Dagur - 19.01.1955, Side 5

Dagur - 19.01.1955, Side 5
Miðvikudaginn 19. janúar 1955 D AGUR 5 Jónas Krisfjánsson samlagssfjóri sexfiu ára Lýsing Þingeyjarsýslu: Nokkrar athugasemdir við kafl- ann um bæi í Fjörðum - Eftir JÚLÍUS JÓHANNESSON, Svalbarðseyri Niðurlag. Fyrir nær 30 árum var bænda- námskeið haldið í Kaupangi í Ongulsstaðahreppi, að tilhlutan Búnaðaríélags íslands. Eg var þá nýlega tekinn við starfi því, er eg um langt skeið hafði hjá Rækt- unarfélagi Norðurlands og hef elcki enn kvatt að fullu, og var hlutverk mitt meðal annars að mæta á námskeiðum vegnaRækt- unarfélagsins. Flutti eg þar nokk- ur erindi og fjallaði eitt þeirra um mjólkurbú og mjólkursölu- samtök með dönsku sniði. Við umræður, sem urðu í sambandi við erindið, upplýstist, að mál þetta hefði þegar verið til um- ræðu hjá Kaupfélagi Eyfirðinga, og að ungur Eyfirðingur, Jónas Kristjánsson frá Víðigerði í Hrafnagiishreppi, dvaldi þá í Danmörku við mjólkurfræðinám, til þess að búa sig undir að veita slíkri starfsemi forstöðu. Var þetta hið fyrsta, sem eg heyrði um Jónas, en annars fræddist eg um það, þá eða síðar, að hann var búfræðingur frá Hvanneyri og hafði lokið námi þár vorið 1914, eða rösku ári áð- ur en eg kom á þann skóla. Þykir mér leitt að svo skyldi til takast, að við fórumst þar á mis, því að ella hefðu kynni mín af Jónasi nú verið þriðjungi lengri en þau eru og aldrei of löng. Þegar eftir að Jónas Kristjáns- son kom heim frá mjólkurfræði- náminu í Danmörku, hófst hann handa, ásamt forráðamönnum Kaupfélags Eyfirðinga, um það að koma á fót mjólkursamlagi fyrir héraðið og var það stofnað 1928. Þeim, sem þeþktu ástandið í mjólkurmálunum hér á þessum árum, má vera ljóst, að það var ekki smávægilegt átak að byggja hér upp samvinnu og samtök um mjólkurframleiðslu og sölu mjólk urafurða. Mjólkurþörf bæjarins var fullnægt á þann hátt, að ail- margir bæjarbúar höfðu kýr við erfið skilyrði, fyrir sig, og voru jafnframt aflögufærir tíma og tíma, og auk þess voru nokkur kúabú í bænum eða nágrenni hans, er framleiddu mjólk til sölu og reiddu hana í smádunkum beint til neytenda, hvert í sínu lagi. Var þetta bæði tímafrekt, litlu eða engu heilbrigðiseftirliti við komið, aðeins fáir bændur, ert gátu nolfært sér markaðinn og árstíðasveifiur gerðu mjög vart við sig, svo að lá stundum við stórum mjólkurskorti, og urðu þá þeir, sem markaðinn áttu, að vera á snöpum um mjólk hjá Pétri og Páli til þess að geta full- nægt lágmai'ksþörf kaupenda sinna. Þessir mjólkui'framleið- endur í bæ og nánasta umhverfi hans, sem þóttust eiga mjólkur- mai-kaðinn héi', höfðu ái-eiðanlega í upphafi, margir hverjir, illan bifur á samlaginu og lögðu því ekki lið, og á hinn bóginn. var svo íhaldssemi neytendanna og andúð þeixra á „samsullinu", sem þeir nefndu samlagsmjóikina. Hér við bættist svo, að samstilla þurfti stóran hóp bænda, sem óvanir voru mjólkurfi'amloiðslu og kunnu sumir lítil skil á mjólk- ui’samlögum, til þess að fiam- leiða þannig hi'áefni, að hægt væri að gera úr því góða neyzlu- mjólk og góðar mjólkurafui'ðir. Alla þessa örðugleika og