Dagur - 07.08.1952, Blaðsíða 5

Fimmtudaginn 7. ágúst 1952
D A G U R
5
I.
Háttvirtu tilheyrendur!
Suður-Þingeyjarsýsla hefur
orð á sér fyrir að vera fagurt
hérað.
Hún býr yfir margs konar
fegurð og yndisþokka, sem laðar
til sín, vekur hugi og gleður, og
sættir börn hennar við að búa
riorður við nyrzta haf.
Hún á í skauti sér: frjóa mold
til ræktunar, mikla afrétti, fossa-
afl, jarðhita og fiskislóðir — sem
allt hvetur til dáða.
En ekki verður því neitað, að
oft reynir sýslan á þolrif íbúa
sinna.
Hjá henni er löngum mikið
vetrarríki og sumrin oft brigðul.
Síðustu missiri eru til vitnis um
hið erfiða veðurfar. „Jörðin
flakir ennþá öll í sárum“ — eftir
næstliðið vor.
„Þetta er dæmalaust vor,“
segja menn, — og margur spyr:
„Hvernig fer þetta?“
Já, tíðarfarið síðustu missiri
reynir á menn og málefni hér.
Það má með sanni segja.
En þegar eg les bréf, sem Bene
dikt Jónsson á Auðnum skrifaði
Kristjáni Jónassyni frá Narfa-
stöðum 26. ágúst 1882 til Dan-
merkur, þá finnst mér ástandið
nú vera léttbært, þrátt fyrir allt
og allt — í samanburði við það,
sém þá lagðisi á. — Benedikt
segirú bréfi þessu-26. ágúst 1882:
„Mikil fádæmi dynja nú yfir
okkur íslendinga: Óttalegasta
vor. Fjarskalegt" grasleysi og
dæmalaust sumar!
Allt fullt af hafís. Sífelldar
hríðar. Nú ekki tekið alveg snjó
í byggð í-viku. Sífelldar krapa
hríðar, svó að allt er að sökkva í
vætu. Várla nokkúr maður hirt
eitt strá af heyi: Ofan á allt þetta
bætist - farsótt' • og manndauði.
Mislingar æða yfir og gera ótta
legan usla.“ —
Og enn segir Benedikt:
„Allar nauðsynjar vantar að
heita má. Matarlítið, kaffilaust
ljálaust, svo að sums staðar er
verkfall fyrir það. Vöntun á öllu
góðu, en gnægð ills.
Þó halda flestir höfði enn, og
margur ber sig drengilega.“
Mér finnst rétt að rifja þetta
upp í dag á 70 ára afmælishátíð
Kaupfélags Þingeyinga — rifja
það upp til samanburðar — af þv
að sumarið 1882 var fyrsta sumar
Kaupfélags Þingeyinga.
Kaupfélagið hafði verið stofnað
20. febrúar um veturinn.
Þetta var sumarið, þegar Jakob
Hálfdánarson beið hér í Húsavík
eftir fyrstu vörum til hins nýja
fyrirtækís — og engar vörur
komust í land fyrr en eftir miðj
an september.
Horfum í anda á roskinn
bóndann, Jakob, frá Grímsstöð
um í Mývatnssveit, standa hjá
skemmuhrófi í Húsavík: Þetta er
fyrsti kaupfélagsstjóri landsins
Það er hásumar eftir almanak-
inu. — Hann skyggnist út í ísa-
þokuna á Skjálfandaflóa eftir
skipi, sem hann vonar- að finni
vök að landi með fyrstu vörur til
fyrsta kaupfélagsins.
Að baki honum, uppi um sveit
ir, eru félagsmennirnir að berjast
Karl Kristjánsson alþingismaður:
„Hann er alltaf að hlýná
Ræða fllutt á 70 ára afmælishátíð K. Þ. 27. júlí 1952
við harðindin, bjargarskortinn og
farsóttina — hver hjá sér.
Rennum hug til þess, hvernig
)á hefur litið út frá bæjardyrum
héraðsbúa séð.
