Dagur - 02.04.1955, Qupperneq 2

2
DAGUR
Laugardaginn 2. apríl 1955
Verzlunarhátíð á Akureyri
aS gera tilkall til umráðaréttar
yfir verzlun landsmanna og
banna verzlun nema þeim, sem
keyptu leyfi til þess, er einokun-
in var sett, en sífellt hafði hallað
undan fæti og kostur landsmanna
verið þrengdur. Umkvartanir
landsmanna um ófullnægiandi
siglingar og verzlun, urðu ekki til
úrbóta, og í stað þess að líta með
velvilja á rökstutt álit um nauð-
syn frjálsari verzlunarhátta, sem
Jón lögmaður Jónsson bar fram
við konung 1592, var alger einok-
un sett á stofn 1602 og með henni
kom mesta niðurlægingartímabil
þjóðarinnar. Ræðumaður skýrði
síðan hvernig landinu var skipt í
kaupsvæði og menn bundnir við
þau að lögum, að viðlögðum
þungum refsingum.
Raunasaga einokunartímabilsins.
Síðan mælti Friðjón Skarphéð-
insson á þessa leið: , Eg ætla ckki
hér að rekja sögu einokunarinn-
ar, það er raunasaga og öllum
meira eða minna kunn. Til gam-
ans skal þess getið, að þau 186 ár,
frá 1602 til 1787, meðan algjör
einokun var, nam leiga eftir
verzlunina í fjárhirzlu konungs
1.359.477 ríkisdölum, að því er
Skúli fógeti telur.
Það verður ekki með tölum tal-
ið né með orðum lýst, hvílíkt
tjón og böl einokunin hefur verið
fyrir hina íslenzku þjóð, bæði
beinlínis og óbeinlínis. Það ork-
ar ekki tvímælis, að það var sú
plágan, sem þungbærust var af
öllum þeim plágum, sem yfir
landið hafa gengið fyrr og síðar,
og setti varanlegt spor á andlegt
og efnalegt líf þjóðarinnar, sem
hlaut aS taka langan tíma aS af-
má. Frá þessum tímum er runnið
orðtækið: Heldur þú að þú sért
konungurinn- eða kaupmaðurinn,
sem viðhaft' var, þegar einhver
þótti ætla sér um hóf fram, því að
vald kaupmanna yfir velferð
landsfólksins var löngum gegnd-
arlaust. .. . “
Síðan ræddi bæjarfógeti fyrstu
tilraunir íslendinga til að fá ok-
inu aflétt og minntist Skúla
Magnússonar og baráttu hans og
síðan stuðnings Jóns Eiríkssonar
konferensráðs við málstað þjóð-
arinnar, en hann átti ríkan þátt í
því að rýmkað var um verzlun-
ina í ársbyrjun 1788 og hún gefin
frjáls þegnum Danakonungs. En
sú úrbót reyndist ekki eins mikils
virði og menn höfðu vænst, og
var um að kenna m. a. samtökum
kaupmanna um að halda öllu sem
mest í sama horfinu. En þótt
þungt væri fyrir fótinn var bar-
áttu landsmanna fyrir auknu
frelsi haldið áfram. Ofurlítið rof-
aði til í styrjöld Dana og Eng-
lendinga 1807—1814, en að henni
lokinni féll allt í svipaðan faiveg
og fyrrum. En landsmenn höfðu
þó kynnzt því lítillega, hvert
gagn þeir gátu haft af frjálsari
verzlunarháttum.
Barátta Jóns Sigurðssonar og
Fjölnismanna.
Upp úr 1840 hófst barátta Jóns
Sigurðssonar og fylgismanna
hans fyrir algeru verzlunarfrelsi.
Tómas Sæmundsson ritaði hvatn
ingargreinar í Fjölni og Baldvin
Einarsson ritaði í Ármann á Al-
þingi En mest munaði um Jón.