reyndar mai’ga fleiri, er hér verða ekki taldir, varð að yfirvinna og tókst að sigi’a, án vei’ulegi-a árekstra og í fullkomlega frjálsri samkeppni, því að þegar mjólkui-skipulagið svokallaða kom til skjalanna, var svo hverfandi lítið oi’ðið eftir af hinni gömlu tilhögun hér, að engu máli skipti. Eg veit ekki hvoi’t enn eru til menn, er mæla þeirri tilhögun mjólkm-fi’amleiðslu og mjólkur- sölu bót, er var hér áður en sam- lagið tók til stai’fa, en eg er þess fullviss, að enginn lifandi maður vill í alvöru hverfa aftur til þeirrar tilhögunar. Mér dettur ekki í hug að halda því fram, að Jónas Kristjánsson hafi verið einn um að koma Mjólkursamlaginu á stofn. í því starfi naut hann vafalaust stuðn- ings margra góðra manna í hér- aði, en þó fyrst og fx’emst öflugs kaupfélags, stjói’nar þess og framkvæmdastjói’a, en engum getur þó dulizt, hve geysimikill þáttur Jónasar í þessum fram- kvæmdum er. Hann varð að leggja til hina faglegu þekkingu, eigi aðeins við uppbyggingu stofn unarinnai’, heldur einnig í hinum daglega reksti'i. Hann varð að skipulegg'ja stai-fsemina út á við og i-yðja úr vegi hindrunum hleypidóma og íhaldssemi. Hann varð að sýna yfii-burði hins nýja skipulags og tókst það svo vel, að eigi verður um deilt. Naut hann þegar á fyrstu áx'um samlagsins mikils ti'austs í héraði og víða um land og var mikið sóttur ráða í mjólkurmálum úr öðrum byggða- lögum og af ríkisstjóx-ninni sjálfri. Jónas Kristjánsson er einn þeirra manna er átt hafa veruleg- an þátt í að setja svip á þetta hér- að síðustu ái-atugina. Ekki svo að skilja, að Jónas pei’sónjrlega sé svo fyrirferðamikill og gustmikill, eða að hann hafi vei'ið svo mikið á fei'ðinni um héraðið og látið að sér kveða á samkomum og mann- fundum eða í opinberum málum, því að í þeirn efnum er Jónas fullkomlega hlédrægur, en Jónas hefur með staifi sínu og árangri þess, átt séi-lega mikinn bátt í efnahagslegri uppbyggingu þessa héraðs og þeim ánægjulegu svip- mótum, sem leitt hafa af bættum efnahag bændanna. Þessi stað- reynd er svo augljós, að óþarft. er að rökstyöja hana, en það er líka hægt að gera það í fáum orðum og á mjög g@nnfaer.andi þátt. — Fyrsta árið, sem Samlagið stax-f- aði, tók það á móti rösklega einni milljón lítra af mjólk. Það var vissulega mjög myndarlega af stað farið, en árið 1953 tekur samlagið á móti nær níu milljón- um lítra af mjólk. Getur nokkuð sýnt betur heldur en þessi stór- fellda fi’amleiðsluaukning, þá efnahagsþrótin, er á bak við liggur? En þessi mikla aukning mjólk- ui’framleiðslunnar, sem samlagið varð að veita viðtöku, sýnir líka annað. Hún sýnir hve mikla fram sýni og árvékni hefur þui'ft til þess, að stofnun sú, er átti að veita þessu hraðvaxandi mjólkur- magni viðtöku, væri þeim vanda vaxin, og hvílíkt átak það hefur verið að leita úrræða, til þess að fá viðunandi vei'ð á þi’öngum mörkuðum, fyrir þessa miklu framleiðslu. Þegar þess er gætt, að samtímis því, sem fólksfjöld- inn á aðalmai’kaðsstaðnum, Ak- ureyi'i, hefur aðeins tvöfaldast, hefur mjólkurfranxleiðslan ní- faldast. Engum getur dulist, að þurft hefur