, og setur fram kröfu
um nýjar kosningar. Er nokkru
nánai-i grein gerð fyrir því máli á
öðrum stað í blaðinu í dag, og því
ekki orðlengt hér frekar um það
efni nú að sinni.