Leiðum hug að því hvaða þrek
hefur þá þurft til þess að bera sig
drengilega — eins og Benedikt
segir að margur geri þó.
Hugsum til þess í dag hvílík
Drekraun það var í því árferði,
sem þá var — og í því allsleysi,
sem þá var — að gefast ekki upp
við stofnun kaupfélagsins. Marg-
ur nýgræðingur hefur dáið í
minna frosti.
Við skulum einmitt á þessum
degi bera hlutskipti Þingeyinga
)á saman við hlutskipti okkar
nú. — Og gera okkur grein fyrir
)ví, að þrátt fyrir illt árferði nú
er hlutskipti okkar gott saman-
borið við þeirra. Margt ber til
)ess — og meðal annars það, að
nú er kaupfélagið, sem þeir voru
að stofna, orðið voldugt fyrir-
tæki, sem sér um að aldrei vanti
nauðsynjar, hverju sem viðrar.
Við værum aukvisar saman-
borið við þá, ef við héldum ekki
höfði og bærum okkur ekki vel.
II.
Árið 1897, eða 15 árum eftir að
Kaupfélag Þingeyinga var stofn-
að, orti Guðmundur á Sandi, sem
þá var ungur maður, kvæði til
Þingey j arsýslu.
Það hefst á þessu erindi, sem
mörg ykkar kunna sjálfsagt:
„Þú ert fátæk, fóstra kær,
framgjörn þó til dáða. —
íshafsbýlgjan óvæg þvær
á þér fætur báða. —
Að þér hreytir ísi og snjó
undan norðan gjósti.
Logheit slagæð liggur þó
leynd í þínu brjósti.“
Þetta erindi er lýsing á Suður-
Þingeyjarsýslu. En það er ekki
aðeins lýsing á náttúrufari henn-
ar: briminu við Tjörnes og Gjög-
ur, — nábýlinu við íshaíið og
norðangjóstinn, — jarðhitanum í
gígjum og hverfum héraðsins —
heldur líka um Ieið lýsing á
fólkinu, sem í héraðinu bjó um
þessar mundir.
Hvert hérað er ekki eingöngu
landslag og landskostir, heldur
líka fólkið, sem þar er.
Skáldið vitnar til þess, sem
komið hafði í ljós á þessum ára-
tugum, að þingeyska fólkið var
áberandi „framgjarnt til dáða“,
þrátt fyrir óblíð náttúruskilyrði.
í brjóstum þess hafði tekið að
slá „logheit slagæð“ hugsjóna,
sem „ylaði kjarkinn og móðinn“.
Þess vegna hafði Kaupfélag
Þingeyinga verið stofnað, án for-
dæmis eða utanaðkomandi leið-
beininga. Og vegna innri hitans
— brjósthitans frá slagæðinni —
kól eklri þann nýgræðing.
Samhliða félagsmálafrömuð-
unum — eða í og með — komu
fram í héraðinu merkilegir rit-
Karl Kristjánsson alþingismaður,
formaður Kaupfélags Þingeyinga.
höfundar og skáld, bókamenn,
fjárræktarmenn, heimilisiðnað-
arfólk, íþróttamenn. Unglinga-
skólar og námskeið voru sett á
laggir, söngfélög, búnaðarfélög o.
frv.
Slagæðin sló fyrir margháttaða
menningu.
Þá var í landinu farið að tala
um „þingeyska menningu‘
áberandi menningarstig.
sérstaklega Samband íslenzkra
samvinnufélaga, er hélt um sama
leyti upp á hálfrar aldar afmæli
sitt. Sambandið er stofnað hér í
sýslu 20. febr. 1902, að Yztafelli
— og stóðu Þingeyingar einir að
stofnun þess eða félög þeirra
þrjú: Kaupfélag Þingeyinga,
Kaupfélag Norður-Þingeyinga og
Kaupfélag Svalbarðseyrar. Er
það einn vottur þess, hve slag-
æðin sló — og þingeyska fólkið
var „framgjarnt til dáða“.
