Dagur - 30.11.1960, Blaðsíða 5

4
5
AÐ SELJA LANDHELGINA
TRÚLEGA hefði það valdið bæði að-
hlátri og fyrirlitningu ef einhver
hefði spáð því fyrir einu ári eða
tveimur, að á því herrans ári 1960
mundu einhverjir fslendingar hefja
þá furðu-„sókn“ í landhelgismálinu,
sem í því væri fólgin að láta af hendi
nokkurn hluta hins nýfriðaða land-
grunns fyrir löndunarréttindi eða
önnur fríðindi, og herjast fyrir því
með öllum tiltækum ráðum í blöðum,
útvarpi og á mannfundum.
En undur og stórmerki gerast enn
í landi voru, jafnvel þau, að íslenzkir
stjórnmálaflokkar þykjast hafa fund-
ið nýjan gjaldmiðil, gulli betri, þjóð-
inni til handa — sjálfa landhelgina.
Þetta er ótrúlegt, en þetta er satt og
hvílir engin Iaunung yfir því lengur.
Þeir vilja gera Iandhelgina að verzí-
unarvöru.
Núverandi ríkisstjórn hefur sett
þann smánarblett á þjóðina, sem ein-
huga stóð að útfærslu fiskveiðilög-
söguimar fyrir tveirn ármn og vann
fullan sigur í því máli, að berjast fýr-
ir því nú, eftir unnin sigur, að fá
heimild meirihluta Alþingis til áð
láta hluta af hinu friðaða landgrunni
aftur í hendur Breta fyrir einhvers
konar fríðindi.
Sjálfstæðisflokkurinn vann sér það
til frægðar sumarið 1958, rétt áður en
reglugerðin um fiskveiðilögsöguna
íók gildi, að ganga úr Ieik og neita
að standa að útfærslunni. Aðalmál-
gagn flokksins varð þá um skeið
stuðningsblað brezkra útgerðarmanna
enda vitnuðu þeir á þeim tíma oft í
Morgunblaðið, máli sínu til stuðnings,
gegn málstað íslendinga. Sjálfstæðis-
flokkurinn gekk svo Iangt að segja,
að kommúnistar stjórnuðu landinu.
Hinn skefjalausi áróður Sjálfstæðis-
manna gegn V.-stjórninni og öllum
aðgerðum í landhelgismálum, verk-
aði örfandi á ofbeldishneigð Breta.
Einmitt þessi áróður mun hafa ráðið
úrslitum um, að bryndrekarnir
brezku voru sendir á íslandsmið til
að kúga íslendinga.
Það var sorglegt, að stærsti stjórn-
málaflokkurinn skyldi bregðast svona
herfilega á úrslitastund. En það er
líka staðreynd, að sami flokkur gerð-
ist skeleggur „landvarnarflokkur“ í
Iandhelgismálinu eftir 1. sept. 1958 og
fram yfir tvennar kosningar. Það
voru klókindi í kosningum. Hver ein-
asti frambjóðandi allra þingflokka
lýsti sig þá ákveðinn fylgjanda út-
færslunnar og að frávik kæmu aldrei
til rnála.
En nú berst Sjálfstæðisflokkurinn
opinberlega fyrir því að semja um
landhelgina við þá einu þjóð, sem
beitt hefur ofbeldi. Ekki hefur hann
umboð til þess frá kjósendum sínum.
Árið 1901 seldu Danir Bretum
hluta af íslenzkri landhelgi fyrir
verzlunarfríðindi. Árið 1960 vilja for-
ingjar stærsta stjómmálaflokks á ís-
landi selja Bretum hluta af nýfeng-
inni landlielgi fyrir löndunarréttindi.
Svo óíslenzk sjónarmið eru enn til á
landi hér.
Óttinn við kjósendur knúði núver-
andi stjómarflokka til að lýsa sig
trygga málsvara útfærsluimar við
tvennar síðustu kosningar. Sami ótti
getur bægt hættunni frá á núverandi
örlagastund. □
v_________________________________________J
Skemmtileg ársliátíð
Fiskiíræðingar í Kanada spá
ALLIR ÞEIR, sem gist hafa
austurströnd N-Ameríku, hafa
ábyggilega einhverntíma snætt
hinn gómsæta skelfisk, sem
þarlendir nefna „scallops“. Vin-
sældir þessa fisks hafa aukizt
mjög síðustu árin og líkar Am-
eríkumönnum sérstaklega vel,
að engin bein skuli finnast í
honum! Nálega allt magnið af
þessum skelfiski hefur komið
frá sömu miðunum Georgs
Bank, en skelfiskurinn hlýtur
alltaf að vera miklu staðbundn-
ari heldur en annar fiskur sök-
veiða allan árganginn 1954—’55
og muni þá fara að minnka held
ur betur aflamagnið. Ekki er
talið, að um önnur mið sé að
ræða, því hvergi hafi verið jafn
stórar skelfiskabyggðir og á
Georges Bank. Fiskifræðingar
vara mjög eindregið við því, að
fiskimenn fari að hirða smærri
fiska en hingað til, því að það
muni aðeins seinka bata mið-
anna. (Fisheries Research
Board of Canada, General
Series Circualar no. 33, Sept.