mann með mikla hugkvæmni og starfsoi'ku til að veita slíku fyrirtæki forstöðu, svo að allir mættu vel við una, og svo að allt lenti ekki í sjálfheldu. Sumir menn vei'ða svo sam- grónir þeim stofnunum, er þeir starfa við, að nöfn þeirra og stofnananna ei-u venjulega nefnd í sömu andránni, verða óaðskilj- anleg. Þannig er Jónas Krist- jánsson hér í þessu héi'aði, og ef til vill víðar, oftast nefndur Jón- as í Samlaginu, eða Jónas Sam- lagsstjóri. Frekari skýi'ingu, um hvaða Jónas og hvaða samlag sé átt við, gerist ekki þörf. Þetta er táknrænt og ber þess vott, að al- mennt eigum við ex'fitt með að hugsa okkur stofnunina án mannsins eða manninn án stofn- unarinnar. Þeir, sem þessa viður- kenningu hljóta, hafa venjulega vei'ið mjög óskiptir og heilir í því starfi, er þeir hafa helgað krafta sína. Þótt Jónas í Samlaginu sé hlé- drægur í opinberum málum og heill í starfi sínu hjá Samlaginu, skyldi enginn halda að hann sé einhæfur í hugsun og viðfaixgs- efnum eða fátækur af áhugamál- um. Þvei’t á móti hefur hann mjög í'íkan skilning og mikinn áhuga fyrir öllum menningarmál- um og öllu því, er hoi'fa má til fi’amfai’a í íslenzkum landbúnaði. Honum var það vel Ijóst frá upp- hafi, að efling Samlagsins og efl- ing nautgriparæktar í héraðinu ui’ðu að haldast í hendur. Þess vegna beitti hann sér fyrir því, ásamt fleirum, að Samband naut- griparæktarfélaga í Eyjafirði (S. N. E.) var stofnað 1929. Hefur hann verið í stjórn þess frá upp- hafi og ái’eiðanlega ekki lagt þar minnst til málanna. Sambandið hefur unnið mjög mei’kilegt stai'f, komið á víðtæku skýrsluhaldi, bætt meðferð og hirðingu kúnna og sett hér á stofn sæðingarstöð, sem rekin hefur verið af miklum dugnaði og myndarskap og tr sú fyi'sta héi'lendis. Þetta er þó ekki nægilegt til þess að ná skjótum og öruggum árangri í kynbótum nautgi'ipanna, það er Jónasi ljóst ,og nú er það eitt af hans mestu áhugamálum að koma á fót, innan S. N. E., afkvæmarann- sóknastöð, svo að unnt sé á sem allra skemmstum tíma að full- í-eyna kyngæði nautanna, sem notuð ei’u til undaneldis. — Þótt Jónas Ki-istjánsson hafi tekið sér- stöku ástfóstri við S. N. E., þá hefur hann eipnig verið í stjói’n- um ýmsra annan-a búnaðailegra félaga eða lagt þeim lið, svo sem Jarðræktai’fél. Akureyi-ar, Rækt- unai’félagi Noi’ðurlands o. fl Margt fleii’a mætti um Jónas segja í sambandi við fi'amfaramál landbúnaðarins, skal hér aðeins til viðbótar framantöldu nefna svínai'æktina á Grísabóli við Ak- ureyri, þar sem rekið hefur veriðý undir umsjá og handleiðslu Jón- asar, eitthvert stærsta svínabú landsins, fyi'st á vegum Mjólkur- samlagsins, en nú síðustu árin í sambandi við S. N. E. Rekstur þessa svínabús hefur heppnast mjög vel, eigi sízt þegar þess er gætt, hve örðugt er að halda uppi slíku einstöku búi, án þess að misfellur of náinnar skyldleika- í-æktar segi til sín, í landi þar sem svínastofninn ex' hvei'fandi lítill, en blóðblöndun ei'lendis frá (Framhald á 7, síðu). Á bls. 77 segir: „Ekki fiiinast þeir bændur, sem 1703 voru á jörðuni, taldir senx ábúendur 1712 í öðruni svcitarhluta cða ná- læguni sveitunx og virðist svo sem bólan hafi stráfellt fólkið á þessum 10 jörðum, eða þyí senx næst.