Eg tel mig heppinn að hafa
fengið tækifæri til að sjá hina er-
lendu samvinnufrömuði, er á al-
þjóðafundinum mættu, og heyra
og lesa ræður, er nokkrir þeirra
fluttu á afmælisfundi SÍS.
Margt kom þar fróðlegt fram.
En eitt hið allra merkilegasta
þótti mér frásagnir tveggja
Gyðinga um samvinnusamtökin
hinu nýja ísraelsríki. Gyðingarn
ir eru að endurheimta land sitt
og byrja nýtt þjóðlíf. Þeir eru
þess vegna öðrum þjóðum minna
hóðir venjubundnum kerfum.
sem
III.
En snúum okkur að Kaupfélagi
Þingeyinga og samvinnustefn-
unni.
Hvað er Kaupfélag Þingey-
inga? — og stofnun þess? Var
það eitthvað, sem stofnéndurnir
fundu t. d. í líkingu við gull-
stykki, sem fátækur maður finn-
ur í árfarvegi og selur fyrir alls-
nægtir handa sér?
Nei. — Stofnun kaupfélagsins
var meira virði
eðlis.
Sá, sem finnur gull, getur með
því aldrei jafnazt á við þann, sem
finnur farsælt lögmál og sigur-
sælt fyrir almenning í baráttu
lífsins.
Stofnendur Kaupfélags Þing-
eyinga fundu þess konar lögmál.
Aðferð til samtaka fyrir almenn-
ing í verzlun, sem áður var
óþekkt hér á landi ■— og þeir
höfðu þá engar fréttir af, að til
væri erlendis.
Þeir fundu aðferð til þess með
samtökum að velta úr leið stór-
um steini, sem einstaklingum og
ósamtaka mönnum hafði verið
ofviða.
Vefararnir í Rochdale í Eng-
landi höfðu tekið steininn hjá sér
sams konar tökum 38 árum áður.
Þeir eru taldir hafa orðið fyrst-
ir manna til þess að ná tökunum,
— þótt ýmsir hefðu eftir leitað og
komist nærri, t. d. menn í Háls-
hreppi hér í sýslu um sama leyti
og þeir.
Nú eru samvinnusamtökin
orðin alþjóðahreyfing.
Fyrir tæpum mánuði hélt Al-
þjóðasamband samvinnumanna
fund í Reykjavík og heiðraði með
því að halda þann fund hérlendis
íslenzka samvinnumenn og þá
Annar fulltrúinn sagði:
„Samvinnuhreyfing okkar a
rætur sínar í þjóðernishreyfingu
Gyðinga, sem beindist að því, að
við snerum aftur heim til föður-
lands okkar, og þær erfiðu og
fjandsamlegu kringumstæður,
sem fyrstu innflytjendur urðu að
búa við, gerðu samvinnuhreyf-
inguna óumflýjanlega nauðsyn
lega. Við stóðum andspænis því
verkefni að endurbyggja eyði-
flæmi og skapa nýja manngerð
Gyðinga, verkamanninn, sem
ræktar lendur og vinnur í verk
og annars smiðjum föðurlands síns, — og
við sáum brátt, að þetta verkefni
gátum við bezt leyst með því að
samstilla átök okkar í sam-
vinnuskipulagi.------
Okkur reyndist nauðsynlegt að
koma á fót fyrirtækjum með
samvinnusniði á öllum sviðum
atvinnulífsins — —“
Hinn fulltrúinn sagði:
„Heil þorp eru byggð á sam
vinnugrundvelli, þar sem enginn
auðkýfingur getur hagnast
fólkinu.
Þar sem samvinnuþorpin eru
fullkomnust, eru allir þorpsbúar
í einu mötuneyti ,en eiga hús
sín sjálfir.