1960.) □
ÁRSHÁTÍÐ Framsóknarmanna
á Akureyri var haldin á laugar
daginn og þótti hin ánægjuleg-
asta.
Sigurður Óli Brynjólfsson,
kennari, flutti ávarp, Jón Krist-
insson las upp úr nýútkominni
barnabók Hjartar Gíslasonar,
Salómon svarta, og hann flutti,
ásamt Magnúsi Kristinssyni og
Guðmundi Magnússyni gaman-
saman samtalsþátt. Ennfremur
var skenmitiþátturinn „nefndu
lagið“, bingó og fjörugur dans.
Samkomunni stjórnaði Ingvar
Gíslason. □
um þess, hve lítið hann hreyfir
sig. Nú stunda um 70 banda-
rískir og 20 kanadískir bátar
veiðar á þessum miðum og met-
afli síðasta árs nam um 2.000
peslir í fanginu!
tonnum, og heildarafi þessa árs
verður líkega enn meiri. Fiski-
fræðingar hafa fylgzt mjög vel
með þessum miðum og hafa get
að sagt nákvæmlega fyrr um
breytingar á aflamagni o. s.frv.
Þeir hafa komizt að því, að ár-
gangarnir eru mjög mismun-
andi og munar geysilega miklu
á mergð þeirra frá ári til árs.
Sá fiskur sem veiðzt hefir frá
því síðari hluta 1959, er af ár-
ganginum 1954—1955, sem var
óvenjulega „fjölmennur“. Að
minnsta kosti næstu tveir ár-
gangar eru miklu minni. Fiski-
fræðingar hafa nú spáð því, að
í lok þessa árs verði búið að
HÁLÆRÐUR mjólkurfræðingur
skrifaði nýlega grein um hættu
þá, er stafaði af neyzlu ógeril-
sneyddrar mjólkur. Nefnir hann
til átta meiri háttar pestir, sem
auðveldlega berist með ógeril-
sneyddri mjólk, auk fylgikvilla.
Jónas Jónsson frá Hriflu svar-
ar grein þessari í Suðurlandi og
bendir meðal annars á, að á Víf-
ilsstöðum sé notuð ógerilsneydd
mjólk, sem framleidd er undir
ströngu eftirliti í sigursælli bar-
áttu við hvíta dauðann. Þá benti
hann á, að fyrir nokkru hefði
því verið haldið fram, að ekki
mætti vera lengra á milli mjólk-
urvinnslustöðva en 10 km., hvort
tveggja sé danskættað. Hann
bendir ennfremur á, að Sunn-
lendingar hafi notað heimamjólk
^IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIllKIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIItllllIIIIIIIlllllllIllllllllllllllllltllllllllllllIlltlilll l^
Gullbrúðkaup
MÁNUDAGINN 31. okt. sl.
áttu gullbrúðkaup hjónin Guð-
rún Friðfinnsdóttir og Kristján
Jónsson á Litluströnd í Mý-
vatnssveit.
Guðrún er fædd 28. okt. 1882
að Yztafelli í Köldukinn — eru
ættir hennar úr „innhéraðinu“
— og verða ekki raktar hér. —
Foreldrar hennar voru þá
vinnuhjú hjá maddömu Guð-
björgu Aradóttur. Tók hún
Guðrúnu til fósturs og fluttist
með henni, ásamt foreldrum
sínum, að Skútustöðum, og ólst
þar upp.
Kristján er fæddur 16. marz
1886. Eru ættir hans mývetnsk-
ar, Skútustaða- og Geiteyjar-
strandarættir. Hann missti föð-
ur sinn er hann var 15 ára. Var
hann elztur systkina sinna, er
voru sex. Fór hann þá í vinnu-
mennsku „til vandalausra“,
eins og það var orðað, og reynd-
ist brátt hinn ötulasti til allra
starfa.
