Dagur - 12.01.1955, Blaðsíða 5

Miðvikudaginn 12. janúar 1955
D A G U R
5
Lýsing Þingeyjarsýslu eftir Jón í Yztafelli:
Nokkrar sthugasemdir vi@ kafiann um bæi á
Svalbarðssfrönd
eftir JÚLÍUS JÓHANNESSON, Svalbarðseyri
Blöðin og hlutverk þeirra rædd fyrir opnum
tjöldum í Bretlandi
Ný bók er komin út af „Ritsafni
Þingeyinga“. Ncfnist hún Lýsing
Þingeyjarsýslu I. og tekur þetta
bindi yfir Suður- Þingeyjarsýslu. Jón
Sigurðsson í Yzta-Felli hefur safnað
cfni til bókarinnar og sett saman.
Bólcin er 383 bls., með myndum úr
öllum hrcppum sýslunnar. Eins og
nafnið bendir til er þar lýst lands-
lagi sýslunnar. Síðan farin boðleið á
hvcrn bæ og býli, byggt og óbyggt.
Lýst þar staðháttum, getið nokkurra
ábúenda fyrri tíma, allra búenda á
jörðum 1948 og hversu margir xtt-
liðir þeirra hafi búið þar og hvað
lengi. Er þctta mikið ritverk enda
vcrður svo að vcra, cf gcra á svo
miklu efni nokkur skil.
Af Ritsafni Þingeyinga hefur áður
komið: Ritsafn Þingeyinga I, Saga
Þingcyinga fram unt þjóðveldistím-
ann eftir Björn Sigfússon og Ritsafn
IV. „Milli hafs og heiða“ eftir Indriða
Þorkelsson. Báðar vcl úr garði gcrðar.
Þessi nýja bók er þeirra stærst og
cr vitanlega ætlað það hlutverk að
verða fræðilegt heimildarit. En hvað
kemur til að þessi bók er því verr
úr garði gerð cn þær fyrri að henni
fylgir engin nafnaskrá Ekki einu
sinni efnisyfirlit — hefði ckki minna
mátt vera en nafnaskrá hefði verið
yfir jarðirnar.
Það lætur að líkindum að vanda-
samt verk sé að scmja bók sem þessa,
svo að ckki fyrir finnist nokkurar
missagnir, en það lítur svo út með
suma kaflana að þar hafi orðið bein
mistök á meðferð efnisins.
Það er ekki niitt mcðfæri að gagn-
rýna efni bókarinnar spjaldanna milli.
Læt eg mcr nægja að gcra athuga-
semdir og leiðrcttingar á kaflanum
um Svalbarðsströnd og ef eg færi
lírillcga yfir Firðina á eftir.
í formála getur höf. fimm manna
cr hafi aðstoðað sig við Svalbarðs-
strandar-kaflann. Virðist það sæmi-
lcgur liðskostur, þar scm hann tekur
aðeins yfir 18 bls.
Hef eg þá yfirferð rnína í sömu röö
og farin er í umræddri bók og get
þeirra jarða er eg gcri athugasemdir
við.
Veigastaðir: Höf. fullyrðir að nafn-
brcyting hafi orðið á þessari jörð. —
Mér finnst hæpið að fullyrða þetta,
þó svo geti verið. I fornum bréfum
er oft ruglað nöfnum jarða og ekki
alltaf auðvelt að vita með vissu hvað
rétt cr. Engar sagnir þekkjast fyrir
því að jörð þessi hefði átt að kallast
Vígastaðir. l'ornmenn voru glöggir á
að velja bústöðum sínum heiti af
einkennum umhverfisins. En rneðan
snjór er á heiðinni fram eftir sumri,
er mjög sérkennilegt að líta til Veiga-
staðakletta og sjá þá ótal smálæki er
falla í hvítum strengjum fram af
klcttunum. Getur jörðin því vel bor-
ið þetta heiti. Halldór Eiríksson
flutti í Veigastaði 1875.
Hailavdi: Höf. segir að i fornum
skjölunt sé það ætíð ritað Hallland
og svo geri Jón biskup Arason. —
En mætti þá ekki eins segja að það
gerðu ekki aðrir en Jón Arason? Nafn
þessarar jarðar kemur víst ekki oft
fyrir í Fornbréfasafninu. 1446 kemur
það fyrir í gjafabréfi, í máldaga
Hólastóls 1550 og í tíð Jóns biskups
kemur það þrisvar fyrir. I öll þcssi
skipti er það ritað Halland cða
Hallandi. Merking nafnsins er sjálf-
sagt lík hvort heldur það er stafsett.
Nafnið eflaust drcgið af því hve
landslagi hallar þar mikið. Hitt cr
verra að í daglcgu niáli eru beygingar
þess ruglaðar. Væri þörf á að lcið-
rétta það.