Hann ritaði um málið í dönsk
blöð og fékk frjálslynda Dani í
lið með sér. Tíðarandinn var að
breytast. Einokunarhyggjan var
á undanhaldi. Frelsistími var að
renna upp. Jón skrifaði og hverja
ritgerðina á fætur annarri í Ný
Félagsrit og hvatti landsmenn öt-
ullega og leiddi söguleg og hag-
fræðileg rök að því, hvernig hagn
að bændur gætu haft af frjálsum
verzlunarsamtökum. Af öllu
ressu varð árangur. Þjóðin vakn-
aði til meðvitundar um gagnsemi
málsins. Fyrir miðja öldina hófu
landsmenn að mynda verzlunar-
samtök til að komast að betri
kjörum. Voru Fnjóskdælir og
Ljósvetningar brautryðjendur.
Síðan komu víðtækari samtök, er
leiddu til stofnunar Borðeyrarfé-
lagsins og Gránufélagsins og
fleiri félaga.
Afskipti Alþingis.
Friðjón Skarphéðinsson rakti
síðan afskipti Alþingis af málinu,
en það tók það til meðferðar sama
árið og það var endurreist, 1845,
að tilhlutan Jóns Sigurðssonar,
og samþykkti bænaskrá til kon-
ungs um frjálsa verzlun. En að-
dragandi þess var 27 bænaskrár,
er þinginu höfðu borizt víðs veg-
ar landinu, með 2253 undirskrift-
um. En stjórnin vildi ekki láta
undan og sló málinu á frest.
Þingið ítrekaði bænaskrá sína
1853. En málinu hafði aukizt
fylgi vegna breyttra tíma og nú
fór svo, að stjórnin lagði fyrir
ríkisþingið frumvarp um frjálsa
verzlun á íslandi. Um það urðu
æði mikil átök í þinginu, og kvað
bæjarfógeti skylt að viðurkenna,
að ísland átti þar furðu marga og
skelegga forsvarsmenn meðal
danskra þingmanna. Og náði
málið fram að ganga, vár staðfest
15. apríl 1854 og skyldi frelsið
taka gildi 1. apríl 1855.
Gjörbreyting á 100 árum.
FRIÐJÓN SKARPHÉÐINSSON
mælti síðan: „Eg ætla ekki að
þreyta áheyrendur með því að
rekja þróunarsögu íslenzkrar
verzlunar síðustu 100 árin. Eg -vil
aðeins benda á, að sökum tiltöiu-
lega' einhliða framleiðslu er það
íslendingum, flestum þióðum
fremur, nauðsyn, að hafa rnikil
utanríkisviðskipti til þess að geta
haldið til jafns við aðrar þjóðir
um menningarlíf í landinu. Um
það leyti, sem verzlunin var gef-
in frjáls, fyrir 100 árum, var ut-
anríkisverzlun íslendinga að lík-
indum minni en nokkurrar ann-
arrar þjóðar, miðað við fólks-
fjölda. Nú hefur það hins vegar
verið svo um æðimörg ár, að ut-
anríkisverzlunin hefur verið
meiri en flestra annarra þjóða og
í Evrópu hefur ekkert land nú
jafnmikla utanríkisverzlun og fs-
lendingar, miðað við fólksfiölda.
Nákvæmar upplýsingar um
verðmæti innfluttra eða útfluttra
vara um 1855, eru líklega ekki til.
En um aldamótin síðustu var
verðmæti innflutningsins innan
við 6 milljónir króna, en nú mun
hann vera yfir 1000 milljónir, að
vísu verðminni krónur nú en þá,
en engu að síður er mismunurinn
ævintýralegur.“
Útlendingamir hverfa.
„Árið 1855 var tala verzlana
hér á landi 58, en 1950 var sam-
svarandi tala 1545. Árið 1861
voru 56 af hverjum 100 verzlun-
areigendum búsettir erlendis og
flestir útlendingar ,en síðan fór
þeim æ fækkandi og vox-u út sög-
unni um 1930.