Fyrstu þrettán árin eftir gift-
inguna dvöldu þau á Skútu-
stöðum, í félagsbúi með Frið-
birni föður Guðrúnar, og tók
hún þá við búsforráðum. En þá
urðu þau að víkja þaðan, og
næstu 22 ár bjuggu þau við
mjög lélegt og óhentugt jarð-
næði. En fyrir 15 árum fengu
þau keyptu jörðina Litlu-
strönd í Skútustaðahreppi og
hafa búið þar síðan, ásamt
börnum sínum, byggt íbúðar-
hús og hafið miklar ræktunar-
framkvæmdir.
Bæði voru þau hjón mjög fé-
lagslynd. Guðrún var ein af
stofnendum Ungmennafélagsins
Mývetningur fyrir rúmum 50
árum. Hún var um nokkurt
skeið á yngri árum sínum bóka-
vörður Lestrarfélags Skútu-
staðahrepps, las mikið af bók-
um og les enn. Hefur það verið
hennar skólaganga, ásamt
nokkrum vikum í unglinga-
skóla undir handleiðslu Sigurð-
ar Jónssonar skálds á Arnar-
vatni, sem mörgum hefur dug-
að vel. — Kristján hefur verið
einn öflugasti og áhugamesti
starfs og styrktarmaður söng-
lífs í sveitinni yfir 50 ár. Og
enn söng hann kröftuglega í
glöðum vinahóp á gullbrúð-
kaupsdaginn.
Þrátt fyrir þröngan fjárhag
og ýmsa erfiðleika, hafa þessi
hjón komið upp dugmiklum
barnahóp, sem ekki hefur látið
eplið falla langt frá eikinni, í
félagsstarfseminni, t. d. söng-
málum sveitarinnar, og einnig
má geta þess, að Jón Kristjáns-
son, hinn landskunni skíða-
kappi er sonur þeirra. En þau
hafa leyst af höndum fleiri
verkefni, sem vert er að minn-
ast, og ekki er altítt nú á dög-
um. Hjá þeim hafa dvalið þrjú
foreldri þeirra og ein föður-
systir Guðrúnar, á elliárum
þeirra og til síðustu stundar,
og notið þeirra aðhlynningkr og
umönnunar sem bezt varð á kos
ið. Sum þeirra voru ósjálf-
bjarga til fleiri ára.
Eðlilega kom þetta mest í
hlut Guðrúnar, sem leysti það
hlutverk aðdáanlega. Svo stóra
hluti geta sumir innt af hönd-
um, þó lítið fjármagn hafi
handa á milli, aðeins ef fómar-
hugurinn er nægur.
Slík kona er Guðrún á Litlu-
strönd.
Allmargir frændur þeirra og
vinir heimsóttu þau á þessum
heiðursdegi og dvöldu hjá þeim
í góðum fagnaði. Bæði þeir og
aðrir slíkir, sem ekki höfðu að-
stöðu til að heimsækja þau,
þakka þeim góða samfylgd og
vel unnið dagsvei'k.
Saniferðamaður.
í rúmlega 1000 ár og þrifist vel
af, svo sem lesa megi í fornum
og nýjum hetjusögum. Þá minn-
ist Jónas á, að piltar í Laugar-
vatnsskóla hafi hafnað heima-
mjólk, en keypt flöskumjólk, en
namsmeyjar húsmæðraskólans
þar hafi á sama tíma kosið
heimamjólk. Að lokum slær
greinarhöfundur á léttari strengi
og segir:
„Ef til vill verður skólaborgin
á Laugarvatni fær til að ráða vel
fram úr þessum vanda fyrir lág-
lendið allt. Þar eru að staðaldri
250 ungmenni allan vetrartím-
ann. Hver skóli er sjálfstætt ríki,
en um aðra hverja helgi er sam-
eiginleg dansæfing fyrir alla
nemendur sem þess óska. Er sá
dansleikur einn hinn stílfastasti
og með skemmtilegum æsku-
brag. Piltar og stúlkur nálega
jöfn að tölu, húsakynni, músik
og allir umgengnishættir til fyr-
irmyndar. En í þessum heil-
brigða ungmennahóp er kvenna-
skólinn með 40 dömur, raun-
verulega innsti kjarninn. Án þess
kjarna yrðu skólaböllin eins kon-
ar piparsveinaævintýri. En þeg-
ar þessi samkynning hefst í vet-
ur veit hver einasti piltur úr
skóladeildum, þar sem karlar eru
í meirihluta, að kvennaskóla-
stúlkurnar hafa heimamjólk í
hverri máltxð allan veturinn.
Þeir vita að einhver lærðasti
mjólkurfræðingur í héraðinu
hefur fellt ótvíræðan dóm um þá
hættu sem er búin lífi og heilsu
manna af þessari fæðutegund.