Kaup er ekki greitt, en allir fá
fyrir vinnu sína það, sem kemur
til skiptanna, þegar afurðir eru
seldar.“
Erum við samvinnumenn á ís
landi ekki of hæverskir — og til
hliðrunarsamir við aðrar stefn
ur?
Er ekki í skipulagi samvinn
unnar lausnin á mörgum þjóð
félagslegum örðugleikum, sem
fylgja hvorum um sig kapital
ismanum og sósíalismanum?
Þetta er framtíðarmál.
Gaman verður að vita hvernig
Gyðingum vegnar á næstu árum
IV.
Þennan dag hefur Kaupfélag
Þingeyinga helgað minningum og
gleði yfir því, að samvinnustefn-
an, sem hóf göngu sína á íslandi
þessu héraði hefur reynzt til
mikillar farsældar.
Nöfn þeirra, er ruddu veginn
fyrstu árunum, verður ætíð
skylt að nefna með sérstakri
virðingu í sögu héraðsins.
Jakobs Hálfdánarsonar var áð-
an minnzt.
Gautlandafeðgar, Jón Sigurðs-
son og Pétur Jónsson, Benedikt
Jónsson á Auðnum, Sigurður
Jónsson í Yztafelli, Jón Jónsson í
Múla, séra Benedikt Kristjánsson
Múla, Snorri Oddsson í Geita-
felli og margir fleiri frá þessum
árum eru menn, sem við vildum
á þessari stund geta tekið í hönd-
ina á og vottað virðingu okkar og
Dakkir fyrir það, sem þeir unnu
— og gófu okkur í arf.
En til þeirra náum við ekki. —
Þeir eru komnir úr kallfæri.
Hið helzta, sem við getum gert
til heiðurs þeim og er líka áreið-
anlega í þeirra anda — það er að
ávaxta aríinn, efla samvinnu-
samtökin, sem þeir hófu og gáfu
okkur í arf.
Þau eflast að vísu af sjálfu sér.
Sú er þeirra góða náttúra. En því
meir eflast þau, sem menn gera
sér ljósari grein fyrir gildi stefn-
unnar og duga henni af meiri
skilningi og alhug. Því betur sem
menn skilja samvinnufélagsskap-
inn, því fráleitara finnst þeim, að
standa fyrir utan hann eða vera
nar aðeins sem tækifærissinnar.
Getur nokkur mælt eða vegið
hvað fólkinu á félagssvæði Kaup
félags Þingeyinga hefur verið
mikils virði starfssemi kaup-
félagsins þau 70 ár, sem það hef-
ur starfað?
Getur nokkur metið í krónum,
hvað starfssemin hefur verið til
mikilla hagsbóta fyrir fólkið?
Eða hvað hún hefur verið því til
mikils öryggis í baráttunni við
ís og snjó og norðan-gjóst harð-
indaára?
Hvað hún hefur þroskað það
félagslega og létt undir til náms
og menningar. Það er fullyrt að
á fyrsta starfsári hafi K. Þ. út-
vegað félagsmönnum sínum er-
lendar vörur fyrir nálega þriðj-
ungi lægra verð en kaupmanns-
verzlunin seldi.
Hver fær með tölum talið
hverju félagið hefur til leiðar
komið um lækkað verð að-
keyptra vara öll sín ár? Þar
kemur til greina, ekki aðeins
verðmunur hjá félaginu og öðr-
um hér, heldur einnig áhrifin á
verðlag annarra til lækkunar eft-
ir að félagið varð leiðandi um
verðlag.
Hver veit hvað gjaldeyris-
vöruvöndun félagsins hefur haft
mikla efnahagslega og menning-
arlega þýðingu?
Hvers virði hefur það verið á
undanförnum harðinda-missir-
um fyrir fólkið á viðskiptasvæði
kaupfélagsins, að vita að félagið
hafði alltaf nægar birgðir af mat-
vælum, ljósmeti, eldsneyti og
fóðurbæti — alveg án tillits til
verzlunargróða — aðeins með til-
(Framhald á 7. síðu).