Þessar fáu tölur, sem eg hef
nefnt, sýna kannske betur en
margt annað, hver stakkaskipti
hafa orðið í verzlunarmálum ís-
lendinga, og ekki þarf að lýsa því,
hve mikilvægur þáttur verzlunin
hlýtur að vei'a í þjóðarbúskapn-
um og hve það er þýðingannikið
að hagnaðurinn af utanríkis-
verzluninni lendi í vasa lands-
manna sjálfra en ekki örfárra
danskra kaupmanna eins og fyi'ir
Vegurinn til frelsis og
framfara
— Þcgar landsmenn fara al-
mennt aö laka þátt i verzluninni,
þá fá þeir smám saman af sjálfum
sér meira vil á henni-------Það ligg-
ur beint fyrir, að sá ábati, sem nú
lendir hjá kauþmönnum utanlands
og dregst úl úr landinu, hann mun
lenda lijá þeim, sem liafa vit og sam-
heldni lil að taka þátt i verzluninni,
og þar með i landinu, ef rétt er uð
farið. Menn geta þá sjálfir skammt-
að sér aðflultiingana,sjálfir skammt-
að vörutegundirnar, sjálfir metið
vörugceðin, sjálfir ákveðið verðið á
vörunni — — Þá komum vér jafn-
framt smám samati meira og meira
i kynni við aðrar þjóðir og getum
valið um, hvar oss er hentast að
tiafa viðsliiþti vor, selja það, sem
vér höfum aflögu, og kaupa, hvað
vér þurfum með. Þá er verzlun vor
komin á hinn rétta feril, og þegar
liann er funditin, þá er fundinn
vegurinn lil frelsis og framfara, og
vcgurinn til sljórnarbótar að aulti,
sem ekki þarfnast lengi leyfisbréfs
frá sljórninni i Kauþmannahöfn
Jón Sigurðsson forseti i rit-
gerð uin verzlunarfrelsi.
Mikil loðnuganga
á roJJimim • s
Oí'.f.i m i
Geysimikið af loðnu hefur
gengið hér inn á Pollinn síðustu
dagana. Á miðvikudaginn voru
margir bátar að veiðum og öfluðu
vel .Loðnan er fremur smá. —
Frystihús KEA hefur tekið á
móti 250 tunnum í frost að und-
anföi'nu.
100 árum. Á þessum 100 árum
höfum vér eignast ötula verzlun-
arstétt, sem óhætt er að fullyrða
að standi í engu að baki verzlun-
arstétt annarra þjóða, og á þessu
sviði hafa fjölmai-gir mikilhæfir
menn unnið landi sínu og þjóð
ómetanlegt gagn með ýmsum
hætti. Vér höfum eignast kaup-
skipaflota, sem siglir um verald-
ai'höfin og flytur varning að og
frá landinu og vér erum stolt-
ir af.“
Lífsstarf brautryðjendanna
og fórn fjöldans.
Bæjarfógeti lauk ræðu sinni
með þessum orðum:
„. . . En þi'óunin heldur áfram,
eða vér skulum vona að svo verði,
— vér skulum vona, að skamm-
sýni mannanna leggi ekki í auðn
lönd og ríki með tortímingar-
mætti þeim, sem menn nú ráða
yfir. — Oss ber skylda til, hvern-
ig sem oss kann að vegna í fram-
tíðinni, að minnast bi*autryðjend-
anna fyrir verzlunarfrelsi voru
og bax'áttu þeirra, og oss ber
einnig að minnast hins nafnlausa
fjölda, er háði bai'áttu fyrir til-
veru sinni á hinum myrku öldum
vei-zlunaráþjánarinnar, og entist
seigla til þess að láta ekki bugast
til fulls. Það var lífsstarf braut-
ryðjendanna, bai'átta þeiri'a, og
fórn hins nafnlausa fjölda, scm á
bak við þá stóð, sem oi'kaði því,
að vér getum nú í dag minnst 100
ái-a afmælis frjálsrar verzlunar á
íslandi.11
í íróðlegu crindi, er Halldór
Pálsson sauðfjárræktarráðunaut-
Fóðurspa rnaða rsf ef na eða há-
marksafurðasfefna í sauðfiárrækt
vel. Þar að auki er nú að verða
algengt og er í samræmi við hina
ur flutti 22. marz sl. og saúðfjár-
ræktarmenn vafalaust hafa veitt
atliygli, gerði hann m. a. að um-
talsefni tvær leiðir í fjárræktinni,
er hann nefndi fóðursparnaðar-
stefnuna og hámarksafurðastcfn-
una. Einnig ræddi hann nokkuð
um fjárliúsbyggingar.