Nú hlýtur hver námssveinn, sém
leitar eftir danskonu á hið hála
salargólf, að skoða jafnvel hina
glæsilegustu ungmey sem
geymslustað fyrir margar helztu
stórpestir samtíðarinnar, auk
margra minni fylgikvilla. Piltur-
inn verður að velja um hin
ströngu vísindi og hið ljúfa líf
sveitamanns, sem lokar augum
fyrir hættu augnabliksins, tekur
hvern danssprettinn af öðrum
allt kvöldið og fylgir að loknum
leik sinni dömu niður hinn
breiða veg niður að dyrum hús-
mæðraskólans. Heima á sléttum
Suðurlands stækkar ungi maður-
in túnið ef til vill studdur af
ungri húsmóður sem hann hefir
áður mætt í sölum Bjarna
Bjarnasonar á Laugavatni. Vel
man unga atorkufólkið viðvar-
anir danskra vísinda, bæði um
10 km leið frá sveitabýli heim
að mjólkurbúi og um átta pestir
með fylgikvillum. En hann man
líka eftir Helga Ingvarssyni á
Vífilsstöðum, hvernig hann hefir
gert hvíta dauðann nálega út-
lægan úr landinu. Ef til vill man
hið unga atorkufólk eftir því að
hafa á skólaárum sínum kynnzt
fullkomnustu mjaltavélum, sem
þá voru til á Islandi, en urðu síð-
ar almenningseign.
Framhald á 7. siðu.
Allsherjarmanntal ler fram á morgun
Sterkir stofnar
Höfundur: Björn R. Árnason.
Útgefandi: Kvöldvökuútgáfan
1960.
Líklegast hef ég aldrei séð
Björn R. Árnason, en langt er
þó síðan ég kynntist honum af
greinum, er hann reit í tímarit
undir dulnefninu: Runólfur í
Dal. Hafði ég lengi enga hug-
mynd um, hver sá maður var,
er svo snöfurlega hélt á penna,
en ávallt las ég alt það, er ég sá
nafn hans undir.
Ekki duldist mér það, að
þessi dalbúi var betur skrifandi
en algengt er, málhagari og
kjarnorðari, og að jafnan var
einhver sá svipur yfir ritsmíð-
um hans, er sópaði að. Hitt
þótti mér þá heldur ekki
minna um vert, hversu fróð-
hugaður hann var um menn og
atburði liðins tíma og skyggnd-
ist þar vel undir yfirborðið.
Seinna aflaði ég mér upplýs-
inga um, hver maðurinn var.
Hlaut það að vekja enn meiri
aðdáun að komast að raun um,
að Runólfur þessi var einyrkja
bóndi, sem aldrei hafði setzt á
skólabekk. Kollurinn hlaut að
vei'a í betra lagi, enda þóttist
ég'sjá, að hann væri kynborinn
Eyfirðingui' langt í ættir fram.
Hygg ég að framætt hans sé
ekki með öllu rétt rakin í Ætt-
um Skagfirðinga, nr. 115.
Nú fagna ég því, að ritgerð-
ir Runólfs (en þannig kann ég
bezt við að nefna hann), hafa
allmargar verið gefnar út í bók-
arformi. Sýnist mér þó, að hér
geti naumast öll kurl verið
komin til grafar, því að flestir
eru kaflarnir í þessu safni skrif-
aðir á síðastliðnum áratug, en
löngu fyrr var penninn orðinn
Runólfi hendi fylginn. Hvað
sem um það er, má öllum þeim,
er fróðleik unna, vera það mik-
il aufúsa að hafa nú þessar
prýðisgóðu og stórmerku rit-
gerðir hans aðgengilegar í einni
bók, svo skemmtilega og skil-
merkilega sem frá þeim er
gengið.
f einhverju guðspjallanna
segir frá blindum manni, er
meistarinn gaf sýn með tveim-
ur máttarverkum. Eftir fyrri
aðgerðina er svo að orði kom-
izt, að hann hafi séð mennina
kringum sig „rétt eins og tré“.
Þá lagði meistarinn aftur sínar
mildu hendur yfir augu hans,
og varð hann þá albata og sá
alla hluti glöggt.
Mér hefur oft komið þessi
saga í hug. Margir verða aldrei
betur sjáandi en það, að þeir
sjá mennina í kringum sig rétt
eins og tré, það er að segja:
eitthvað, sem þeim er óskylt og
óviðkomandi. Sjálfir eru þeir
drumbar og sjá því ekki annað
en drumba. Ef drottinn mild-
inna(r og mannkærleikans
snertir þessi augu í annað sinn,
opnast þau betur og skynja þá
mennina eins og lifandi sálir.
Eitthvað af slíkri ófreskisgáfu
er Runólfi gefin og öðrum þeim,
er sjá eins glöggt og hann.