“ Jarðir þær scnx hér er átt við cru: Steindyr, Miðhús, Sker, Grímsnes, Kcflavík, Eyri (Arnareyri), Tindriða- staðir, Kussungsstaðir og Kaðalsstað- ir. Eru þctta níu jarðir; er mér ekki ljóst hver er sú 10. á þcssurn slóðum. Steindyr: Þar bjó Jón Kolbeinsson. Hann bjó að Hjalla 1712. Sker: Þar bjó Arnbjörn Grímsson 1703. Hann bjó á Svínárnesi 1712. Keflavík: Þar bjó Jón Jónsson 1703. Hann mun hafa flutt að Hóli í Fjörð- unx fyrir „bóluna“ og býr þar 1712. Annar hefir þá flutt í Keflavík cn um hann er sagt í annálum, að nxaður hafi búið þar með dóttur sinni 11 ára. Er leið á vetur 1708 veiktist bóndi af bólunni og dó. En dóttir hans var ein í bænunx með líki föður síns í 6 vikur og á þeinx tíma lá hún í bóluveikinni en lifði af. Þó annállinn geti ckki um það, get- ur vcrið að fleira fólk hafi verið í heimilinu í byrjun fardaga ársins. Eyri: Þar bjó Björn Þorkelsson prests á Þönglabakka. Var ckki flcira í heimili hans en móðir hans og Þórð- ur bróðir hans. Vitað er að þeir bræður lifðu af „bóluna". Eru ættir taldar frá báðum. Við Eyri segir í Jarðabók Á. M. „í eyði næstu 3 ár“. Virðast þcir hafa flutt þaðan i far- dögum 1709 eða ári cftir að bólan var afstaðin. Tindriöastaðir: „í oyði næstu 3 ár“ scgir Á. M. Þar bjuggu fjögur systkini 1703, er ekki ljóst, hvað orðið hefir um þaú, en jaiðabckin setur ekki í samband við bóluna eyðingu ábúðar þar. Kussungsstaðir: „i eyði næstu tvö ár“ (Á. M.) Hcfði þá átt að fara í eyði 1710. Kaðalsstaðir: „í eyði næstu 3 ár“ (Á- M.), Þar bjó Þórarinn Teitsson 1703. IJann hefir flutt þaðan 1709 inn í Þórisstaði á Svalb.str. og bjó þar 1712. Síðar bjó hann að Brett- ingsstöðunx. Ólafur Örnólfsson var þénari Þór- arins á Kaðalsstöðum 1703. Ilann bjó síðar að Hallanda. 1 bólunni losnuðu jarðirnar í inn- sveitunx úr ábúð og eðlilcgt að fólk úr útsveitum sætti því færi sem því gafst. En orð var gert á því hvað „bólan" var harðlcikin um Svalbarðs- strönd og Höfðahverfi. Leiðinni frá Kefiavík til Þorgeirs- fjarðar er lýst á bls. 105. Líklega hcfir höf. treyst þar á kort herfor- ingjaráðsins, en það virðist ckki ábyggilcgt á þessum slóðum. Leiðin upp úr Iveflavíkurdal er uni bratta skriðu upp að Messukletti, þar þótti hæfilegt að blása úr nös, þó nokkur brekka væri enn til fjallsbrúnar, þá var hún ekki eins erfið. Austur yfir Hnjáfjallsöxlina var farið í brattri brekku, cn spöl neðar tóku við hanxrar niður í fjöru. Þctta var hættulcið mikil, cf svell eða harð- fcnni var, en ef fótur skrikaði, var lítil von, að nxenn næðu aftur göt- unni. 12. mai'z 1800 átti vinnukona frá Keflavík leið yfir Hnjáfjall. Hún rann til á hálku og hrapaði franx af hömrunum. Þcgar kemur austur af Hnjáfjalls- öxlinni iiggur lciðin niður i Blæju- dal sem er dálítið dalverpi. Austan hans er BJæjukambur, hamra lxrygg- ur, er liggur frá Lágu-Þóru til sjávar og endar í standbcrgi. I bjargbrún Blæjukambs er skerðing um 2—3 m. breið, unx þá skerðignu er farið, og er austur úr keniur, blasir