Skoðanir manna um byggir.gar
fjái'húsa, eru mjög á reiki og má
segja að engin algild eða ráðandi
byggingarform séu til. Snertir
xetta bæði byggingarefni og
einnig byggingai'stíl. Virðast
flestir bændur vexa í vanda
staddir, hvei'su til skuli haga,
xegar nýtt fjárhús er í'eist. — Að
vísu eru staðhættir svo ólíkir, að
vel getur það átt við á einum bæ,
sem ekki hentar á öði'um. Fjár-
hús, sem byggð eru með vel ein-
angruðum veggjum og þaki, eru
dýr, oft of dýr. Hins vegar er
víða vond reynsla af fjái'húsum
með einföldum steinveggjum og
járnþaki Vilja þau hús oftast, leka
og er fátt leiðara en hi'ímleki.
Einnig pískar snjórinn inn með
samskeytum, þar sem þak er ekki
því meira skarað. Veggir héla að
innan og í-enna sundur í raka.
Verður féð þá miður lagðprútt og
ullin skemmist. En þi'átt fyrir
þessa ófögru ývsingxf á>’mti>gum>
einföldum, óeinangruðum en oft-
ast ódýru húsum, er þó ekki sömu
sögu að segja alls staðar. Virðist
það skiþta meginmáli hve há
húsin eru og loftræsting góð.
Vegghá hús, með bröttu risi og
víðum stromp geta verið ágæt
fjái'hús, þótt lítil sem engin ein-
angrun sé höfð í veggjum og þaki.
Þau haldast þui'r og fénu virðist
líða ágætlega í þeim. Er þax-na
vissulega verkefni fyrir Teikni-
stofu landbúnaðarins til í'ann-
sóknar í sami'áði við bændur.
Einnig vii'ðist það aðkallandi
fyrir fjárræktarmenn að byggja
áburðai'kjallara og hafa féð á
gi'indum. Hin aukna töðu- og
kjai'nfóðui'gjöf veldur því að
ekki er með góðu xnóti hægt að
halda húsunum þurrum á annan
hátt. Oll þessi húsbyggingarmál
eru aðkallandi rannsóknarefni
—o—
Ráðunauturinn ræddi nokkuð
um fóðursparnaðarstefnuna. —
Taldi hana enn eiga marga for-
mælendur þótt þeim færi fæk'k-
andi. Þessi stefna var hér alls-
ráðandi í sauðfjái'búskapnum,
þar til bændur fengu aukinn
vélakost og í-æktunin jókst. Við
það varð fóðuröflunin ódýrari og
tryggari og hin nýja stefna fékk
byr undir báða vængi. Þó ui'ðu
margir fyrir vonbrigðum fyrst í
stað, er þeir skiptu um fóðrunar-
aðferð. Fannst þeim féð ekki
svara eldi, svo vel sem ráðunaut-
ar kenndu. Skýringin á þessu er
oftast sú, að féð, sem lengi hefur
verið ræktað og alið upp við
„spai'naðarstefnuna-“, er ekki
nógu fi'jósamt að eðlisfari. Jafn-
hliða miklu eldi þarf að rækta
féð til frjósemi, jafnvel aðl'skipta
um stofn. Með hámarksafurða-
stefnunni er ánum ætlað að eiga
2 lömb og skila þeim helzt jr.fn-
vænum og einlembingarnir voru
áðui’. Þetta hefur líka víða tekizt
nýju stefnu að láta gimbrarnar fá
lamb og eykur það að sjálfsegðu
afui'ðirnar, miðað við vetrar-
fóði'aða kind.