í bók 'þessari er ekki aðeins
mikill fróðleikur saman dreg-
inn, ágætar persónulýsingar
gefnar, og margar afrekssögur
sagðar úr hversdagslífi alþýðu-
manna. Ollu þessu er haldið til
skila með einstakri gerhygli og
alúð manns, sem vænt þykir
um samferðamenn sína og ann
þeim góðs eftirmælis.
Stúndum hefur verið sagt
við mig: Hvernig stendur á því,
að þið prestarnir eruð svo
gjarnir á að hlaða lofi á dána
menn? Ef þið ætlizt til að tek-
ið sé mark á ykkur, eigið þið
að segja kost og löst á fram-
liðnum.
Þessu svara ég þannig: Flest-
ir fá sinn mæli, skekinn og
fleytifullan, af aðkasti og ámæl-
um meðan þeir eru í lifanda
lífi. Er nauðsynlegt að elta þá
með slíku út yfir líf og dauða?
Er þá ekki sanngjarnara og
vinsamlegra að minnast frem-
ur þess, sem gott var en síður
á loft haldið, þegar framliðnir
eru kvaddir í hinzta sinn, og
þeir geta ekki framar borið
hönd fyrir höfuð sér?
Líkan skilning hefur Runólf-
ur í Dal á þessu. Hann segir:
„Fáir hugsa of mikið. Flestir
hugsa of lítið. Að hugsa er að
lifa. ..... En munið það, menn
og. konur: Farið ætíð mjúkum
og mildum höndum um minn-
ingar einstakra manna og horf-
inna kynslóða.“
Einmitt af því, að Runólfur
fer þannig að, fer lesandanum
ósjálfrátt ■ að þykja • vænt um
hann. >■ Og þessu fná treysta:
Skilningur samúðarinnar er að
jafnaði fullkomnarí en hinna,
sem ekki eru nema að hálfu
leyti sjáandi. Þetta er skyggn-
in, sem Kristur gefur, sú sem
gerir menn albata og kennir
þeim að sjá alla hluti glöggt.
Þetta er sjónarmið hinnar al-
vísu miskunnar.
Hversu fljótt gleymast þeir,
sem deyja, hinum sem enn
standa höllum fæti í flaumi at-
burðanna, önnur kafnir við sitt
eigið lífsstríð! En stafar það af
öðru en því, að vér sjáum
mennina aldrei miklu greini-
legar en tré? Fyrir hinum, sem
betur sjá, verður fortíð og fram-
tíð óaðskiljanleg, ég og þú
sama íhugunarefni frammi fyr-
ir Guði. Og það eflir bróður-
kærleikann og fegurðina í líf-
inu að ganga undir hönd þeim,
sem þessa skyggni hefur hlotið.
Hafi Runólfur þökk fyrir bók
sína. Kristján Eldjárn þjóð-
minjavörður hefur skrifað á-
gætan formála að henni, er
gefur glöggan skilning á höf-
undinum. Bókin er yfirleitt
snoturlega út gefin, og prýða
myndir lesmálið. Eitt verður þó
að átelja: Nafnaskrá vantai’.
Englendingar segja: Bók án
nafnaskrár er ónýt bók! Sízt
má slíka skrá vanta í bók, er
fjallar um mannfræði. Auðskil-
ið er, að seinlegt er að þurfa
að lesa alla bókina í hvert sinn
og skyggnzt er þar um eftir
einhverjum manni.
Svarfdælir eru gervilegt og
atorkusamt fólk. Þessi nýja
Svarfdæla mun um langan ald-
ur geyma minningar um menn
og atburði, sem annars væru
nú þegar að miklu leyti ofur-
seldar gleymskunni. Slík hand-
tök verða aldrei að fullu metin.
Benjamín Kristjánsson.
Ættir Síðupresta
Höfundur: Björn Magnússon.
Útgefandi: Bókaútgáfan Norðri.
í þessu mikla riti, sem er um
600 blaðsíður á stærð í stóru
broti, eru einkum raktir afkom-
endur tveggja mikilhæfra og
kynsælla Síðupresta, þeirra
Jóns prófasts Steingrímssonar,
sem ævisöguna skrifaði, og Páls
prófasts Pálssonar svo og syst-
kina séra Páls, barna Páls
klausturhaldara á Hörgslandi
Jónssonar. Um leið eru taldir í
ritinu niðjar flestra Síðupresta
frá og með Jóni Steingrímssyni,
þar sem þeir eru annað hvort af
Jóni komnir eða hafa kvænzt
inn í ætt hans.