Meyjarhólk Þar segir, að við fráfall
Kristjáns Guðmundss. hafi Tryggvi
sonur hans tekið við jörðinni. —
Kristján dó 11. nóv. 1903. Þá var
Tryggvi 14 ára. Ekkja Kristjáns,
Friðrika Guðmundsdóttir bjó þar til
1910 þá tóku synir hcnnar við jörð-
inni, Kristjári, (af fyrra hjónabandi
hennar) og Tryggvi, til 1914; en þá
tók Tryggvi alla jörðina.
Geldingsá: Þar sem mikið er gert
að því að telja hve margir ættliðir
hafi búið á jörðunum, hefði mátt
geta þess að hér býr nú fyrir víst
6. ættliður. Þannig: 1) Pétur um 1750.
2) Dóttir hans Guðrún kona Þorláks
Þórarinssonar er bjó þar til 1790. 3)
Dóttir þeirra Guðrún kona Halldórs
Halldórssonar, cr bjó þar ti! 1861.
4) Sonur hans Halldór yngri bjó þar
1861—64. 5) Sonur hans Halldór (f.
þar 16. jan. 1862) bjó þar 1905—'26,
en cftir hann býr þar sonur hans
Arelíus. Þann tíma er ættleggur þessi
bjó ekki hér, bjó hér Eiríkur Jóhann-
esson 1864—74. Þá keypti jörðina
Bjarni Jóhannesson og bjó þar 1874—
78, þá ekkja hans Guðrún Jónasdótt-
ir til 1891, þá Steingrímur sonur
þeirra til 1905.
Litli-Hvamnmr: Jón Halldórsson
byggði býli þetta 1892 og nefndi það
Hvamm. Hélt það því nafni í hrepps-
bók og kirkjubókum þar til hitt var
lögfest. í daglegu máli hefur það alla
tið kallast Dældir, virðist örðugt að
taka fyrir það. Býli þetta á nú 1/5 úr
Geldingsárlandi — ekki 1/3.
Siglmúk: Jóhannes bjó þar til 1921.
Svalbarð: Um það segir að kirkjan
hafi átt Svalbarð með hjáleigum Með-
alheimi og Mógili. — Svalbarð með
sínum hjáleigum var aldrei eign kirkj-
unnar. En kirkjan og jarðir hennar
fylgdu Svalbarði eins og skuggi þess.
Taldist eigandi Svalbarðs ciga kirkj-
una með jörðum hennar, þó cignar-
réttur sá væri takmarkaður og Sval-
barð vxri eins konar pantur — ef
öðru var ckki framvísað — fyrir því
að cigcndur Svalbarðs stæðu í skilum
við kirkjuna á tekjum hennar, sem
voru þá að mestu landsskuldir af
jörðum hennar.
Á síðari hluta 15. aldar komust
Tunga og Breiðaból í cign kirkjunn-
ar, vegna skulda, sem talið var að
eigendur Svalbarðs hcfðu vcrið komn-
ir í við kirkjuna. Síðar mun Meyjar-
hóll hafa runnið sömu götu. Þá segir
að Svalbarð hafi verið í eigu niðja
Árna ríka til 1844, að það hafi að
fullu gengið úr ætt hans.
Árið 1844 seldi Jón Þórarinsson í
Sigluvík svila sínum Jóni ríka Gunn-
laugssyni Svalbarðstorfuna. En það
var í söntu ættinni eftir sem áður,
því þeir nafnar áttu dætur Þórarins
Árnasonar ríka. Gekk Svalbarð erfð-
um i ættinni jtar til Sigtryggur Jóns-
son frá Stórhóli seldi það Birni Lín-
dal.
Jón Þórarinsson seldi Svalbarðs-
torfuna fyrir 1600 rd. cn skuld hans
við kirkjuna var 458 rd. og hcfur það
cflaust dregizt frá kaupverðinu.
„Unt 1880 kaupir Baldvin Jónsson
Höfðhverfingur að ætt, Svalbarð og
byrjar jiar þilskipaútgerð."
Baldvin flutti í Svalbarð 1875, utan
úr Höfðahverfi. Þar hafði hann um
nokkur ár rekið útgcrð hákarlaveiði-
skipa í félagi við menn þar ytra og
verið skipstjóri. Kom hann með tvö
skip cr hann átti að nokkru leyti.