Lengi hefur verið siður að taka
meðalslátui'þunga dilka, sem
mælikvarða á afurðii'nai’. Þetta
er auðvitað fráleitur hlutur. 1
stað þess á að reikna út hvað
mörg kg. kjöts og annari'a afurða
fáist eftir bverja veti'arfóðraða
kind.
Halldór Pálsscn réð þeim ba.nd-
um eindregið frá að láta gimbrar
fá fang, er enn héldu gamla lag-
inu í fóðrun fjárins. Hann ráð-
lagði þeim að láta féð ekki leggja
af á haustin og nota vigtina,
hvei'su góðir sem fjái'mennirnir
væru. Með beitinni. þar sem hún
væri einhver, væri gott að géfa
hvei'ri á, 30—50 gr. af síldar- eða
kai'famjöli. En ákveðnar reglur
giltu þó ekki og færi eftir gæði
heyja og beitilands. Gemlinga
kvað hann sæmilega fóðraða, ef
þeir væi'u jafnþungii- í maí, og
þeir voru, er þeir 'komu í hús í
októbei'. Ærnar þui'Xa aftur á
móti að þyngjast um 3—4 kg., eða
sem svarar þunga'. rfQstursins.
Venjulega er fóður ánná miðað
við svokallað viðhaldsfóður. Þó
þyrfti að bæta og auka það í
TnaViÍok1 óg'gáfa’ ýél' frafn í græn'
gi-ös. Ráðunauturinn sagði að
þtim' bændum fjölgaði óðum er
aðhylltust hámarksa.f ixicðejstefn-T.
una í sauðfjárbúskapnum. Þeim
bændum í'áðlagðT hámx að kyn-
bæta féð sérstaklega með tilliti til
að geta skiláð beti'i afui'ðum. —"
Með þessari stefnu sagði hann að
mai'gir bændur fengju helmingi
meiri kjötaíurðir en áðui'. Fóðrið
væri að visu dýrt, en þó ekki sem
svai-aði hinu mikla afui'ðamagni,
og margir kostnaðarliðir væru al-
veg þeir sömu. Gemlingum, sem
ættu að skila góðum dilkum þarf
að sýna mikla nákvæmni og um-
önnun. Þá þarf að taka á hús, áð-
ur en þeir eru farnir að leggja af
á haustin og fóðra þá mjög vel
fi-am yfir fengitímann, en varast
snöggeldi um það leyti, því að
annai's er hætta á að þeir vei'ði
tvílembdar. Eftir það yrði skil-
yi'ðislaust að kappala þá fram í
græn grös. Betra væri að gefa
þeim karfamjöl og síldarmjöl en
fóðui'blöndur, því að aðaláherzl-
una yrði að leggja á vöxtinn
fi-emur en fitusöfnun
Nokkuð öðru niáli gegnir með
ærnar. Þær þurfa gott viðhalds-
fóður fram að fengitíma, en ca. 10
dögum fyrir fengitímann á að
snöggala þær til að tryggja mest-
an hluta þeirx a tvílembdan. Síð-
ast í marz þarf aftur að auka
fóðrið og ala þær fram yfir burð.
Taldi hann marga bændur of
gjafanauma á vorin og eyðileggja
með því gott vetrarfóður. Þá
benti hann ennfremur á að max-g-
ir litu svo á, að í landléttum
sveitum borgaði sig ekki að ala
féð mjög mikið. Kvað hann þetta
hina mestu bábilju.
Að síðustu hvatti hann bændur
almennt til að tileinka sér hina
nýju aðferð í sauðfjái'búskapnum,
sém hann kallar, eins-og fyrr seg-
ir, hámarksafurðastefnuna.