Um þá, sem giftast inn í ætt-
irnar, eru veittar svo góðar upp
lýsingar, sem kostur er hverju
sinni, framætt þeirra rakin eða
vísað til heimilda. Dagsetning-
ar og ártöl fæðingardaga og
dánardaga er víðast hvar til-
fært, svo og giftingardagar, þar
sem kostur hefur verið að afla
þeirra upplýsinga. Helzt er, að
slíkar upplýsingar skorti um
yngstu kynslóðina af eðlilegum
ástæðum, þar sem kirkjubækur
seinustu áratuga eru enn ekki
komnar í Þjóðskjalasafnið. Oll
er bókin vel og fræðimannlega
unnin svo sem vænta mátti af
hinum stórvirka og eljusama
höfundi, Birni Magnússyni, pró
fessor, og fylgir fullkomin
nafnaskrá.
Ég hygg að fáir, sem ekki
hafa unnið verk eins og þetta,
geti gert sér það í hugarlund,
hvílíka feiknavinnu það kostar.
Að elta menn af einu lands-
horni á annað og leita uppi fæð-
ingar- og dánardaga þeirra er
bæði þolinmæðisverk og kostar
oft mikla skarpskyggni og
ímyndunarafl að komast á slóð-
ina. Verk eins og þetta geta
naumast aðrir unnið en þeir,
sem hafa yndi af því. Séra
Björn mun hafa unnið þetta í
tómstundum sínum sér til gam-
ans, enda þótt hann væri hlað-
inn óteljandi öðrum störfum, og
með mikilli iðjusemi vinnst
verkið smám saman, eins og er
kóralrif hleðst upp í úthafinu.
Þetta er leyndardómurinn við
að setja saman slíkar bækur.
En hér er tekið stórt ómak
af möi'gum, sem hlut eiga að
máli og vilja vita eitthvað um
ætt sína og skyldfólk. Verk,
sem svo skilmerkilega er unnið,
þarf aldrei að vinna aftur. Þessi
bók heldur því sínu gildi, þó að
aldir renni, og mun þykja því
dýrmætari sem lengri tímar
líða. Öllum er það kunnugt,
hversu Sýslumannsævir Boga
(Framhald á 7. síðu.)
FIMIMTUDAGINN 1. desember
fer fram aðalmanntal um allt
land, og er það hið 21. í röð
slíkra manntala hérlendis.
Fyrsta manntalið var tekið 1703
að tilhlutan þeirra Árna Magn-
ússoxiar og Páls Vídalín. Er það
með allra fyrstu manntölum —
í nútímaskilningi þess orðs —
sem tekið hefur verið, og það
var á ferðinni heilli öld áður
en flest fj’rstu manntöl annarra
landa voru tekin.
Þátttaka almennings.
Teljarastarfið er trúnaðarstarf,
sem enginn getui' skorazt und-
an, sem til þess er hæfur. Með
hliðsjón af mikilvægi teljara-
starfsins og því, að það er innt
af hendi á einum degi tíunda
hvert ár, er vonazt til þess, að
menn telji það ekki eftir að
vera kvaddir til að gegna þessu
starfi.
Almenningur getur létt starf
teljaranna á ýmsan hátt, t. d.
með því að kynna sér, hvað um
er spurt, og hafa tiltæk svör
við spurningum manntalseyðu-
blaðsins. Þá er það og mjög á-
ríðandi að húsráðendur sjái um,
að allir, sem hafast við í hús-
næði þeirra, séu teknir á skrá.
Eitt af því, sem mestu máli
skiptir í sambandi við aðal-
manntalið, er, að enginn skrán-
ingarskyldur einstaklingur falli
undan skráningu.
Þeir, sem ekki eru heima
þegar teljara ber að garði, eru
beðnir að skilja eftir hjá hús-
ráðanda eða öðrum heimilis-
manni blað með öllum þeim
upplýsingum um sjálfan sig,
sem rita skal á manntalsskýrsl-
una.
Það, sem spurt er mn.
Á manntalsskýrsluna skal
rita nafn og hjúskaparstétt, fæð
ingarstað, trúfélag og ríkisborg
ararétt. Enn fremur upplýsing-
ar um fjölskyldutengsl innan
hvers heimilis og um heimilin
sem slík. Allar konur, ógiftar,
giftar og áður giftar, tilgreini
hve mörg börn þær hafa alið
(lifandi fædd), og allar giftar
konur, sem eru samvistum við
mann sinn, tilgreini á sama
hátt, hve mörg böm þær hafi
alið í núverandi hjónabandi.
Erm fremur tilgreina þær gift-
ingarár.
Þá eru upplýsingar um at-
vinnu og aðra tekjuuppsprettu
fólks, en þær eru einn mikil-
vægasti þáttur manntalsins.