Baldvin kcypti aldrei Svalbarð. — Þá
átti það tcngdasonur Jóns Gunnlaugs-
sonar, Jón Sigfússon. Baldvin var ekki
ættaður úr Höfðahverfi. Foreldrar
hans bjuggu í Fljótum. Var móðir
hans Guðrún dóttir Magnúsar Þor-
lcifssbnar á Siglunesi. Var Þorleifur
kallaður „elzti" og Þorleifsætt frá
honum. Baldvin byggði bryggju þá
cr sauðatökuskip lögðust að, og dró
að sér sauðarekstur hingað, austan fr.i
Jökulsá og byggðum vestan Eyja-
fjarðar. Kaupfclag Svalbarðseyrar var
stofnað 1889, en ekki 1884.
Fyrstu síldarbryggjuna á' Sval-
barðseyri byggði Guðmundur Péturs-
son í félagi við Norðmcnn. Aðrar
bryggjur og hús þeim tilhcyrandi
byggðu togarafélög úr Rcykjavík og
Hafnarfirði. Það er því ofsagt að
Norðmcnn hafi reist hér mikil mann-
virki. (Framhald á 7. síðu).
Blöðin eiga sama rétt til þess að
segja skoðun sína og hver al-
mennur borgari, og ef frelsi blað-
anna er skert, er um leið lagt haft
á frclsi hins almenna borgara.
Þetta er eitt af því, sem kemur
fram í fyrstu ársskýrslu hins svo-
nefnda Blaðaráðs í Bretlandi, en
jað er stofnun, sem blöð landsins
settu á stofn til þess að vera for-
sjá „pressunnar" inn á við ekki
síður en út á við; verja blöðin
gegn óréttmætum höftum, og al-
menning gegn misnotkun þess
trúnaðar, sem blöðinu fara með.
Líka má segja, að hlutverk þess-
arar stofnunar sé að vernda hið
ritaða orð og varna því að það sé
misnotað, eða að það sé heft með
óeðlilegum aðgerðum.
En réttinum til að skrifa frjálst
fylgir líka skyldan að verja
einkalif borgarans og hina lýð-
ræðislegu byggingu þjóðfélagsins.
Hið nýstofnaða Blaðaráð telur sig
geta fullyrt, að það hafi ekki að-
eins gætt hagsmuna blaðanna á
liðnu ári, heldur hafi það einnig
notað myndugleika sinn til þess
að grípa inn í mál, sem telja mátti
líkleg til þess að veikja það trún-
aðarband, sem er í milli blaða-
manna og almennings.
Frjáls straumur upplýsinga.
Fréttamiðlun er geysilega þýð-
ingarmikill þáttur í þjóðfélags-
byggingunni og þau vandamáleru
ekki bundin einstökum löndum
heldur öllum þjóðum. Stefnt er
að því, að skapa sams konar regl-
ur um fréttamiðlun sem víðast,
svo að dyrum yfir landamæri sé
jafnan haldið opnum bæði til
fréttamiðlunar og áhrifa á skoð-
anir. Með tilliti til þessarar stefnu
í frjálsum heimi, er lærdómsríkt
að siá, hvað Bretar hafa að segja
um þessi efni í þessari fyrstu árs-
skýrslu Blaðaráðs síns. Það er
sprottið upp af áliti þingnefndar
þeirrar, er rannsakaði málefni
r
Ohófleg vatns-
notkun Akureyr-
inga að næturlagi
Sigurður Svanbergsson vatns-
veitustjóri hefur skýrt blaðinu
svo frá, að vikuna 3 —9. þ. m. hafi
orðið nokkur vatnsskortur í þeim
bæjarhverfum, sem hæst standa,
og er ástæðan óhófleg vatns-
notkun bæjarmanna að nætur-
lagi. Mun fólk sums staðar hafa
þann sið, að láta vatn renna alla
nóttina á þvott, og er það óleyfi-
legt með öllu. Vatnsgeymar bæj-
arins fá 50 sek.lítra úr lindun-
um í Hlíðarfjalli, en geymarnir
taka 500 tonn. Sumar nætur í sl.
viku var rennsli til bæjarins 35
sek.ltr. að nóttunni, en um 80
sek.ltr. á daginn. Útkoman varð
sú, að geymarnir fylltust ekki að
nóttunni og urðu tómir að kvöldi.
Telur vatnsveitustjóri nauðsyn-
legt að almenningur gæti meira
hófst í vatnsnotkun og ætti það
ekki að verða neinum til óþæg-
inda að hafa vatnskrana lokaða
að næturlagi. Verði ekki einhver
bót á þessu, verður ekki komizt
hjá að hefja rannsókn til að hefta
óeðlilega notkun í einstökum
húsum.
blaðanna í Bretlandi árið 1947 og
gerði það að tillögu sinni að blöð-
in sjálf settu stofnunina á fót og
skyldu blaðamenn, ritstjórar og
leikmenn stjórna henni. Áttu
20% meðlimanna að vera utan
blaðamannafélaga. Stefnan átti
að vera að vernda prentfrelsið og
ábyrgðartilfinningu blaðanna
gagnvart almenningi
Helgi einkalífsins.