við norð- ur hlíð Háu-Þóru, hallalítil og fagur- lega gróin. Fagurt er um að litast af Blæjukambi. Víðátta hafsins blasir við og firðir, flóar og andnes til Rauðunúpa. Önnur leið var farin úr Keflavík- urdal um Feðgaskarð senx er móti Uxaskarði. Er farið upp bratta skriðu og yfir fjallið í litium slakka; þar er fjallshryggurinn fáir metrar á breidd. Austur af honum cr klettabelti unx 5 m. hátt, er þá koniið fremst í Blæjudal. Var þessi leið stundum farin, er ytri leiðin var ófær. Þönglabakki: Innsiglingu í fjörðinn er svo lýst: „En það voru miðin til innsiglingar, að þegar fjárhúsin út og niður á Þönglabakkatúni bar í bæinn, var Ræsið opið.“ Þetta er villandi lýsing. Það eru ekki fjárhúsin á heimatúninu, sem rniða skal. Noxðan við lækinn er lítill túnblettur, er kallast Gerðið. Ofarlega á blettinum er húskofi, kallaður Gerðishús. Það var nxiðað í baðstofuna heima í bænum. Brimnes- hellan gengur vcstur úr Brimnesinu, en vestan frá Súluhryggur og er hann innar. Liggur Ræsið því á ská inn í fjörðinn. Ekki veit ég hvar Hofsnöf cr að finna, enda gcrið það ekkert til. Bátalægi er vandfundið vestan vert á firðinum, þó oft sé lagzt und- an Torfadal. Bezta bátalægi er austan við nxiðjan fjörð undan Geröinu. Þá er getið presta á Þönglabakka. Er talið að sr. Jón Rcykjalín hafi orðið þar einna langæjastur og verið þar 9 ár, frá 1864—’73. — En hann var einnig prestur þar 1875—’88 eða alls 22 ár. Líklcga hcfir sr. Guðnx. Þorláksson verið þrautscigastur, að þrauka þar í 44 ár (1703—’47). Son- ur hans, sr. Jón Guðnxundsson, var þar 21 ár. Hann var faðir Jónasar í Garðsvík. Þá segir, að sr. Sigurður Jónsson liafi verið prcstur þar til 1920. Hann var prestur þar 1893 — 1902. Síðan hefir enginn prcstur set- ið þar. Árið 1909 kom þangað frá Hríscy Guðnxundur Jörundsson. Hann hafði margt fólk í heimili, cnda átti hann niótorbát, er hann hélt til fiskjar. Þá fluttu cinnig þangað Jörundur bróð- ir hans og Ármann Sigurðsson; — þeir bræðui' áttu systur hans, þeir höfðu einnig mótorbát. Þá konxu Svínárnesmenn þangað með útgeið sína. Gerðu þeir út frá Botnsfjöru. 1912 gerðu þcssi úthöld út 6 báta. Þá ralt B. Líndal fjárbú sitt á Kaðals- stöðunx. Hafði þá vegur Fjarðanna aldrei vcrið slíkur. En þá konx reiðarslagið. Guðm. Jörundsson fórst mcð vélbát sínunx 9. nóv. 1912 og nicð honunx vinnu- nxaður hans. Voru þcir á heimleið frá Húsavík, cr afspyrnu haustgarð- ur brast á þá. Hjaðnaði þá þessi gróður mcð sanxa lxraða og hann óx upp. Ekki hcfi ég trú á Þorgeirsfirði, senx útgcrðarstöð. Til þess cr of brimasamt við fjörur og Ræsið oft ófært vikurnar út, þó logn sé og bezta sjóveður. Ofært er líka að leita þar hafnar í stórbrimi. 30. apríl 1872 fórst hákarlaskipið „Vcturliði" í Ræsinu. Voru lík skipverja að reka af og til fram í ágúst unx sumarið. Nokkru fyrr (1864) mun aixnað hákarlaskip hafa farizt utarlega í Ræsinu, þó brak úr því ræki undir (Framhald á 7. síðu).

x

Dagur

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Dagur
https://timarit.is/publication/256

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.