Upplýsingarnar eiga að miðast
við vikuna 20.—26. nóv. (síð-
asta heila vikan fyrir manntals-
dag), en auk þess að skýra frá
atvinnu í júlí og marz 1960. Ætl
unin er að fá ekki aðeins mynd
af störfum manna vikuna fyrir
manntalsdag, heldur einnig á
tveim öðrum tímum ársins, að-
allega til að leiða í ljós árstíða-
breytingar í atvinnustarfsem-
inni og þátttöku barna og ung-
linga í henni, en hún er nú orð-
in mjög mikil. Hefur ekki áður
verið spurt um þetta við töku
manntals. — Upplýsa skal at-
vinnu allra barna og fullorð-
inna, og þeir, sem vinna aðeins
huta fulls starfstíma, skulu
gera grein fyrir atvinnu sinni
jafnt og hinir. Húsmæður, sem
stunda atvinnu utan heimilis,
gera grein fyrir henni, og það
þótt um sé að ræða smávægi-
leg störf. — Þeir, sem stunda
fleira en eitt starf samtímis,
eiga aðeins að tilgreina eitt
þeirra — það, sem mestu máli
skiptir.
Atvinnan skal fyrst og fremst
gefin til kynna með því að rita
nafn og tegund fyrirtækis eða
stofnunar, sem unnið er hjá.
Þá skal upplýsa, hvort um er
að ræða atvinnurekanda eða
launþega, ásamt nánar tiltekn-
um viðbótarupplýsingum. Enn
fremur upplýsist tegund starfs
í viðkomandi fyrirtæki eða
stofnun, þ. e. hvers eðlis starfið
er. Kemur þetta stundum fram
í starfsheiti manna og nægir þá
að tilgreina það, en oft þarf
viðbótarskýringu til þess að full
nægjandi sé. Ekki er t. d. nóg
að tilfæra ,,verkamaður“, held-
ur t. d. „verkamaður við upp-
og útskipun", „verkamaður við
götugerð“ o. s. frv. Ekki „skrif-
stofumaður“, heldur t. d. „bók-
ari“, „gjaldkeri“ o. s. frv. Ekki
„sjómaður“, heldur „háseti“,
„bátsmaður“, „matsveinn“ o. s.
frv. Sama gildir um fjöldamörg
önnur starfsheiti.
Ymislegt fleira kemur til
í sambandi við atvinnuspurn-
ingar manntalseyðublaðsins og
verður ekki um of biýnt fyrir
teljurum að kappkosta að fá
fram rétt og tæmandi svör við
þessum spurningum. Árangur
manntalsins er fyrst og fremst
undir því kominn, hvernig
tekst til um öflun upplýsinga
um atvinnu manna.
Þá er spurt um nám og tekin
próf. Þeir, sem nú eru við fram
haldsnám, skýri frá því. Þeir
sem lokið hafa einhverju fram-
haldsnámi, skýri frá hæsta al-
mennu prófi. Loks skal skýra
frá öllum prófum í sérgreinum,
ef um þau er að ræða.
Þá hafa verið upp talin öll at-
riði, sem upplýsa á um fólkið í
hverju húsi. Eins og áður er
tekið fram, er æskilegt, að þeir,
sem gera ráð fyrir að vera fjar-
verandi, þegar teljara ber að
garði, skilji eftir blað með öll-
um þessum upplýsingum um
sig, til afnota fyrir teljarann.
Á bakhlið manntalseyðublaðs
ins skal loks skrá upplýsingar
um húsið og íbúðir þess. Hér
er með öðrum orðum á ferðinni
ekki aðeins manntal, heldur
einnig húsatal, sem tekur þó
aðeins til mannabústaða. Hús-
næðisspurningar manntalseyðu
blaðsins eru yfirleitt auðveldar
viðfangs. (Frá Hagstofunni).
Heyrí, séð og reynt á Akureyri
ÉG ER svo til nýkominn hingað
til Akureyrar. Ég var að koma
úr kirkjunni, sunnudag einn
fyrir tveimur árum og sá þá
auglýstan dulskyggnifund úti í
Alþýðuhúsi, undir forstöðu frú
Láru Ágústsdóttur. Þetta vakti
forvitni mína, svo ég fór rak-
leitt þangað; en þá var fundur-
inn byrjaður fyrir stundu. Mér
var samt leyfðui' aðgangur og
kom ég þar inn í rökkurlýstan,
hljóðan, stóran sal, nær full-
skipaðan fólki. Ég fékk sæti í
innstu sætaröð. Frú Lára gekk
um meðal fundarmanna, og
sagði þeim frá því, sem hún sá
og heyrði. Ég held að ég hafi
verið búinn að sitja þarna 4 til
5 mínútur, er frúin kemur til
mín og segir: „Hún Guðbjörg,
móðir þín, stendur þarna hjá
þér, beygir sig yfir þig, kyssir
þig og strýkur þér um vanga
og nefnir þig Bjössa sinn.“
Ég klökknaði við þetta, mér
nýja og algerlega óvænta atvik,
og kom ekki upp einu orði.