Blaðaráðið hefur þegar á fyrsta
ári tekið afstöðu til ýmissa mála,
sem gildi hafa. Rætt er um þau
óþægindi, sem einstaklingar, sem
eru viðriðnir fréttir, verða að
þola af blöðunum, og er dæmi um
það kona brezks utanríkis-
starfsmanns, sem hvarí austur
fyrir járntjald fyrir fáum árum.
Hún var lögð í einelti af blöðun-
um af því að nafn manns hennar
og hvarf var á hvers manns vör-
um. Ráðið harmar það, að blöðin
skuli í slíkum tilfellum ekki gera
sig ánægð með samhljóða efni,
heldur sendi hvert sinn mann á
vettvang til þess að bera efnið
fram í nýju Ijósi. En svo er önn-
ur hlið málsins: ásókn einstakl-
inga á blöðin, einkum þeirra, er
vilja ota sér fram á svið frétta, og
þeirra, er telja andlega fram-
leiðslu sína jafnan mikilla pen-
inga virði.
Opinberir aðilar hafa í vaxandi
mæli reynt að koma upp varnar-
girðingu í milli sín og almenn-
ingsálitsins með því að telja
ákvarðanir og sainningagerðir
„trúnaðarmál" og undir levndar-
hulu. Ráðið hefur þetta að segja
um slíka tilburði: Marga embætt-
ismenn og skriffinna hins opin-
bera dreymir um að skapa sín
eigin ríkisleyndai-mál. Ef þetta er
gagnstætt þjóðarhagsmunum, ber
blöðunum skylda til að segja,
hvað er að gerast.
Skuggahliðar mannlífsins.
Kvartanir yfir hryllifrásögnum
af glæpaverkum í blöðum, hafa
komið fyrir þennan sjálfboða-
dómstól brezku blaðanna, og
hann hefur svarað eitthvað á
þessa leið: Fáir geta vænst þess,
að lifa svo ævina, að þeir komist
ekki í snertingu við skuggahliðar
mannlífsins. Blað væri lítils virði
ef það sæi aldrei nema hinar
bjartari hliðar. Um kynferðisaf-
brotamál segir: Almenningur
væri verr á vegi staddur, ef sliku
væri haldið leyndu.
Loks er þess getið, að uppi séu
skoðanir um að blöðin láti stóra
auglýsendur hafa áhrif á skoð-
anatúlkun og almenningsálit. En
blaðaráðið telur, að í Bretlandi sé
lítið hald í þessari skoðun. Bendir
á, að tóbaksframleiðendur séu
einhver öflugasti auglýsandi
landsins, en blöðin hafi, án tillits
til hagsmuna þeirra, flutt mjög
ýtarlegar fréttir af vísindarann-
sóknum og umræðum um sam-
band sígarettureykinga og lungna
krabba. En þessi fréttaflutningur
hljóti að hafa haft áhrif á sölu-
möguleika tóbaks.
Fyrir blöðin sjólf, og fyrir al-
menning, er mikilsvert, að vanda-
mál blaðanna og opinberra um-
ræðna sé þannig krufin til mergj-
ar fyrir opnum tjöldum. Skiln-
ingur á aðstöðu blaðanna og hlut-
verki þeirra, er ein bezta trygg-
ingin fyrir því ■ að sannkallað
prentfrelsl sé í heiðri haft.
ÍBÚAFJÖLGUN A AKUREYRI UM ÁRAMÓTIN 1954—’55.
Ibúum fjölgaði síðustu nýársnótt
um nokkur hundruð — í ekki fjölbýlli stað,
eitt mætti þó virðast merkilegast við það,
— hve mannfjölgun sú koni hávaðalaust og fljótt.
Er horgari nýr er borinn, það vitnast fljótt,
þá byrja hljóð, og þau eru sjaldan smá,
en dauðaþögn var í HÍíðinni og utan við á
alla þessa sérsfæðu fjölgunarnótt.
1 þjóðsögum er um nýársnóttina rætt,
þó nótt fóru allar hulduvættir á kreik
og höfðu í frainmi glettur og gráan leik,
svo guðhræddu fólki var naumast vært eða stætt.
Þótt fáir trúi á undur, þau gerast enn,
um áramótin það skeði — eins og þjóðin veit —
að fjöldi bænda, sem bjuggu úti í sveit,
breyttust í einu vetfangi í kaupstaðarmenn.
Hvað skeður um næstu áramót enginn veit,
er aftur bólar á þessum forneskju-sið,
eg kynni þá, ef eg hef varann við,
að vakna sem próventukarl í afdalasveit.
DVERGUR.
:ar
....................... ....... i v --------------------