„Tvisvar verður gamall maður
bam“, segir gamalt spakmæli,
og get ég nú borið því sann-
mæli vitni. Ég var barn á þriðja
ári er móðir mín dó, en er nú
kominn á níræðisaldur og það
eitt er víst, að frú Lára hefir
alls ekkert um mig vitað, eða
mína hagi á neinn hátt. Ég hefi
síðan komið á nokkra fundi til
frú Láru og alltaf heyrt eitt-
hvað nýtt og lærdómsríkt.
Nú hefi ég líka heyrt, að hún,
eða hennar dulskraftar fram-
kvæmi lækningar á þeim, sem
leita hennar og vona ég að
verða líka aðnjótandi þess.
Það var nokkuð athyglisvert
spjallið í útvarpssal á sunnu-
dagskvöldið, og mér datt þá í
hug hvort skógræktarstjóri og
saumakonan hefðu ekki tekið
eftir eða lagt á minnið það, sem
Kristur sagði: „Ég lifi, og þér
munuð lifa.“
Ég fer oftast í kirkju hér, þeg
ar messað er. Þar er gott að
koma, í það prýðilega hús og
mikils góðs að njóta úr kór og
af söngsvölum, og ekki verður
það minna, þegar nýja pípuorg-
elið kemur. En eitt finnst mér
að í þessari ágætu kirkju. Það
er endurómurinn, eða bergmál-
ið, sem hindrar heyrn mína í
þvi, sem sagt er. Raunar er ég
nú orðinn dálítið heyrnarsljór,
en ég vil helzt ekkert orð missa.
En það er ráð til að útiloka
bergmál þetta. Það er að klæða
alla hvelfinguna með neti úr
hárfínum vír, þá hverfur berg-
málið, eða endurhljómurinn al-
gerlega. Til þess að sanna, að
þetta eru ekki órökstuddir hug-
arórar mínir, skal ég geta þess,
sem prófessor Páll LaCour
sagði okkur í eðlisfræðitíma í
Askov 1909: „Marmarakirkjan
í Kh. er feiknastór sívalningui',
með hálfkúlukúpli. Þegar mess-
að var í henni nýbyggðri, heyrð
ist ekkert til prestsins, eða það
var eins og þar væru tveir
prestar að auki, vegna bergmáls
ins frá veggjunum og hvelfing-
unni. Ráðið, sem LaCour gaf,
var að strengja áðurnefnt vír-
net á alla veggi og yfir kii'kjuna
þar sem hvelfingin byrjar, eða
þar sem hún hvílir á. Bergmál-
ið hvarf algjörlega, en eitt nýtt
og skemmtilegt kom í staðinn,
þegar sólskin var. Það eru 12
krossgluggar á kúplinum og í
gegnum þrjá þeirra skín sólin
á vírinn og upplýsir hann, svo
það er eins og þrír ljóskrossar
svifi þarna yfir kirkjunni.
Eg held að Listigarðurinn hér
eigi engan sinn líka á landi
voru. Þangað er gott að koma
og njóta sólar og sumardýrðar
og sjá frú Schiöth og Stefán
Stefánsson, skólameistara, svo
sem horfandi þar á hugsjónir
sínar orðnar að veruleika, og
nú getum við lesið þar „Flóru
íslands“ meðfram gangstígun-
um. Það hef ég hvergi annars
staðar séð. Þar ætti æska borg-
arinnar og fleiri að lesa jurta-
fræðina í skauti móðurinnar,
þeim lestrarstundum væri vel
varið.
Þá er nú komandi í sundhöll-
ina hérna, með öllum hennar
dásamlega útbúnaði til heilsu-
bótar, hi'einlætis og yndisauka.
Eg held að hér sé meiri og
fjölbreyttari framkvæmdir í
iðnaði en á nokkrum öðrum
stað á landinu, svo sem mjólk-
urbúið undir handleiðslu Jón-
asar Kristjánssonar, sem ég
kynntist fyrst úti á Jótlandi, er
hann hjólaði 30 kílómetra til að
hitta hóp íslendinga, er þar var
á ferðalagi, og Gefjun og Iðunn
og samvinnustarfsemin yfirleitt
undir stjórn Jakobs Frímanns-
sonar.
Hér skal nú staðar nema, en
margt, margt finnst mér ósagt.
Bj. Guðmundson.